(قاراعايباستاۋلىق قاريامەن اڭگىڭمە نەمەسە جارتى عاسىرعا جۋىق سوزدىك ساۋعان س.نايمان)

– نايمانعازى اعا، سۇحباتقا حوش كەلدىڭىز! ءسىز قىتايعا بەلگىلى باسپاگەر، رەداكتور، اۋدارماشى، پروفەسسور، عالىمسىز، س.نايمان دەگەن اتپەن ايگىلەنگەن تانىمال تۇلعاسىز. ءوز باسىم، ءسىزدىڭ اتى-ءجونىڭىزدى ءوزىڭىز جەتەكشىلىك ەتىپ قۇراستىرعان «قىتايشا-قازاقشا» كوك سوزدىك العاش شىققاننان بەرى بىلەمىن. وسى «كوك سوزدىك» قىتاي ءتىلىن ۇيرەنگىسى كەلەتىن، ونى بىلگىسى كەلەتىن، ارى قاراي سونىڭ جولىن قۋعىسى كەلەتىن تالاي قازاق بالاسىنا باعدارشام بولعانى راس. ءسىز اۋدارعان، ءسىز باسپادان شىعارعان، ءسىز رەداكتورلىق ىستەگەن قازاقتىڭ، قىتايدىڭ جانە شەتەلدىڭ كلاسسيك جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن وقىماعان وقىرمان شىڭجاڭ قازاقتارىندا كەم دە كەم شىعىر. بۇگىن قۇداي ءساتىن سالىپ، سىزبەن ديدارلاسۋ ورايىنا يە بولىپ وتىرعانىما ەرەكشە قۋانىشتىمىن. شىنى كەرەك، ءسىز سەكىلدى اتى اڭىزعا اينالعان ادامنىڭ ءومىر جولى، ەڭبەك جولى ماعان عانا ەمەس، كۇللى قازاق بالاسىنا قىزىق شىعار دەپ ويلايمىن. قاي وڭىردە تۋىپ-ءوستىڭىز؟ اڭگىمەڭىزدى سول تۋعان جەرىڭىزدەن باستاساڭىز ءجون بولار ەدى؟ 

– اينالايىن، ءالىمجان! مەنى تىم اسىرا ماقتاپ جىبەرگەن جوقسىڭ با؟! ەندەشە ايتايىن، مەن شىڭجاڭنىڭ تارباعاتاي ايماعى، قازىرگى تولى اۋدانىنىڭ مايلى دەگەن جەرىندە، نارىنسۋ بۇلاق بويىندا 1941 جىلى 29 تامىزدا قورۋشى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن ەكەنمىن، نەگىزىنەن تولى اۋدانىنىڭ بارلىق تاۋىندا جانە شاۋەشەكتىڭ جانىنداعى قۇلىستاي ويپاتىنىڭ جيەك دەگەن جەرىندە ءوستىم، باستاۋىش مەكتەپتى سوندا وقىدىم، 1953 جىلى تولى اۋدانىنىڭ ورتالىعىنداعى ورتالاۋ مەكتەپكە كەلىپ وقۋعا ءتۇستىپ، قاراعايباستاۋدىڭ كاۋسارىنا قانىپ، قاراعايباستاۋلىقتاردىڭ بىرەۋى بولىپ شىعا كەلدىم.  

– ول كەزدە تولىدا ونىنشى سىنىپقا دەيىن وقيتىن ورتا مەكتەپ بولمادى ما؟

– ول كەزدەگى تولىدا جالعىز عانا ورتالاۋ مەكتەپ بار ەدى. 1956 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا وسى مەكتەپتىڭ جەتىنشى سىنىبىن بىتىرگەننەن كەيىن، سول جىلدىڭ كۇزىندە ىشكى ولكەگە وقۋعا اتتانىپ كەتتىم. بىزبەن بىرگە وقىعان ەرەسەك بالالاردى ءارتۇرلى قىزمەتكە الىپ قالدى دا، ۇساق-تۇيەكتەرىمىزدى كۋرستارعا جىبەردى. ول كەزدە «وقۋعا باراسىڭدار» دەپ ايتپايتىن، «كۋرسكە باراسىڭدار» دەپ ايتاتىن، قانداي كۋرسۇا كەتىپ بارا جاتقانىمىزدى ءوزىمىز دە بىلمەيتىنبىز. 

– «ەرەسەك بالالاردى ءار ءتۇرلى قىزمەتكە الىپ قالدى» دەپ قالدىڭىز، ول كەزدە شىڭجاڭدا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر جەتكىلىكسىز بە ەدى؟ 

– ول زامان جاڭا جۇڭگۋونىڭ (جاڭا قىتاي مەملەكەتى) كوممۋنستيك پارتيالى ەل بولىپ قۇرىلعانىنا نە ءبارى 7 جىل بولعان كەز ەدى عوي، جەر-جەردە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر، ۇلتتىق كادرلار، اسىرەسە قازاق قىزمەتكەرلەرى وتە تاپشى بولاتىن. سونىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن بىزبەن بىرگە وقىعان ەرەسەك قىز-جىگىتتەردى قىزمەتكە تاڭداپ الا بەرەتىن. مەن ول كەزدە ون بەسكە جاڭا تولعان، وڭ-سولىمدى ەندى تاني باستاعان بوز بالامىن عوي. مەملەكەتتە بولىپ جاتقان ساياسي، قوعامدىق جاعدايدى كوپ بىلە بەرمەيتىنمىن، ونى كەيىن بىلدىك قوي... 

– سونىمەن ىشكى ولكەنىڭ قاي قالاسىنان شىقتىڭىز؟ 

– شانشي ولكەسىنىڭ شي-ان قالاسىنان ءبىر-اق شىقتىم. سويتسەك، بارعان مەكتەبىمىز كومىركەن تەحنيكۋمى ەكەن. ول كەز سەنەن «قانداي وقۋدى وقيسىڭ، قانداي ماماندىق تاڭدايسىڭ؟» دەپ ەشكىم سۇرامايتىن زامان ەدى. بارعاننان كەيىن ون ايداي دايىندىق كۋرستە قىتاي ءتىلىن وقىدىق. مۇعالىمىمىز ۇيعىر بولدى، ساباقتى ۇيعىرشا وتەدى، قىتاي ءتىلىنىڭ ماعاناسىن، بالامالارىن ۇيعىر تىلىندە تۇسىندىرەدى. ساباققا دەگەن قۇلشىنىسىمنىڭ ارقاسىندا مەن ون ايدا قىتاي ءتىلىن تۇسىنە الاتىن، وقي الاتىن، ەپتەپ جازا الاتىن دارەجەگە جەتتىم. وسىدان كەيىن ەرمەگىم قىتاي تىلىندەگى گازەت-جۋرنالداردى، كىتاپتاردى وقۋ بولدى. 

– كۋرستا سىزدەن باسقا بىرگە وقىعان قازاق بالالارى بولدى ما؟ 

– ءبىز ءبىر كۋرستا 49 بالا وقىدىق. ونىڭ 22-ءسى تارباعاتايلىق جەرلەستەرىم، 14-ءى تولىلىق، 8-ءى شاۋەشەكتىك ەدى. قالعان 27 وقۋشى قاشقار ايماعىنىڭ اتۇش دەگەن جەرىنەن كەلگەن ۇيعىر وقۋشىلار بولاتىن. بىزدەن ەكى جىل بۇرىن بارىپ وقىپ جاتقان كۋرستا قۇلجادان، شاۋەشەكتەن بارعان قازاق بالالار بار ەكەن، ولارمەن تانىسىپ ءوزىمىز ءبىر قاۋىم ەل بولىپ الدىق.

– سونىمەن دايىندىق كۋرستى ءبىتىرىپ كانيكۋلعا كەتتىڭىزدەر مە؟

– كانيكۋل بولعانىمەن، اۋىلعا قايتۋ، ۇيگە قايتۋ دەگەن ول كەزدە جوق. ويتكەنى، قازىرگىدەي جۇيتكىپ تۇرعان پويىز، نە اۆتوبۋز جوق، قارجى دا جوق. اۋىلعا جازعان حاتىمىز ءبىر جارىم ايدا بارىپ، وعان جازىلعان جاۋاپ ءبىر جارىم ايدا كەلەتىن. ەشكىم دە اۋىلعا قايتۋدى ويلامايتىن. سودان مەكتەپتە جاتىپ، مەكتەپتىڭ ونى-مۇنى جۇمىستارىن ىستەي ءجۇرىپ، قىركۇيەكتە باستالاتىن وقۋدى كۇتىپ جاتا بەرەسىڭ. تۇرمىسىمىز الاڭسىز، قامسىز، بارلىق مىندەتىمىز مەملەكەتتىڭ موينىندا ەدى، ونىڭ سىرتىندا اي سايىن 6 يۋاننان قوسىمشا قاراجات بەرىلىپ تۇراتىن. 

– دايىندىق كۋرسىن بىتىرگەننەن كەيىن قانداي ماماندىق وقىدىڭىز؟ 

–  كومىر شاحتاسىنىڭ ەلەكتر جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن ماماندىق بۇيىردى. بىراق بۇل ماماندىقتى وقۋعا زاۋقىم سوعا قويمادى، امالسىزدان اۋديتورياعا كىرەم، بىراق، ساباق ۇستىندە قىتاي تىلىندەگى كىتاپ-جۋرنالداردى وقىپ وتىرام. سونىمەن ۋاقىت جىلجىپ 1958 جىلعا كەلدىك، سول جىلى «ۇرىمجىدە ءتىل ينستيتۋتى اشىلىپتى» دەگەن حاباردى ەستىدىك. بۇل حاباردى ەستىگەننەن كەيىن ويىم ءتىپتى بۇزىلىپ، بۇل وقۋدى تاستاپ شىڭجاڭعا ءبىرجولاتا كەتكىم كەلدى. كەتەيىن دەسەم، جىبەرمەيدى. ويتكەنى، مەن باسقا كۋرستاستارىما قاراعاندا دايىندىق كۋرستى ۇزدىك ءبىتىردىم عوي، جىبەرۋگە قيمايدى. وسى سۇردەكپەن ءجۇرىپ ەكى جىلدى وتكىزدىك، 1959 جىلى ناۋرىز ايىنا ءبىر اپتا قالعان كەزدە، «مەن بۇدان ارى وقۋدى جالعاستىرا المايمىن، اۋىلعا قايتامىن»، – دەپ جاتاقحانامدا ءبىر اپتاداي جاتىپ الدىم. مەنى جازالاپ، قورقىتپاقشى بولعان مەكتەپ اكىمشىلىگى: «ساباققا بارماساڭ، تاماق بەرمەيمىز»، – دەپ ءبىر كۇن تاماق بەرمەي قويدى، وعان دا يلىكپەي قويدىم. سودان باسقا امالدارى بولماعان سوڭ: «وندا سەنى وقۋدان شىعارامىز!»، – دەدى، «شىعارساڭدار، شىعارىڭدار!»، –  دەپ مەندە قاسارىسىپ تۇرىپ الدىم. سونىمەن ولار مەنى وقۋدان شىعارىپ تىندى. وعان رەنجىپ جاتقان مەن جوق، قايتا قۋاندىم. سول زاماندا شي-اندا «شىڭجاڭ باسقارماسى» دەگەن باسقارما جۇمىس ىستەيدى ەكەن، مەنى سول باسقارماعا اپارىپ تاستادى. ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن ونداعىلار ماعان پويىز بيلەتىن الىپ بەرىپ، قالتاما 200 يۋان اقشا سالىپ جونەلتىپ جىبەردى. جولحات، تانىستىرۋ سياقتى قۇجاتتاردىڭ ەشقايسىسى مەندە جوق ەدى. پويىز ءبىزدى گانسۋ ولكەسىنىڭ ۋيا دەگەن جەرىنە اكەلىپ توگىپ تاستادى. ۋيادان شىڭجاڭعا باراتىن كولىك ىزدەپ ءبىر ەكى كۇن ايالداپ قالدىم. سودان جول-جونەكەي قارا ماشينالارعا جارماسىپ، ەكى كۇندە شىڭجاڭنىڭ شەكاراسىنا ءوتىپ قۇمىلعا كەلدىم. وندا ەكى-ءۇش كۇن كولىك تاپپاي دالادا تۇنەگەن سوڭ، سول باياعى قارا ماشينالارعا جارماسىپ ءجۇرىپ ۇرىمجىگە جەتتىم. ول زاماندا قوناق ءۇي دەگەن اتىمەن جوق، وندايدى بىلمەيتىنمىز. سودان ايىندا ءبىر-ەكى رەت شاۋەشەككە باراتىن پوشتانىڭ ماشيناسىن تاۋىپ، ول جۇرگەندە توبەسىندەگى قالىڭ داعاردىڭ اراسىنا تىعىلىپ جاتىپ، ناۋرىزدىڭ جيىرماسى جيەكتەگى ۇيىمە زورعا جەتتىم عوي.

– ەكى جارىم جىل كورمەگەن اكە-شەشەڭىز، باۋىر-تۋىستارىڭىزبەن قاۋىشىپ، ارقا-جارقا، ءماز-مەيرام بولىپ ماۋىقتارىڭىزدى ابدەن باسقان ەكەنسىز عوي. 

– ءيا، اكە-شەشەگە بالانىڭ ورنى بولەك قوي، ال بالاعا اكە-شەشەنىڭ ورنى تىم ەرەكشە. اۋىلىما كەلسەم، كوممۋنا قۇرىلىپ، ەل تايقازاننان تاماقتاناتىن بولىپتى. الىستان بالاسى كەلىدى دەپ، مەنىڭ قۇرمەتىمە ءبىر ءشومىش جۇگەرى بوتقاسىن ارتىق بەرىپتى. اكەم كوممۋنانىڭ ەگىنشىسى، ال شەشەم كوممۋنانىڭ اسحاناسىندا جۇمىس ىستەيدى ەكەن. سونىمەن ءبىر اپتا وتكەننەن كەيىن كوممۋنا اي-شايعا قاراماي، الدىما ءبىر قورا قويدى سالىپ كەپ بەردى. ءساۋىردىڭ باس كەزى مال تولدەپ جاتقان ۋاقىت قوي، ورىستە تۋىلعان قوزى-لاقتى كەرە قاپقا سالىپ ۇيگە تاسيمىن. مامىر اي كەلگەندە ۇيدەگىلەر جايلاۋعا كوشىپ كەتتى، مەنى ويداعى ەگىن جۇمىسىنا الىپ قالدى. ديحاندارمەن بىرگە ءجۇرىپ ەگىن جىرتۋ، ەگىن سالۋ، ەگىن سۋعارۋ جۇمىستارىن ىستەپ، جازداي اۋىلدا بولدىم. ءسويتىپ جۇرگەندە، ۇرىمجىدە وقيتىن، جازعى دەمالىسقا كەلگەن كەيبىر ساباقتاستارىم: «نايمانعازى، سەنىڭ مىنا ءجۇرىسىڭ نە؟ ۇرىمجىدەگى ءتىل ينيستيتۋتىنا بارىپ وقىمايسىڭ با؟»، – دەپ جەلىكتىرىپ، ازعىرا باستادى. بۇل دا دۇرىس اقىل ەكەن دەگەن ويمەن كوممۋناعا بارىپ: «مەنىڭ جوعارىلاپ وقىعىم كەلەدى، وقۋعا جىبەرىڭىزدەر!»، – دەپ ايتىپ ەدىم، ونداعىلار قۇپتامادى، سويتسەم، كوممۋنا: «نايمانعازى اۋىلداعى ورتالاۋ مەكتەپكە قىتاي تىلىنەن ساباق بەرەتىن مۇعالىم بولادى، وسىنى بەكىتىپ بەرىڭىزدەر!» دەپ اۋداندىق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىنە ءوتىنىش جولداپ قويعان ەكەن. كوممۋناعا قاشان مۇشە بولعانىمدى، قىتاي ءتىلىنىڭ مۇعالىمى بولاتىنىمدى دا بىلمەيمىن. مەن وقۋعا بارامىن دەپ بولمايمىن، ولار:  «جوق بارمايسىڭ، جاقىندا جوعاردان قىتاي ءتىلى مۇعالىمدىعىڭ بەكىتىلىپ كەلەدى»، – دەپ قارىسادى. ءسويتىپ جۇرگەندە، تولى اۋداننىڭ ورىنباسار اكىمى اۋىلعا قىزمەت بابىمەن كەلە قاپتى. اۋدارماشىسى جوق كەزىنەن پايدالانىپ، كەڭسەسىنە ىزدەپ بارىپ، ءوزىم بىلەتىن قىتايشاممەن جاعدايىمدى ايتىپ ءتۇسىندىرىپ ەدىم، ول كىسى ءوتىنىشىمدى قۇپ كوردى بىلەم، باسىن يزەپ تۇردى دا حاتشىسىنا: «مىنا بالانىڭ وقۋعا بارعىسى كەلەدى ەكەن، وقۋعا بارىپ ءبىلىم الىپ كەلسىن. تانىستىرۋ جازىپ بەرىڭدەر»، – دەدى دە، ماعان قاراپ: «وقيمىن دەگەن تالابىڭ جاقسى ەكەن، بارىپ وقى، وقۋعا قابىلداماي جاتسا، وعان ابىرجىما، اۋىلعا قايتىپ كەل، لايىقتى قىزمەت تاۋىپ بەرەيىك»، – دەدى. 

حاتشىعا راقمەتىمدى ايتىپ، تانىستىرۋدى توسقالتاما سالىپ، جازداعى ەڭبەكتىڭ ەسەبىنە ازىناۋلاق ءتيىن-تەبەن الدىم دا ءۇرىمجى قايداسىڭ دەپ تارتىپ كەتتىم. 

– سودان اڭساعان ۇرىمجىڭىزگە دە جەتتىڭىز عوي. 

– ءيا، 1959 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ۇرىمجىگە باردىم. سول جىلى مۇعالىمدەر ينستيتۋتى مەن ءتىل ينستيتۋتى بىرىگىپ پەداگوگيكالىق ينيستيتۋت بولىپ قۇرىلىپتى. ينستيتۋت سول جىلدان باستاپ، تەك ورتا مەكتەپ بىتىرگەن وقۋشىلاردى قابىلدايتىن بولىپتى. مەنىڭ وقىعانىم ورتالاۋدىڭ جەتىنشى سىنىبى عوي، وقۋعا قابىلدايتىندار: «سەنىڭ شارتىڭ بىزگە تولمايدى ەكەن، وقۋعا قابىلداي المايمىز»، – دەپ وتىرىپ الدى. «ەندى نە ىستەيمىن» دەپ باسىم قاتىپ جۇرگەندە، سول ينستيتۋتا وقىپ جۇرگەن جەرلەس جىگىتتەر: «ينستيتۋتتىڭ پارتيا حاتشىسىنا ءوتىنىش جازىپ كىر، ول كىسى يان-اننان كەلگەن قارت كوممۋنيس، سول كىسىگە جاعدايىڭدى ايتىپ، ءتۇسىندىر. مۇمكىن سودان ساعان ءبىر قايىر بولىپ قالار»،  – دەپ اقىل ايتىپ، جول كورسەتتى. سونىمەن قىتاي ءتىلىن ەكىنشى كۋرستان باستاپ وقىسام دەگەن مازمۇنداعى ءوتىنىشىمدى جازىپ الىپ، جىگىتتەر ايتقان قارت كوممۋنيستىڭ ۇيىنە بارىپ ەسىگىن قاقتىم، ارجاعىنان «كىرىڭىز» دەگەن داۋىس شىققتى، ەسىگىن اشىپ، ۇيىنە كىرىپ بارسام حاتشى ۇستەلدە تاماقتانىپ وتىر ەكەن. ول زاماننىڭ كوممۋنيستەرى وتە قاراپايىم، كىشىپەيىل ەدى عوي. مەنى بالا دەگەن جوق، ورنىنان تۇرىپ، «كەل، كەل، مۇندا كەلىپ وتىر!» – دەپ مەنى جانىنا وتىرعىزىپ، «نە شارۋامەن كەلدىڭ؟» – دەدى. مەن قولىمداعى ءوتىنىشىمدى قولىنا بەردىم، قارت كوممۋنيس كوزىلدىرىگىن تاعىپ الدى دا، قاعازعا كوز جۇگىرتىپ بار ىنتاسىمەن وقىپ شىعىپ، ماعان قاراپ: «مىنا ءوتىنىشتى ءوزىڭ جازدىڭ با؟» – دەدى، «ءيا، ءوزىم جازدىم»، –  دەدىم. «ينستيتۋتتا وقىماي-اق قويساڭ دا بولادى ەكەن عوي، قىتايشاڭ وتە ساۋاتتى ەكەن، بىزدە ەكى-ءۇش جىلدان بەرى وقىپ جاتقان ستۋدەنتتەر بار، ولار سەنىڭ مىنا ورەڭە ءالى جەتكەن جوق»، – دەپ كۇلدى. «مۇمكىن بولسا، ينستيتۋتتىڭ ەكىنشى كۋرسىنان باستاپ وقىسام با دەگەن ارمانىم بار. بىراق، ينستيتۋتتىڭ وقۋشىلار باسقارماسى «سەنىڭ وقۋعا شارتىڭ تومايدى» دەپ قابىلداماي قويدى. ءسىز وسىعان كومەكتەسسەڭىز جاقسى بولار ەدى!»، – دەدىم. الگى كىسى ماعان ارتىق سۇراق قويعان جوق، مەنىڭ وتىنىشىمە: «ينستيتۋتتىڭ ەكىنشى كۋرسىنان باستاپ وقۋىنا بولادى» دەپ بۇرىشتاما جازىپ، قول قويىپ بەردى. قاعازدى ينستيتۋتتىڭ وقۋشىلار باسقارماسىنا الىپ بارىپ ەدىم، «ەمحاناعا بارىپ دەنساۋلىعىڭدى تەكسەرتىپ كەل»، – دەگەننەن باسقا ەشتەمە ايتپادى. سودان نە كەرەك، جۇگىرىپ ءجۇرىپ دارىگەرلىك تەكسەرۋدەن ءوتىپ، قىركۇيەكتىڭ سوڭىندا ينستيتۋتقا وقۋعا ءتۇسىپ كەتتىم.  

ءسويتىپ، ەكى جارىم جىلىمدى شي-اندا وتكىزىپ كەلگەن مەن پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىڭ قىتاي ءتىلى فاكۋلتەتەتىنىڭ ەكىنشى كۋرس ستۋدەنتى بولىپ شىعا كەلدىم. مەنەن ءبىر جىل بۇرىن كەلىپ وقىپ جاتقان ستۋدەنتتەر قىتاي ءتىلىن ماندىتىپ ۇيرەنە الماپتى. مەن ولاردان الدە قايدا الىسقا كەتىپ قالىپپىن. ەل قاتارى اۋديتوراعا كىرىپ وتىرام، مۇعالىم ساباق وتەدى، ال مەن ساباقتى تىڭداپ قارىق قىلمايمىن. ويتكەنى، بۇل ساباقتاردىڭ ءبارىن شي-اندا جۇرگەندە وقىپ العام. مۇعالىم تاقتاعا شىعارادى، سويلەم قۇراتادى، ماقالا جازدىرادى، ونىڭ بارىنە ءجۇرىپ تۇرمىن، مۇعالىمگە قامشى سالدىرمايمىن. 

– ءسىزدىڭ جاڭا كۋرستارىڭىزدىڭ قىتاي ءتىلىن ماندىتىپ ۇيرەنە الماۋىنىڭ سەبەبى نە دەپ ويلايسىز؟ 

– شىڭجاڭدا تەمىر جول قۇرلىسى، توعان قۇرلىسى، بولات قورتۋ سەكىلدى ناۋقاندار باستالىپ كەتىپ، ەڭبەك كۇشى جەتىپەگەندىكتەن بۇل جۇمىستان ستۋدەنتتەر تىس قالماي، ناۋقانعا شاقىرىلىپتى. ولار وسىنداي ەڭبەكتەرمەن ءجۇرىپ، نەبارى بىرنەشە اي عانا وقىپتى. ال مەن دايىندىق كۋرستى ۇزدىك وقىپ، قىتاي ءتىلىنىڭ نەگىزىن قالاپ، ىشكى ولكەدە ەكى جارىم جىل تۇرىپ كەلگەن قازاقپىن عوي. 

– شىڭجاڭداعى سەكىلدى ىشكى قىتايدا «ەڭبەك ناۋقانى» دەگەن بولعان جوق پا؟

– قىتايدىڭ باسقا ولكەلەرىندە بولسا بولعان شىعار، ال مەن وقىعان شي-ان قالاسىندا ونداي ناۋقان بولعان جوق، بولعان كۇننىڭ وزىندە ستۋدەنتتەردى ول ناۋقانعا اپارا قويمادى. ءبىز تەك وقۋدىڭ عانا سوڭىندا بولدىق. 

– قىتايدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا «ورتا كۋرس» جانە «تولىق كۋرس» دەپ بولىنەدى عوي، ءسىز قاي كۋرستا وقىدىڭىز؟ 

– مەنىڭ وقىعانىم «ورتا كۋرس» قوي، «تولىق كۋرستا» كەيىننەن شىڭجاڭعا تانىمال اقىن-جازۋشىلار شاكەن وڭالباەۆ، ءتۇرسىنالى رىسكەلديەۆ، دۋتان ساكەي، قانادىل تۇرىسبەكوۆتەر وقيدى ەكەن. تولىق كۋرس وقيتىندار قىتاي ءتىلىن  4 جىل وقيدى، ال ورتا كۋرستاعىلار ءۇش جىل وقيدى. 

– تۇسىنىكتى بولدى، سونىمەن ءسىزدىڭ وقۋىڭىز ارى قاراي نە بولدى؟ 

– ءسويتىپ جۇرگەندە جاڭا جىل دا كەلىپ قويدى. اۋىلعا قايتۋ دەگەن جوق، مەكتەپتە قالىپ قويدىق. جاڭا جىلدىق دەمالىس ءبىتىپ، وقۋ باستالاردان ءبىر كۇن بۇرىن فاكۋلتەتتىڭ حاتشىسى كەلىپ، «سەن ەرتەڭنەن باستاپ تولىق كۋرسقا بارىپ وقيتىن بولدىڭ»، – دەدى. وعان «ماقۇل» دەپ ەرتەسى تاڭەرتەڭ تولىق كۋرسقا بارايىن دەپ دايىندالىپ جاتسام، الگى حاتشى تاعى كەلىپ، «تولىق كۋرسكە بارمايتىن بولدىڭ، ءوزىڭ وقىپ جاتقان ورتا كۋرستا وقي بەرەسىڭ»، – دەدى. وعان دا «ماقۇل» دەدىم. ويتكەنى، ول كەزدە «تولىق كۋرس» پەن «ورتا كۋرستىڭ» قانداي پارقى بارىن بىلمەيمىن عوي. سونىمەن ەكىنشى كۋرس ءبىتىپ، جازدىق كونيكۋلعا تارار مەزگىل كەلدى. جازدىق كانيكۋلدا اۋىلعا كەتۋىم كەرەك ەدى، بىراق مەنى «وسىندا قالاسىڭ» دەپ جىبەرمەي ءۇشىنشى كۋرسپەن بىرگە الىپ قالدى. سويتسەم، ينستيتۋتتىڭ وقۋشىلار باسقارماسى مەنى سول ءۇشىنشى كۋرستىڭ ستۋدەنتتەرىمەن بىرگە قىزمەتكە ءبولۋ تۋرالى بەكىمگە كەلگەن ەكەن. ونى مەن قايدان بىلەيىن.

– سونىمەن ديپلوم الىپ، قىزمەتكە جولداما الىپ كەتتىڭىز بە؟ 

– جازداي ءبولىستى كۇتىپ جاتىپ، كۇزگى وقۋ جىلىنا كەلىپ جەتتىك. وقۋشىلار باسقارماسى ءبىر كۇنى ستۋدەنتتەردى قىزمەتكە بولەتىن ءتىزىمدى الىپ كەلىپ وقي باستادى، بىراق بۇل تىزىمدە مەنىڭ اتى-ءجونىم جوق بولىپ شىقتى. «وي، بۇل قالاي بولدى؟ مەن قايدامىن؟» – دەسەم، «ءۇشىنشى كۋرستى جالعاستىرىپ وقي بەرسىن دەپ ۇيعاردىق»، – دەدى. «جازداي قاڭتارىلىپ وسىندا جاتتىم، كانيكۋلعا جىبەرمەدىڭدەر، ۇيگە دە بارا المادىم. ونداي بولسا مەن اۋىلعا كەتەمىن، وقىمايمىن»، – دەپ بۇلقان-تالقان بولىپ شىعا جونەلدىم. 

– سول كەتكەننەن مول كەتتىڭىز بە؟ 

– كەتۋ قايدا، وقۋ باستالعاننان كەيىن ءوزىمنىڭ اۋديتوراما قايتا كەلىپ جايعاستىم. ءسويتىپ جۇرگەندە اياق استىنان تاعى دا تەمىر جول ەڭبەگىنە باراتىن بولىپ قالدىق. ەرتەسى ازاندا ەڭبەككە جۇرەتىن بولعان سوڭ، تۇندەلەتىپ كورپە-جاستىعىمىزدى، جۇگىمىزدى بۋىپ-ءتۇيىپ بايلاپ قويىپ قارتا ويناپ وتىر ەدىك، «وقۋشىلار باسقارماسىنان كەلدىم، «نايمانعازى» دەگەن قايسىڭ؟» – دەدى ءبىر قىتاي جىگىت. «مەنمىن»، – دەپ ەدىم. «سەن ەڭبەككە بارمايتىن بولدىڭ، وسىندا قالاسىڭ!» – دەدى دە كەتىپ قالدى. «ماقۇل» دەدىم دە، بۇل سوزگە قۋانۋدىڭ ورنىنا، شوشىپ قالدىم. مىنالار انا كۇنگى «وقىمايمىن» دەگەن ءسوزىمدى شىن كورىپ قالىپ، «وقىماساڭ جوعال!» دەپ وقۋدان قۋعالى كەلگەن جوق پا؟! دەپ جامان ويلاي باستادىم. 

ەرتەسى كۋرستاستارىم تاڭ بوزىنان تۇرىپ، جۇكتەرىن قارا ماشيناعا تەيەپ، وزدەرى سوعان وتىرىپ ەڭبەك الاڭىنا اتتانىپ كەتتى. ال مەن ولاردى شىعارىپ سالعانان كەيىن جاتاقحانادا جالعىز قالىپ قويدىم. بىرەر كۇن وتكەننەن كەيىن الگى قىتاي جىگىت مەنى تاعى ىزدەپ كەلىپ، «سەنى وقۋشىلار باسقارماسى شاقىرىپ جاتىر»، – دەدى. بارسام، ورتا جاسقا كەلگەن ءبىر قىتاي وتىر ەكەن، الگى كىسى مەنىڭ ءجونىمدى سۇراي كەلىپ: «قانداي قىزمەت ىستەگىڭ كەلەدى؟ الدە مۇعالىم بولعىڭ كەلە مە؟» – دەدى. «جوق، مۇعالىم بولعىم كەلمەيدى، اۋدارماشى بولسام دۇرىس بولار ەدى»، – دەدىم. «جاقسى، وندا بارا بەر»، – دەدى ول. ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن «شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنا قىزمەتكە باراسىڭ» دەگەن حابار الدىم. ويدا جوق، تۇستە جوق جەردەن باسپاگەر، اۋدارماشى، رەداكتور، قالامگەردىڭ اراسىنا توپ ەتە ءتۇستىم. ءالى ەسىمدە، بۇل 1960-جىلعى قىركۇيەكتىڭ 23-كۇنى بولاتىن.         

– قىزمەتكە ءبولدى دەگەن ءسوز، وقۋدى ءبىتىرىپ ءبىرجولاتا ەڭبەك جولىن باستاپ كەتتى دەگەن ءسوز عوي. سىزگە ديپلوم بەردى مە؟ 

– ول كەزدە ديپلومدى قولعا بەرمەيتىن، مىنەزدەمەڭ، وقۋ تاريحىڭ، باعاڭ جازىلعان دۇنيەلەر سارى كونۆەرتكە سالىنىپ بارعان مەكەمەڭە جىبەرىلەدى. ونى قولىڭا بەرمەيدى، قولىڭا جولداما قاعاز بەن ناپوس قاعازىڭدى (تىركەۋدى) بەرىپ جىبەرەدى. ال سارى كونۆەرتتەگى دۇنيەلەر مەكەمەنىڭ ارحيۆىندە ساقتالادى. شىنىمدى ايتسام، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ديپلومىمنىڭ ءتۇرى قانداي ەكەنىن دە كورگەن ەمەسپىن. 

ءسۇيتىپ، ويدا جوقتا شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنا كەلىپ وتىرا قالدىم. ول كەزدە رەداكتسيا دەگەن اتىمەن جوق، «قازاق توبى» («قازاق گرۋپپاسى») دەگەن توپ قانا ەكەن، بولىمگە دە تولمايتىن. توپ جەتەكشىسى مۇقاش جاكەۇلى دەگەن كىسى مەنى قابىلداپ جۇمىستىڭ ءجونىن ايتىپ، قىزمەتتىڭ بارىسىن ءتۇسىندىرىپ، «ەندى ەرتەڭنەن باستاپ ءبىزدىڭ قىزمەتكەر بولىپ، جۇمىسقا كىرىسەسىڭ»، – دەدى.          

ايىرىقشا ايتا كەتەر ءبىر جايىت: 1951 جىلدىڭ 15-ءشى ناۋرىزىندا قۇرىلعان بۇل باسپانىڭ توبىندا نۇردوللا، ورازبەك قاتارلى بىرنەشە قىزمەتكەر بولىپتى. سول 50-ءشى جىلداردىڭ باسىندا كەڭەس وداعىنان اقىن، جازۋشى، مايدانگەر جاردەم تىلەكوۆ، «تەمىر جولشى» گازەتىنىڭ رەداكتورى ىبىرايكە تينكين، ساياسي باسپانىڭ رەداكتورى داۋىلباي ورىسباەۆ جاس باسپاعا كومەككە كەلگەن ەكەن، ماۋ زىدۇڭ (ماو تسزەدۋن) شىعارمالارىنىڭ كىتاپشالارىن ورىسشاسىنان قازاقشالاپ، قازاقشا وقۋلىقتار جاساسىپتى. جوعارى مەكتەپتەرگە قازاق ءتىلى، قازاق ادەبيەتى ساباقتارىنان لەكتسيا وقىپ، رەداكتسيا جۇمىسى تۋرالى كەڭەستەر وتكىزىپتى. اعا باسپاگەرلەر ولار جايلى كوپ اڭگىمەلەيتىن. جاردەم تىلەكوۆ شىڭجاڭدا تۇرعان كەزىندە جيناعان دەرەكتەرى نەگىزىندە «جۇڭعار دالاسىندا» اتتى رومان جازعان ەكەن، ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاقىرىپ ەتىلگەن بۇل روماندى 1960-شى جىلداردىڭ باسىندا ءوزىم دە وقىعانمىن. 

– باسپاعا بارعاننان كەيىنگى ەڭ العاشقى اۋدارعان اۋدارماڭىز ەسىڭىزدە بار ما؟ 

– العاشقى اۋدارعان دۇنيەم ءالى ەسىمدە. شي-انعا وقۋعا بارعانىمدا دا، ۇرىمجىگە وقۋعا كەلگەنىمدە دە ساباق بەرەتىن مۇعالىمدەرىم ۇيعىر، دۇڭگەن، داعۇر، سىبە، تاتارلار بولدى عوي، ءبىر دە ءبىر قازاق مۇعالىمى ساباق بەرگەن ەمەس. شىنى كەرەك، ول تۇستا قازاقتىڭ وقىعان، توقىعان، جوعارى ءبىلىم العاندارى وتە از ەدى. بىزگە ساباق بەرىپ جۇرگەندەر وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى بولعاندىقتان قىتاي ءتىلىنىڭ ماعاناسىن ۇيعىر تىلىندە تۇسىندىرەتىن. ەندى باسپانىڭ قازاق توبىنا كەلگەننەن كەيىن جۇمىس قازاق تىلىندە جۇەردى، اۋدارما قازاق تىلىندە بولۋى كەرەك. وسىعان كەلگەندە ءبىراز قينالدىم، بىراق توپ باستىعى مەنى بىردەن اۋدارماعا كىرىستىرگەن جوق، كەرىسىنشە اۋدارماشىلار اۋدارعان، رەداكتسيالانعان ماتەريالداردى كوشىرۋ جۇمىسىنا سالدى. ويتكەنى، جازباشا اۋدارماشى بولۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءوز ءتىلىڭنىڭ ەرەجەسىن، ەمەلەسىن جاقسى ءبىلۋىڭ كەرەك. وسىلايشا كوشىرمە جاساي ءجۇرىپ تىلدىك قورىمدى مولايتا ءتۇستىم جانە ەمەلەنى قاتەسىز، دۇرىس جازۋعا ماشىقتاندىم. جۇمىسىم وسىلاي جالعاسا بەردى. كۇندەردىڭ بىرىندە باستىعىم جارتى بەتتىك  ماقالا اكەلىپ، «مىنانى اۋدارىپ كورشى»، –  دەدى. قولىما الىپ وقىپ كورسەم، «قاسقىر بالا» تاقىرىپتى ينديا ەرتەگىسى ەكەن: ورماننىڭ ىشىندە اداسىپ قالىپ قويىپ، قاسقىر اسىراپ، قاسقىردىڭ اراسىندا ءوسىپ قاسقىر بولىپ كەتكەن بالا تۋرالى اڭگىمەلەيدى. بار كۇشىمدى سالىپ اۋدارىپ بەردىم. توپتىڭ رەسىمي تاعايىندالماعان باسشىسى ەسەپتەلەتىن نۇردوللا وسپانوۆ دەگەن باسپاگار، رەداكتور اعامىز بار ەدى، سول كىسى مەنىڭ اۋدارمامدى وقىپ كورىپ، «مىنا بالا تۇبىندە ادام بولاتىن بالا عوي»، –  دەپ قالدى. مەنىڭ ەڭ العاشقى، تىرناق الدى اۋدارمام وسى بولاتىن. وسىدان ارى قاراي ىزدەنۋ، ۇيرەنۋ، ماشىقتانۋدىڭ ارقاسىندا اۋدارماشىلىقتىڭ، باسپاگەرلىكتىڭ قىرى مەن سىرىنا بىرتىندەپ قانىعا، توسەلە باستادىم. 

– قازىرگى كەزدە قىتاي ءتىلى مەن قازاق ءتىلى سوزدىگىنىڭ سان ءتۇرى بار، ول كەزدە سىزدەر قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋ ءۇشىن قانداي قۇرالدى پايدالاندىڭىزدار؟

– شىنى كەرەك، ول كەزدە قىتايدا «قىتايشا-قازاقشا» ءبىر دە ءبىر سوزدىك جوق بولاتىن، كوبىنەسە قىتاي ءتىلىنىڭ ۇيعىرشا بالامالارىن پايدالانىپ، قازاقشا بالاما ىزدەيتىنبىز. وسى قيىنشىلىقتى ءوزىم باستان وتكىزگەنەن كەيىن قىتايشا سوزدەرگە قازاقشا بالاما ىزدەۋگە كىرىسە باستادىم. سوزدىكتىڭ سوڭىنا تۇسۋىمە، سوزدىك قۇراستىرۋعا وسى جاعداي تۇرتكى بولدى. بىزگە ۇلكەن كومەك جاساعان، قولقابىس تيگىزگەن كومەكى قۇرال اكادەميك، عالىم نىعىمەت ساۋرانباەۆتىڭ اتىمەنەن 1954 جىلى  قازاقستاندا شىققان «ورىسشا-قازاقشا» كوك سوزدىك ەدى. مەن جەتەكشىلىك ەتىپ قۇراستىرعان العاشقى «قىتايشا-قازاقشا سوزدىكتىڭ» مۇقاباسىنىڭ «كوك» بولىپ شىعۋىنىڭ باستى سەبەبى وسى ەدى. ساۋرانباەۆتىڭ «كوك سوزدىگىندە» 50 مىڭ ءسوز قامتىلعان، بۇعان قوسىمشالاپ ماسكەۋدە شىققان «قىتايشا-ورىسشا» سوزدىكتى پايدالاناتىنبىز، «قىتايشا-ورىسشا» سوزدىكتەن ورىسشا بالاماسىن تاۋىپ الىپ، «ورىسشا-قازاقشا» سوزدىكتەن ونىڭ قازاقشا بالاماسىن ىزدەيتىنبىز. وسى ەكى سوزدىك ءبىزدىڭ سول كەدەگى اۋدارما جۇمىسىمىزداعى بىردەن ءبىر كومەكشى قۇرالىمىز سانالاتىن.

– ول كەزدە سىزدەر قانداي كىتاپتار اۋدارۋشى ەدىڭىزدەر؟ 

– ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ جانە ۇكىمەتتىڭ قۇجاتتارى، ديحاندارعا، جۇمىسشىلارعا، كادرلارلارعا ارنالعان ۇيرەنۋ ماتەريالدارى جانە باسقا دا ساياسي كىتاپشالار اۋدارىلاتىن. بۇل سەكىلدى ماتەريالدار كۇندە كەلىپ تۇراتىن، اندا-ساندا ەڭبەك وزاتى، وزات جاۋىنگەرلەر، توڭكەرىس كەزىندە ەرلىك كورسەتكەن باتىرلار تۋرالى جازىلعان كوركەم شىعارمالار كەلەتىن. ماعان دا اۋداراتىن ماتەريالدار بەرىپ تۇرادى، ەپتەپ اۋدارا بەرەمىن. اندا-ساندا قازاق قالامگەرلەرىنىڭ بىرەر-ساران جيناقتارى باسىلىپ قالاتىن. كەيىن مەن ادەبي اۋدارماعاعا ويىسا باستادىم. ادەبي اۋدارماعا ويىساتىن سەبەمىم، مەكتەپتە جۇرگەن كەزدە ادەبيەتكە اۋەستىگىم بار تۇعىن، ءايتىپ-ءبۇيتىپ ولەڭ دە جازاتىنمىن. ورتالاۋ مەكتەپتە ۇزدىك وقي المادىم، ورتاشا وقىدىم. ساباقتى ۇزدىك وقي الماعان سەبەبىم. ادەبي كىتاپتاردى كوپ وقيتىنمىن. بۇل بولاشاقتا باسپاگەر بولامىن، اۋدارماشى بولامىن دەگەن ويدان تۋعان ەمەس، اڭگىمەلەردىڭ وقيعاسىنا قىزىعىپ وقي بەرەتىنمىن. ول زاماندا قازىرگىدەي بالالار وينايتىن ويىنشىق جوق، كورەتىن تەلەديدار، كينو، تياتر جوق، كوشپەلى كينو قويۋشىلار جىلىنا ءبىر-ەكى رەت اۋدانعا كەلىپ، كينو قويىپ كەتەتىن. قالعان ۋاقىتتا كىتاپقا ۇڭىلۋدەن باسقا ەرمەك جوق ەدى. 

– ءسىز وقىپ جۇرگەن كىتاپتار قايدان كەلەتىن؟

– قازاقستاننان كەلەتىن. ورتالاۋ مەكتەپتە قازاقستان وقۋلىقتارىمەن ساباق وقىدىق. ابايدان تارتىپ، م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ، ع.مۇسىرەۆ، ع.مۇستافين جانە ورىس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى ل.تولستوي، م.شولوحوۆ، لەرمانتوۆ، پۋشكين، گوركي سەكىلدى ادەبيەت الىپتارىنىڭ شىعارمالارى، قازاقستان اقىن-جازۋشىلارىڭ كىتاپتارى مەكتەپتىڭ كىشكەنە كىتاپحاناسىندا سىرەسىپ تۇراتىن. سول كىتاپتاردىڭ كوبىن وقىعانمىن. ول كەزدە ەسىمدە نە قالاتىنىمەن شارۋام جوق، وقيعاسىنا قىزىعىپ وقي بەرەتىنمىن عوي. ساياسي اۋدارمادان ادەبي اۋدارماعا ويىسقانىمدا ءبىر-اق ءبىلدىم، ول كىتاپتاردى بەكەر وقىماپپىن، مول سوزدىك قور جيناعان ەكەنمىن، وقيعاسىمەن قوسا كوركەم وبرازدار، كوركەم سۋرەتتەر، كوركەم ءسوز تىركەستەرى، ماقال-ماتەلدەر، جەر، سۋ اتتارى سول كۇيى جادىمدا ساقتالىپ قالا بەرىپتى. كوركەم اۋدارمامەن اينالىسقانىمدا سولار  بىرتىندەپ ەسىمە ءتۇسىپ، كوركەم اۋدارماما كوپ پايداسىن تيگىزدى. كەيىنگى ءبىر دەرەكتەردە ايتىلۋىنشا، 1940-شى جىلداردىڭ سوڭىنان 60-شى جىلدىڭ باسىنا دەيىنگى ارالىقتا شىڭجاڭعا ەكى جارىم ميلليونداي قازاقشا-ۇيعىرشا گازەت-جۋرنال، كىتاپ كەڭەس وداعىنان ەنگىزىلىپتى.

شي-اندا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە قازاق تىلىندەگى كىتاپ جوق بولعان سوڭ قىتاي ءتىلىن ۇيرەنىپ العاننان كەيىن قىتايشا كىتاپتاردى وقي باستاعام عوي. بىزدەن ەكى جىل ىلگەرى قۇلجادان بارعان ۇيعىر مەكتەپتەستەرىم 1950-ءشى جىلدار باسىندا تاشكەنتتەن شىققان ۇيعىر تىلىندەگى كىتاپتاردى وزدەرىمەن بىرگە الا بارعان ەكەن، ەندى سول كىتاپتاردى وقي باستادىم. ماسەلەن، ا.تولستويدىڭ «ازاپتى ساپار»، «استىق» روماندارىن، تۇركىمەن جازۋشىسى بەردى كەربابايەۆتىڭ «الىپ ادامىن» جانە «شىڭعىس حان» سەكىلدى رومانداردى ۇيعىر تىلىنەن وقىدىم. ۇيعىرلاردىڭ ءتول ادەبيەتى ول كەزدە ونشا دامىماعاندىقتان اۋدارماعا كوپ كۇش سالعان كورىنەدى. وسى كىتاپتاردى وقىپ ءجۇرىپ، ۇيعىر ءتىلىن دە اجەپ-ءتاۋىر ۇيرەنىپ الىپ، ۇيعىر كۋرستاستارىممەن ۇيعىرشا اڭگىمەلەسەتىن بولدىم. كەيىنگى قوعامدىق كىزمەت بارىسىندا مۇنىڭ ماعان كوپ پايداسى ءتيدى. وسىنداي جان-جاقتىلى بولۋىمنىڭ ارقاسىندا كوركەم اۋدارمالارىمنىڭ ساپاسى كۇننەن-كۇنگە ارتا ءتۇستى. تالاپتانىپ گازەت، جۋرنالداردارعا اڭگىمە اۋدارىپ بەرە باستادىم. ودان باسقا قىتايدىڭ ايگىلى اقىندارى گو شياۋ چۋاننان، جاڭ جەمينەن، لي يىڭنەن جانە تاڭ ءداۋىرىنىڭ اقىندارى دۋ فۋ، لي بايلاردان تالاي ولەڭدەر اۋدارىپ جاريالادىم. كەيىن بۇل ولەڭدەردى جيناعىما ادەيى كىرگىزبەدىم، سەبەبى، ول بالاڭ اۋدارمالارعا كوڭىلىم تولمادى. ودان كەيىن قىتايدىڭ مەملەكەتتىك ءان ۇرانىن اۋدارۋ توبىنىڭ قۇرامىندا بولعانىم بار. ءاننىڭ ماتىنىندە كوپ قايتالاناتىن «شيلاي» دەگەن ءسوز بار، مەن ونى «اتتان» دەپ اۋداردىم، ال ۇيعىرلار «قوزعال» دەپ اۋدارىپتى. كەيىن بىزدىكىلەر «اتتاننىڭ» ورنىنا، ۇيعىردىڭ «قوزعالىن» الا سالدى. ءاسىلى، ول «اتتان» بولىپ اۋدارىلۋى كەرەك بولاتىن، بىراق ولاي بولمادى. وسىلاي توسەلە كەلىپ رەداكتورلىق دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلدىم. تانىمال اۋدارماشى ابدىبەك بايبولاتوۆ قىتاي تىلىنەن اۋدارعان ەكى تومدىق «قالىڭ ورمان، قارلى دالا» رومانىن  جانە «بەيبىت كۇندەردە»، «ءبارى دە پارتياعا» دەگەن رومانداردىڭ رەداكتسياسىن باستان-اياق ءوزىم قارادىم. بىراق ول كەزدە رەداكتوردىڭ اتى كىتاپقا جازىلمايتىن ەدى. 

– ءوزىڭز دە كىتاپتار اۋدارا باستاعان شىعارسىز؟ 

– ءيا، كىتاپتار اۋدارا باستادىم. ەڭ العاش اۋدارعان كىتابىم «لەنين تۋرالى اڭگىمەلەر» دەگەن شاعىن كىتاپشا، بۇل 1964 جىلى باسىلدى. بۇدان باسقا بىرلەسىپ اۋدارعان جەلىلەس كىتاپتار ءوز الدىنا ءبىر توبە. ودان باسقا 1966 جىلى «مادەنيەت توڭكەرىسى» باستالعانعا دەيىن ورتالاۋ مەكتەپ پەن ورتا مەكتەپتىڭ ادەبيەت، تاريح، جاعاراپيا جانە ساياسات وقۋلىقتارىن اۋدارۋعا قاتىستىم.. ادەبيەت وقۋلىعىنداعى ەسىمدە قالعاندارى شەكسپيردىڭ «ۆەنەتتسيا سۋداگەرى» دىراماسى مەن بالزاكتىڭ «ەۆگەنيا گراندە» رومانىنان ءۇزىندى، بۇدان باسقا كوپتەگەن كوركەم اۋدارمالار جاسادىم، ونىڭ ءبارى قازىر ەسىمدە جوق. قازىرگە دەيىن ءوزىم تىكەلەي اۋدارعان كوركەم اۋدارما ون توم بولىپ باسىلىپ شىقتى. 

– ولاردىڭ اتى قازىر ەسىڭىزدە بار ما؟ 

– ءبارىن بىلەمىن. 

– ال ايتىڭىز؟ 

– ولار: «لەنين تۋرالى اڭگىمەلەر»، «ارايلى اسپان»، «گيتلەردىڭ زاۋالى»، «اندەرسەننىڭ بالالار ەرتەگىلەرىنەن»، «بالالار ەرتەگىلەرىنىڭ بايتەرەگى»، «ۋاقىت بەلگىلەرى»، «شال مەن تەڭىز» («پولكوۆنيككە ەشكىم حات جازباپتى» پوۆەسى دە وسىندا) شارليز ديككەنستىڭ «دەۆيت-كوپپەرفيلد» دەگەن ومىرباياندىق رومانى قاتارلى ون توم. وسى اۋدارمالاردان كەيىن 1990-شى جىلدارى ءسال سايابىرلاپ بارىپ،  2012 جىلدان 2017-ءشى جىلدىڭ اياعىنا دەيىن بەيجىڭدە شىعاتىن «ۇلتتار ادەبيەتى» جۋرنالىنا قىتايداعى اتاقتى جازۋشىلارى ۋاڭ مىڭنان باستاپ ءبىرازىنىڭ  پوۆەست، اڭگىمەلەرىن اۋدارىپ ۇزبەي بەرىپ تۇردىم، بۇلاردىڭ ءوزى جيناقتاپ شىعارسا ءبىر تومنان اسىپ تۇسەدى. 

– ءسىز شىڭجاڭ حالىق باسپاسىندا اۋدارمادان باسقا، رەداكتورلىق جانە باسشىلىق قىزمەت تە اتقاردىڭىز عوي.

– ءيا، اۋدارماشى بولىپ ىستەپ جۇرگەندە ارادا اتى شۋلى «مادەنيەت توڭكەرىسى» باستالىپ، قوعام الا-ساپىران بولىپ كەتتى. بۇل توڭكەرىس ون جىل جالعاستى، كەيىن سايابىرلاپ، ساياسات وڭالا باستاعاندا شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنىڭ وزەگى، ءتۇينى باسقا باعىتقا وزگەرە باستادى. بۇرىنعى قازاق توبى قازاق رەداكتسياسى بولىپ وزگەردى. باسپا بۇرىن 95 پايىز اۋدارما كىتاپتار شىعارسا، ەندى بىرتىندەپ ۇلتتىق تىلدەگى كىتاپتار شىعارۋعا دەن قويدى. ساليحالى ساياساتتىڭ ارقاسىندا، از ساندى ۇلت تىلىندە كوركەم شىعارما جازاتىن اقىن-جازۋشىلاردىڭ قاتارى كوبەيە ءتۇستى. ولار جازعان شىعارمالارىن باسپاعا ۇسىنا باستادى، باسپا دا ولاردىڭ كىتاپتارىن شىعارۋعا كۇش سالدى، قازاقشا كىتاپتار بۇرقىراپ شىعا بەردى. مەنىڭ دە قىزمەت دارەجەم وسە ءتۇستى، 1977 جىلى قازاق رەداكتسياسىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى، 1980 جىلى قازاق رەداكتسياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1983 جىلى شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنىڭ ورىنباسار باس رەداكتورى، پارتيا كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولسام، 1985 جىلى شىڭجاڭداعى باسپاگەرلەر ىشىنەن تۇڭعىش رەت اعا رەداكتور اتاعىنا يە بولدىم. 1977 جىلدان 2003 جىلدىڭ ناۋرىزىندا زەينەتكە شىققاننان كەيىن 26 جىل بويى وسى باسپانىڭ ءتۇرلى دارەجەلى باسشىلىق قىزمەتتەرىن اتقارىپپىن.

بۇل كەزدە مەنىڭ اتقاراتىن نەگىزگى مىندەتىم قازاق، قىرعىز، موڭعول، سىبە رەداكتسياسىنىڭ جۇمىسىن باسقارۋ، ونى قاداعالاپ وتىرۋ بولاتىن. ولاردىڭ جىلدىق جۇمىس جوسپارىن، تاقىرىپتىق جوباسىن جاساۋ جانە باسپادان شىعاتىن نەگىزگى، ءتۇيىندى قولجازبالارىن سوڭعى رەت وقىپ-بەكىتۋ، قول قويۋ جۇمىستارى مەنىڭ موينىمدا بولدى. وعان قوسا قازاق رەداكتسياسىنان شىعاتىن «شالعىن»، «كوكجيەك» جانە «وقىرمان ورەسى» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورلىق مىندەتىن قوسىمشا اتقاردىم. 1950-ءشى جىلداردان باستاپ قولىنا قالام العان قارت، ورتا جاستاعى جانە جاس قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ كىتاپتارى مەنىڭ رەداكتورلىعىممەن، بەكىتۋىممەن باسپادان شىعىپ وتىردى، ماسەلەن، شىڭجاڭ قازاعىنىڭ تۇعىش روماندارى سانالاتىن جاقىپ مىرزاقانۇلىنىڭ «ارمان اسۋى»، جۇماباي ءبىلالۇلىنىڭ «جونداعى جورىقتارى» جانە شايسۇلتان قىزىرۇلىنىڭ «دابىلى»، قاجىقۇمار شابدانۇلىنىڭ «قىلمىسى» سەكىلدى وتىزدان استام رومان جانە ودان باسقا دا اقىن-جازۋشىلاردىڭ ولەڭ، اڭگىمە، پوۆەستتەر جيناعى 2003 جىلعا دەيىن مەنىڭ قولىمنان ءوتتى. ال ودان باسقا دا باسپادان شىققان ساياسي، عىلمي، ەكونوميكاعا قاتىستى ءتۇرلى كىتاپتار ودان الدە قايدا كوپ بولدى. قازىر ول كىتاپتاردىڭ اتى ەسىمدە جوق. بۇرىن ەلگە اۋدارماشى رەتىندە تانىلعان بولسام، كەيىن باسپاگار، اعا رەداكتور رەتىندە تانىلا باستادىم. 

– اعا، جاڭا ايتىلعان «كوك سوزدىككە» قايتا ورالساق، جاڭا ءسىز: «مەن العاش باسپاعا كەلگەندە قىتايشا-قازاقشا سوزدىك دەگەن جوق بولاتىن، قولىمىزدا بار قازاقستاندا شىققان «ورىسشا-قازاقشا سوزدىك» پەن ماسكەۋدە شىققان «قىتايشا-ورىسشا سوزدىكتى» قاتار پايدالاناتىنبىز. وسى ەكى سوزدىك بىزگە كوپ ەس قاتتى. بۇل قيىنشىلىقتى باسىمىزدان وتكەرگەننەن كەيىن، «قىتايشا-قازاقشا» سوزدىك قۇراستىرىپ شىعارۋعا نيەتىم اۋدى» دەدىڭىز. سول ءوزىڭىز جەتەكشىلىك ەتىپ شىعارعان «قىتايشا-قازاقشا» كوك سوزدىكتى قالاي قۇراستىرعاندارىڭىزدى ايتىپ بەرسەڭىز؟

– بۇل اۋدارما بارىسىنداعى العاشقى جۇمىستان تۋعان وي ەدى. مەنىڭ شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنداعى باسپاگەرلىك ءومىرىم 47 جىلعا تايايدى. وسى باسپاگەرلىك كەزەڭىمدى ءۇش كەزەڭگە ءبولىپ ايتۋعا بولادى – اۋدارماشىلىق كەزەڭى، رەداكتورلىق كەزەڭى جانە «قىتايشا-قازاقشا سوزدىكتەر» قۇراستىرۋ كەزەڭى. بۇل ءۇش كەزەڭنىڭ ەڭ ماڭىزدىسى، ەڭ شوقتىعى بيىگى – ءۇشىنشى  كەزەڭ، ياعني سوزدىكتەر قۇراستىرۋ كەزەڭى. اۋدارمامەن ەمەس، ادەبيەتپەن عانا شۇعىلدانعان بولسام، اقىن بولىپ كەتۋىم بەك مۇمكىن ەدى. وسى تۋرالى جازىلعان مىناداي ءبىر شۋماق ءازىل ولەڭىم بار: 

قۇلاسام ولەڭ جولىنا، 

بولار ەم اقىن، داۋ بار ما؟! 

الدى عوي جاتىپ جولىما، 

قۇرىپ قالعىر اۋدارما.

مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ەداۋىر بولىگى – 1960 جىلدان 74 جىلعا دەيىنگى ۋاقتىم اۋدارماعا ارنالدى عوي. ال «كوك سوزدىكتىڭ» اڭگىمەسى 1974 جىلدان باستالعان، ول تۋرالى جازعان تاعى ءبىر شۋماق ولەڭىم بار:

كۇنى، ءتۇنى تىقسىرىپ، كيمەلەگەن

سان شارۋانىڭ پۇشپاعىن يلەگەن ەم.

سونىڭ ءبارى ازدايىن، سوزدىك ساۋىپ،

قىرىق جىل قۇدىق قازدىم ينەمەنەن.

ول كەزدە «مادەنيەت توڭكەرىسى» ءالى اياقتالماعان، مەن قاتارداعى كوپ اۋدارماشىنىڭ ءبىرى ەدىم. باسپانىڭ سول كەزدەگى باسشىلىعى «قىتايشا-قازاقشا سوزدىك» جاساۋ تۋرالى ۇيعارىم جاساپتى. ءبىزدىڭ باسپا ول كەزدە اۋدان دارەجەلى ورىن بولاتىن. باسپانىڭ باستىعى ۇيعىر ەدى، «قىتايشا-ۇيعىرشا سوزدىك» شىعىپ بولعان. ۇيعىر باستىق مەنى شاقىرىپ الىپ، «قىتايشا-قازاقشا سوزدىك» قۇراستىرۋ تۋرالى شەشىم كەلدى، سەن وسىعان جەتەكشىلىك ەتىپ قۇراستىراسىڭ، بۇل سوزدىكتى مىنا ۇيعىرشا سوزدىكتىڭ نەگىزىندە جاسايسىڭدار»، – دەدى. سودان مەن: «ۇيعىرشا سوزدىك بويىنشا ەمەس، مۇمكىن بولسا، شامامىز كەلسە ودان اسىڭقىراپ ىستەيىك»، – دەپ ەدىم. ول: «بولمايدى، ۇيعىرشاسىنا قاراپ، سول كولەمدە، سول شامالاس ىستەيسىڭدەر»، – دەپ كونبەي قويدى. ويىنىڭ استارىندا «قازاقتىڭ سوزدىگى ۇيعىردىڭ سوزدىگىنەن اسىپ كەتپەسىن» دەگەن قىزعانىش بار سەكىلدى سەزىلدى ماعان. «وندا ويلانىپ كورەيىن»، –  دەپ شىعىپ كەتتىم. باس رەداكتورىمىز قارت كوممۋنيس، يان-اننان كەلگەن قىتاي ەدى، سول كىسىنىڭ كەڭسەسىنە بارىپ، «باسپانىڭ باستىعى «وسىلاي دا وسىلاي» دەيدى، مەنىڭ پىكىرىممەن كەلىسپەي قويدى، مۇمكىن بولسا، «قىتايشا-قازاقشا سوزدىكتى» ودان اسىرىپ ىستەگىمىز كەلەدى» ، – دەپ ايتىپ ەدىم، باس رەداكتور مەنىڭ ءسوزىمدى قۇپتاپ، «نەگە بولمايدى، بولادى. مۇمكىندىكتەرىڭ بار بولسا اسىرىپ ىستەۋگە تىرىسىڭدار»، – دەدى. ول كەزدە ءبىزدىڭ قولىمىزدا ساۋرانباەۆتىڭ «ورىسشا-قازاقشا سوزدىگى» جانە قازاقستاندا 1960-شى جىلدارى شىققان ««ورىسشا-قازاقشا تەرمينولوگيا سوزدىگىنىڭ» بىرەن-سارانى بار بولاتىن. وسى سوزدىكتەردەن جيىپ-تەرىپ الا الساق ۇيعىرشا سوزدىكتەن اسىپ كەتەيىن دەپ تۇرمىز. «ۇيعىرشا-قىتايشا» سوزدىكتە 47 مىڭ ءسوز بار ەكەن. باس رەدەكتور كەلىسىم بەرگەننەن كەيىن «ماقۇل» دەپ جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتىم. سوزدىك قۇراستىراتىن اۋدارماشىلاردى شاقىرۋ، ولارعا كەڭسە دايىنداۋ سەكىلدى جۇمىستاردىڭ بارلىعى مەنىڭ موينىما جۇكتەلدى. سودان جوعارى باسشىلىقتىڭ قولداۋىنىڭ ارقاسىندا و جاق، بۇل جاقتان اۋدارماشىلاردى جيناي باتادىق، ولاردىڭ ايلىعىن ءوزىنىڭ مەكەمەلەرى بەرەتىن بولىپ كەلىستى. سوزدىك جاساۋ جونىندە تاجىربەمىز جوق، بۇرىن جاساپ كورمەگەنبىز، نەگىزىنەن بىلمەيمىز. ونىڭ ۇستىنە ءبىلىم-قابىلەتىمىز دە ۇقسامايدى، ءار ءتۇرلى، سوداي-اق قىزمەتكە دەگەن جاۋاپكەرشىلىك تە تۇرلىشە. ويتكەنى ولار باسقا مەكەمەدەن كەلىپ ۋاقىتشا قىزمەت ىستەپ وتىر عوي. سول سەبەپتى كەيبىرەۋلەرىنىڭ بۇل شارۋعا بەلسەندىلىگى ناراۋ ەدى. بىرەۋلەرى كەشىگىپ كەلەدى، ەرتە كەتەدى، باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداي قالسا كەلمەي قالاتىن كۇندەرى بولادى، «نەگە بۇلاي ىستەيسىڭ؟» دەپ قاتتى ايتۋعا بولمايدى، امال جوق، مەتەريالداردى دايىنداپ قولىنا ۇستاتاسىڭ، ەكى-ءۇش اي ىستەپ كەتىپ قالعانداردىڭ ورنىن باسقا الداممەن تولتىراسىڭ. لاتىن جازۋى بويىنشا 23 ارىپتەن تۇراتىن سوزدىك ءماتىنىنىڭ «D»، «K»، «S» ءارىپىن ءوزىم دايىندادىم. سوزدىكتى قۇراستىرۋعا، رەدەكتسيالاۋعا كەتكەن ءتورت جىل ىشىندە وسى ەكى جۇمىستا تولىق ەكى جىل بولعان ءبىر-اق ادام بار ەكەن، قالعاندارى جارتى جىل، ءبىر جىل، ءبىر جارىم جىل بولىپ شىقتى. قولجازبانى رەداكتسيالاۋ جۇمىسىن قىزىل قالامدى قولىما الا وتىرىپ تۇگەل ءوزىم جۇرگىزدىم، وقىلىپ، قارالعانداردارىن كەشكىسىن ۇيىمە الىپ كەتىپ شامنىڭ تۇبىندە قايتا قارايمىن. اياداي عانا ۇيىمدە كىشكەنە ۇستەلىم بار، ەكى بالام ەكى جاعىمدا وتىرىپ ساباق قارايدى. رەداكتسياسى قارالىپ، كوشىرىلىپ بولعان قولجازبانى بەيجىڭدەگى ۇلتتار باسپاحاناسىنا جىبەردىك. «تەرىلىپ جاتىر» دەگەن حابار كەلگەن سوڭ، 1978 جىلعى قاڭتاردىڭ ءبىرى كۇنى بەيجىڭگە بارىپ، ون اي سوندا جاتتىم.

– وزدەرىڭىزدە باسپاحانا بولا تۇرىپ بەيجىڭدەگى ۇلتتار باسپاحاناسىنا اپارىپ تەرگىزگەندەرىڭىز قىزىق بولعان ەكەن.

–  ول كەزدە شىڭجاڭ باسپاحانالارىنىڭ تەحنيكاسى ولقى ەدى. مۇنداي كۇردەلى دۇنيەنى ءبىزدىڭ ءارىپ تەرۋشىلەر تەرە دە المايدى. سوزدىكتىڭ باستاپقى بولىگى تەرىلىپ بولىپ، كوررەكتۋراسىن قاراعان كەزىمىزدە الىپپەلىك ءتارتىپتىڭ ورنى اۋىسىپ كەتكەنىن بايقادىم. باسپاحاناعا شاۋىپ بارىپ، جۇمىستى دەرەۋ توقتاتىپ 17 مىڭ پاراق ءماتىندى جالعىز ءوزىم كۇنى-ءتۇنى، ءولىپ-تالىپ ءجۇرىپ قايتا قاراپ شىقتىم. جەكسەنبى دەگەندى ۇمىتقام. وعان باسقا ەشقانداي ادام كومەكتەسە المايدى (قاسىمدا تەك كوررەكتورلار عانا بار ەدى). قاتەلەرىن تۇزەتۋ بارىسىندا جاڭا تابىلعان سوزدەردى قوسىمشالاپ، ۇستەمەلەپ جان تالاسامىن. 16 فورماتتىق، بىرەۋىنىڭ سالماعى 8 كەلى شىعاتىن قورعاسىن بەتتەر ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى قاتتالىپ جاتتى. قاتەلەرىن تۇزەۋتۋ ءۇشىن ءبارىن قوزعاۋ، كەرەك، وعان جۇمىسشىلار كونبەيدى. تەرىلگەن قورعاسىن بەتتەردى ساپىرىستىرىپ تەرىمشىلەرگە جالىنىپ-جالپايىپ جاڭا سوزدەر قوستىرامىن. وسى جۇرىسپەن 1978 جىلدىڭ قازان ايىندا سوزدىك تولىق تەرىلىپ ءبىتىپ، كوررەكتۋراسى الدە نەشە رەت وقىلىپ، سوڭعى نۇسقاسىنا «وسى بويىنشا باسىلسا بولادى» دەپ قول قويىپ بەرىپ ۇرىمجىگە ورالدىم. بۇل سوزدىكتىڭ جۇمىسى 1974 جىلى مامىر ايىندا باستالعان ەدى، 1979 جىلعى قازان ايىنىڭ باسىندا باسپادان شىققانعا دەيىنگى بەس جىلعا جۋىق ۋاقىتتا كۇنى-ءتۇنى باسى-قاسىندا بولىپ، ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭىپ، بارلىق اۋىرتپالىعىن ارقالاپ شىقتىم. مەنىڭ ەڭبەگىمدى كورگەن، بىلگەن، باعالاعان قازاقتار بۇل سوزدىكتى «كوك سوزدىك» نەمەسە «نايمان كوك» دەپ اتاپ كەتتى، مەنى «شىڭجاڭنىڭ ساۋرانباەۆى» دەپ اتاعاندار دا بولعان. 

قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحىنداعى وسى تۇڭعىش «قىتايشا-قازاقشا سوزدىك» 1979 جىدان 2000 جىلعا دەيىن جەتى رەت باسىلىپ، 30 مىڭ دانامەن تاراتىلدى. العاش قۇراستىرعان سوزدىگىمىز كەمشىلىكتەردەن اۋلاق بولا المادى، عىلمي، ساياسي اتاۋلاردىڭ كوبىن قىتاي تىلىندە الۋعا ءماجبۇر بولدىق. ولاي ەتپەۋگە دە مۇمكىندىگىمىز جوق ەدى، سوندا دا ءبىز «قىتايشا-ۇيعىرشا سوزدىككە» قاراعاندا ءبىراز ىلگەرلەپ، ول سوزدەردىڭ قازاقشاسىن جاقشانىڭ ىشىنە الىپ قويدىق. وسى جۇمىسقا ات سالىسقانداردىڭ تاريحتا الاتىن ورنى، ۇستايتىن سالماعى بار، وعان كوز جۇما قاراۋعا بولمايدى. قالاي بولعان كۇننىڭ وزىندە دە بۇل سوزدىك قىتاي قازاعىنىڭ وركەنيەتىندە، مادەنيەتىندە ۇلكەن ءرول اتقاردى، «قىتايشا-ۇيعىرشا سوزدىك» 47 مىڭ ءسوزدى قامتىسا، ءبىزدىڭ «كوك سوزدىك» 65 مىڭ ءسوزدى قامتىپ شىقتى، 18 مىڭ ءسوزدى ۇيعىر اعايىنداردان ارتىق ۇستەمەلەدىك. ءبىز پايدالانعان «قازىرگى زامان قىتاي ءتىلى سوزدىگىندە» 52 مىڭ ءسوز بار ەكەن، ال ءبىز 13 مىڭ ءسوزدى ارتىق قوستىق. سول ءۇشىن دە حالىق بۇل سوزدىكتى جىلى قابىلدادى، جالپى قوعام جاقسى قارسى الدى. 

تۇعىش سوزدىكتىڭ جايى وسىلاي. سونان سوڭ 1979 جىلى ەكىنشى سوزدىگىمدى – «قىتايشا-قازاقشا يديومادار سوزدىگىن» جاساۋعا كىرىستىم. وسى جەردە ءبىر نارسەنى ايتا كەتەيىن: «كوك سوزدىكتى» قىزمەت ۋاقتىندا ىستەسەم، قالعاندارىن قىزمەتەن سىرت كەزدە تىندىردىم، ياعني ولار مەنىڭ قوسىمشا شارۋاشىلىعىم بولىپ شىقتى. ويتكەنى، باسقا مىندەتتەرىم بار ەدى.  باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى رەتىندە  بىرنەشە رەداكتسيانى باسقارامىن، ولاردىڭ ءبارىن قايىرىپ قويىپ سوزدىك جاساپ كەتۋىمە بولمايدى عوي. سول كەزدە بەيجىڭنەن شىققان شاعىن عانا «قىتايشا يديومدار سوزدىگى» بولدى، ىشىندە ءۇش مىڭنان استام يدەوم بار ەدى. مەن «قىتايشا-قازاقشا يديومدار سوزدىگىن» جاساۋعا كىرىسكەن كەزىمدە «قىتايشا يديومدار سوزدىگىنىڭ» ۇلكەن نۇسقاسى شىعا قويماعان. 

– «كوك سوزدىكتى» قۇراستىرعاندا ەلدىڭ ءىشى-سىرتىنداعى شىققان سوزدىكتەردى پايدالانىپسىزدار، «قىتايشا-قازاقشا يديومدار سوزدىگىن» جاساي باستاعان كەزىمدە ماتەريال تاپشى بولدى» دەپ وتىرسىز، بۇل جاعداي سىزگە قيىن سوققان جوق پا؟

– سوققاندا قانداي، وتە اۋىر ءتيدى. بىراق مەن وعان مويىن ۇسىنعانىم جوق، قىتاي تىلىندە شىققان گازەت-جۋرنال، كىتاپ، تىڭداعان بايانداما، كورگەن كينو، جولدانعان دوكلات، كەرەك دەسەڭىز كوشەگە ىلىنگەن جارنامالار مەنىڭ يديومدار ىزدەيتىن الاڭىما اينالدى. قىتايشا كىتاپتاردى كوپ وقىپ، ونىڭ ىشىندەگى قاجەتتى يديومداردى  ەرىنبەي، جالىقپاي ءبىر-بىردەن تەرىپ، مارجانداي تىزە بەردىم. ەڭ كوپ كومەك تيگىزگەن كىتاپتار ەكىنشى دۇنيەجۇزى سوعىسى كەزىندەگى الىپتاردىڭ ەستەلىكتەرى جانە ولاردىڭ ءومىرى تۋرالى جازىلعان مەتەريالدار بولدى. ءالى ەسىمدە بىرەۋىنىڭ جازعان كىتابى 24 توم بولاتىن. تەزەك تەرگەن قازاقتىڭ بالاسىنداي تەرمىشتەپ ءجۇرىپ، 1983 جىلعا كەلگەندە 10 مىڭ 200-دەن استام قىتاي يديومىنىڭ باسىن قۇراپ 1987 جىلى باسپادان شىعاردىم. «قىتايدىڭ يديومدار سوزدىگىنەن» جەتى مىڭ يديومدى ارتىق كىرگىزدىم. بۇل سوزدىك ەكى رەت باسىلىپ، 10 مىڭنان استام دانامەن تارادى. قازىر ىزدەپ تاپپايسىڭ.

ءۇشىنشى جاساعان سوزدىگىم «قىتايشا-قازاقشا قىسقاشا سوزدىك» بولدى. بۇل ىسجۇزىندە ەكى سوزدىك، «جاڭا قىتاي سوزدىگى» مەن «قىتايشا-قازاقشا قىسقاشا سوزدىكتىڭ» قوسىندىسى ەدى. مەن پايدالانعان «جاڭا قىتاي سوزدىگى» (جىلىنا الدە نەشە ميلليون نۇسقامەن باسىلاتىن، ساۋاتى بار قىتايدىڭ ءبارى جانىنان تاستامايتىن بۇل سوزدىك شىنتۋايتىندا «قىتاي ءتىلىنىڭ قىسقاشا سوزدىگى» سانالادى) 1978 جىلى شىققان باسىلىم بولاتىن. سوندا قامتىلعان ارىپتەردىڭ ءبىر دە-بىرەۋىن قالدىرماي الدىم جانە ونىڭ بالامالارىن مولىنان بەردىم. «كوك سوزدىكتە» ءتۇبىر ارىپتەرگە بالاما از بەرىلگەن، كەيبىر ارىپتەرگە بالاما بەرىلمەي قالعان بولاتىن. بۇل كەزدە قازاقشا ماتەريالدار قولىمدا جەتكىلىكتى ەدى، ماسەلەن، «قازاق-سوۆەت ەنتسيكلوفەدياسى»، «قازاقشا-ورىسشا سوزدىك»، «ورىسشا-قىتايشا سوزدىك»، «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى»، «قازاق ءتىلىنىڭ فرازەولوگيالىق سوزدىگى» تاعىسىن-تاعىلار دەگەندەي. بۇل سوزدىككە كۇندەلىكتى ومىردە، قوعامدا، وندىرىستە، قۇرلىستا، قىزمەتتە ءجيى قولدانىلاتىن سەگىز مىڭ قىتاي ءارىپىنىڭ ءبىر دە بىرەۋىن قالدىرماي تۇگەل كىرگىزدىم. كەيىن ۇيعىرلار دا  «جاڭا قىتاي سوزدىگىن» جاسادى، بىراق، جەر، سۋ، ادام اتتارىنا قاتىستى، ارعى زاماننىڭ كەيبىر ىستەرىنە قولدانىلاتىن ارىپتەردى الىپ تاستاپ وزگەسىن قالپىندا اۋدارىپ شىعاردى. سوزدىكتىڭ مىسالدارىنىڭ كوبىن «جاڭا قىتاي سوزدىگىنەن» الماي، كەزىندە «كوك سوزدىككە» ەنگىزىلمەگەن، رەفورما مەن ەسىك اشۋ جانە نارىقتىق ەكونوميكا بارىسىندا ومىرگە كەلىپ قالىپتاسقان جاڭا سوزدەردى، قازاق دالاسىنداعى جانۋارلاردىڭ، جاندىكتەردىڭ، وسىمدىكتەردىڭ اتتارىن جانە قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-سالتىنا، يسلام دىنىنە قاتىستى اتاۋلاردىڭ بىرقىدىرۋىن مىسال رەتىندە ەنگىزدىم. وسى ارقىلى «قىسقاشا سوزدىكتىڭ» قالىپتاسقان قاعيداسىن اتتاپ كەتتىم. «قىسقاشا سوزدىك» «ۇلكەن سوزدىكتە» قامتىلعان سوزدەردى قالپىن قۋراتپاي ىقشامداۋ، قىسقارتۋ ارقىلى جاسالادى عوي. ءسۇيتىپ، 2000 جىلى باسپادان شىققان، 25 مىڭ ءسوز قامتىلعان بۇل سوزدىك ءۇش رەت باسىلىپ، 14 مىڭ نۇقسقامەن تارادى.

– «كوك سوزدىكتەن» كەيىن «قىتايشا-قازاقشا ۇلكەن سوزدىك» اتتى  تاعى ءبىر «كوك سوزدىك» قۇراستىرىپسىز. العاشقى «كوك سوزدىكتى» لاتىن الىپبيىمەن شىعارساڭىز كەيىنگى «ۇلكەن كوك سوزدىكتى» احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ الىپبيىمەن شىعارىپسىز. وسى تۋرالى دا ايتا كەتسەڭىز.

– قازاقتىڭ ءالىپبيى بۇل جاقتا دا، ول جاقتا دا بىرنەشە رەت اۋىستى عوي. مەن مەكتەپتى توتە جازۋدا وقىپ ءبىتىردىم، كەيىن جازۋىمىز لاتىن الىپبيىنە كوشىپ كەتتى، وسى ارالىقتا ءبىز قۇراستىرعان «كوك سوزدىك» لاتىن الىپبيىمەن شىقتى. 1978 جىلدان كەيىن قىتايداعى ساياسات وڭالىپ، رەفوما جۇرگىزىلىلىپ، نارىقتىق ەكونوميكا جولعا قويىلدى دا ءار ۇلت حالقى ءوزىنىڭ ءتول ءالىپبيىن قايتا قولدانا باستادى. سول قاتاردا شىڭجاڭداعى قازاقتار بۇرىن قولدانعان توتە جازۋدى قايتا قولدانىسقا ەنگىزدى.  

1980-ءشى جىلداردىڭ سوڭىندا «كوك سوزدىكتى» ۇلكەيتىپ قايتا جاساۋ تۋرالى اڭگىمە قوزعالا باستادى. وسى تۋرالى جينالىس وتكىزىپ، «كوك سوزدىكتى» ۇلكەيتىپ قايتا جاسايمىز» دەگەنىمدە ءبىر-ەكى ادام ءتىس-تىرناعىمەن قارسى بولدى. ولار: «قازىر ەلدىڭ ءبارى قىتايشا بىلەدى، ونىڭ نە  قاجەتى بار؟ بۇرىنعى «كوك سوزدىكتى» توتە جازۋعا كوشىرىپ شىعارا سالسا تا جەتىپ جاتىر، ارتىق كۇش جۇمساپ، قارجى شىعارىپ  ۇلكەيتۋدىڭ قەرەگى جوق»، – دەستى. مەن ولاردىڭ پىكىرىمەن كەلىسپەي: «سىزدەر دۇرىس ايتىپ وتىرعان جوقسىزدار، بۇرىنعى سوزدىككە كىرمەي قالعان سوزدەر وتە كوپ. قالىپ قالعان جانە جاڭا پايدا بولعان سوزدەردى وسى جولى مولىنان ەنگىزىپ شىعاراتىن بولامىز»، – دەدىم. جينالىستا وتىرعانداردىڭ كوبى ولاردىڭ پىكىرىن جاقتاماي، مەنى قولداپ كەتتى. سول كەزدە «قازىرگى قىتاي ءتىلى سوزدىگىنىڭ قوسىمشاسى» دەگەن شاعىن سوزدىك شىققان، بۇل سوزدىكتە 20 مىڭعا جۋىق ءسوز قامتىلعان ەدى، وسى سوزدەردى تۇگەل قوسىمشالاي الساق، سونىڭ ءوزى دە تاقيامىزعا تار كەلمەيدى دەپ ويلادىق تا، بۇل جۇمىستى باسپاداعى سوزدىك بولىمىندە جۇمىس ىستەيتىن 3-4 ادامعا جۇكتەدىك، ولار قوسىمشالاۋ مىندەتىن 1992 جىلى ورىنداپ شىقتى، بىراق سول كۇيى باسپادان شىعارا سالۋعا مۇلدە كەلمەيتىن ەدى. ۇلكەن كوميسسيا، رەدكولوگيا ۇيىمداستىرۋعا تۋرا كەلەدى. باياعىداي ەمەس، شاقىرىلعان مامانداردى قوناق ۇيگە جاتقىزۋ، ايلىعىن تولەپ وتىرۋ، كومانديروۆكاسىن بەرۋ، اۋرىپ قالسا ەمدەتۋ، قىسقاسى بارلىعىن مويىنعا الىپ جۇمىس ىستەتۋ كەرەك. وعان قىرۋار قارجى جۇمسالادى. شۇار ۇكىمەتىنە وسى جاعدايدى ايتىپ ەدىك، ولار: «قارجى تاپشىلىعى بار، قازىر قارجى بەرە المايمىز»، – دەدى. ونىڭ ۇستىنە باسپادا رەفورما بولىپ، قارجىنى وزدەرى تاباتىن، قىزمەتكەرلەرىنە ايلىقتى ءوزى بەرەتىن جاعدايعا كوشتى. دەمەك، كوميسسيا، رەدكوللوگيا ۇيىمداستىرۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس ەدى، ەندى قايتۋ كەرەك؟ ەڭ ۇتىمدىسى دايىندالعان نۇسقانى ءايباتتاپ وتىرىپ بۋىپ-ءتۇيىپ ساقتاپ قويۋ. حالىق باسپاسىنىڭ قالتاسى قامپيعان، كوميسسيا ۇيىمداستىرۋعا جاعدايى كەلگەن كەزدە قايتادان ىسكە كىرىسۋ ەدى. وسى ارادا مەنىڭ باسىما: «بۇل قازاق حالقىنىڭ رۋحاني ومىرىنە، مادەنيەتىنە قاتىستى ۇلكەن قۇرلىس قوي، مۇنى بۇلاي بۋىپ-ءتۇيىپ قويۋعا بولماس» دەگەن وي ورناي باستادى. وسىدان سوڭ باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى مىندەتىن ورىنداپ، وقيتىن كىتاپتارىمدى وقىپ، بەكىتەتىن كىتاپتارىمدى بەكىتىپ، ءوزىم باسقاراتىن رەداكتسيالاردىڭ كۇندەلىكتى جۇمىستارىن قاداعىلاپ، قاتىستى الەۋمەتتىك قيمىلدارعا قاتىسا ءجۇرىپ، سول شارۋالار ارەدىگىندە سوزدىك جۇمىسىن جىبىرلاپ ىستەيىن دەگەن بەكىمگە كەلىپ، 1992 جىلدىڭ قازان ايىنان باستاپ جۇمىسقا بىلەك سىبانا كىرىسىپ تە كەتتىم. ۇستەلىمنىڭ ۇستىندە سوزدىكتىڭ قولجازباسى جاتادى قوبىراپ، ءسال قولىم بوساي قالسا سوعان ۇڭىلەكمىن. رەداكتسياسىن قارايمىن دەپ وتىرعام عوي، سويتسەم، سوڭعى ون شاقتى جىلدا قىتاي ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىنا قوسىلعان جاڭا ءسوز، جاڭا اتاۋلار مولشىلىق-اق ەكەن. ءسويتىپ، سوزدىكتى رەداكتسيالاۋ جۇمىسى مەن تولىقتىرۋ جۇمىسى قاباتتاسىپ كەتتى. 2000 جىلدىڭ باسىندا وتباسىم باسپانىڭ جانىنا كوشىپ كەلدى، سودان باستاپ ءار كۇنى تۇندە كەڭسەمە كەلىپ ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن وسى سوزدىكتىڭ جۇمىسىمەن اينالىسىپ جاتتىم. سەنبى، جەكسەنبىلەردىڭ دە جارتىسى كەڭسەدە وتەدى.

وسىلاي وگىز اياڭمەن ءجۇرىپ وتىرىپ 2003 جىلعا جەتتىك، وسى ءونبىر جىلدا سىباعالى قىزمەتىمە ەشقەنداي نۇقسان جەتكىزبەي، قىزمەت ارەدىگىندە رەداكتسيالاۋ جانە تولىقتىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزدىم، 2003 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا زەينەتكە شىقسام دا، 2006 جىلى قاراشا ايىنىڭ سوڭىندا «قىتايشا-قازاقشا ۇلكەن سوزدىك» باسپادان رەسىمي شىققانعا دەيىن بوساي المادىم. «قىتايشا-قازاقشا ۇلكەن سوزدىكتىڭ» تۇساۋ كەسەرى 2006 جىلى قاراشانىڭ 19-كۇنى ۇرىمجىدە وتكىزىلدى، سوندا سوزدىكتىڭ جاي-جاپسارى تۋرالى قىسقاشا بايانداي كەلىپ:

وۋ، قازاكەم، مەن قارتامىس تۇلەگىڭ،

سەن دەپ سوعىپ بولدىرىڭقى جۇرەگىم.

باتپان جۇكتى ارقالادىم ءبىر ءوزىم،

ماقتاساڭ دا، داتتاساڭ دا ءبىل ءوزىڭ.

 

ءىس ەتتىم دەپ ايتا المايمىن عالامات،

بىلىمدىدەن تاعىلماس كوپ جامانات.

جەتكەن جەرىم وسى بولدى، جاماعات،

كەمىستىگى كەيىنگىگە امانات، – دەپ ەكى شۋماق ولەڭ وقىعانمىن، ءۇشىنشى شۋماعىن ىركىپ قالىپ ەدىم.

تەڭەلمەيمىن شولپانعا دا، قۇزعا دا،

ءمىنىن ايتساڭ تۋلامايمىن تۇلدانا.

قىزعانىشپەن عايباتتايتىن سۇرلانا

باقاستارىم: ءىشىڭ كۇيسە تۇز جالا، – دەپ تىناتىن بۇل شۋماق وسى سوزدىكتى قۇراستىرۋعا جانە جارىققا شىعارۋعا باستان-اياق قارسىلىق ەتكەندەرگە قايىرعان جاۋابىم بولاتىن.

ءبىر قىزىعى: بۇل سوزدىكتەن رەداكتسيا القاسىنىڭ، جاۋاپتى رەداكتوردىڭ جانە بەكىتۋشىنىڭ اتى-ءجونى بايقالمايدى، باس قۇراستىرۋشى رەتىندە مەنىڭ اتىم عانا جازىلعان. نەگە بۇلاي؟ القانىڭ، جاۋاپتى رەداكتوردىڭ جانە بەكىتۋشىنىڭ مىندەتىن جالعىز ءوزىم اتقاردىم عوي، بۇل سول تۇستاعى شاراسىز جاعدايدان تۋىنداعان قۇبىلىس ەدى.

– «قىتايشا-قازاقشا ۇلكەن سوزدىككە» قاناشا ءسوز كىردى؟

– بۇل سوزدىككە قىتاي ءتىلىنىڭ 120 مىڭنان استام ءسوزى، ءسوز تىركەسى، ماقال-ماتەلدەرى، يديومدارى جانە الۋان ءپاننىڭ اتاۋلارى كىرگىزىلدى. وسىلاردىڭ ۇشتەن ءبىرى، ياعني 40 مىڭدايى رەداكتسيا بارىسىندا قوسىلدى. ەكى رەت باسىلىپ، 10 مىڭ دانامەن تارالعان بۇل سوزدىك 2007 جىلى قىتايدىڭ تۇڭعىش رەتكى ۇكىمەتتىڭ ءباسپاسوز سىيلىعىن (كۇللى قىتاي بويىنشا سىيلانعان 60 كىتاپتىڭ ءبىرى رەتىندە، ال شىڭجاڭنان تەك جالعىز ءوزى عانا), 2008 جىلى شىڭجاڭ كىتاپتارىنىڭ توتەنشە سىيلىعىن يەلەندى. زەينەتكە شىققاننان كەيىن بۇرىنعى «قىتايشا-قازاقشا يدەومدار سوزدىگىنە» قايتا قايرىلىپ، تۇزەيتىنىن تۇزەپ، قوساتىنىن قوسىپ 17 مىڭ يديومعا جەتكىزگەمىن. 2017 جىلى شىڭجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسىنا بەرگەن ەدىم، ولار 16 فورمات بويىنشا تەرىپ، مەن قازاقستانعا كەتكەنشە 929 بەتىن اكەلىپ بەرگەن، ۇستىنەن وقىپ شىققانمىن، قالعان 260 بەتىن ۇلگىرتىپ بەرە المادى. ول قازىر سولاردىڭ قولىندا جاتىر.

باسپادان شىققان بۇل قىتايشا-قازاقشا سوزدىكتەر 60 مىڭنان استام نۇسقامەن تارالدى، دۇنيەجۇزىنىڭ مادەنيەت تاريحىنداعى، قازاق حالقىنىڭ مادەنيەت ورىسىندەگى وسى ءتورت (ىسجۇزىندە بەس سوزدىك) سوزدىك تۇگەلدەي مەنىڭ قولىمنان شىقتى، بۇل تاريحي شىندىق.

– نايمانعازى اعا، ەلىڭىزگە كوپ ەڭبەك ەتىپسىز، حالقىڭىزعا قالدىرعان رۋحاني دۇنيەلەرىڭىز ۇشان تەڭىز ەكەن. قانداي ماراپاتتارعا يە بولدىڭىز؟ 

– تۇڭعىش قۇراستىرىلعان «قىتايشا-قازاقشا سوزدىك»، ءوزىم جاساعان «قىتايشا-قازاقشا قىسقاشا سوزدىك» جانە مەن رەداكتسيالاعان ونداعان كىتاپتار مەملەكەتتىك، وڭىرلىك جانە ولكەلىك سىليقتاردى ەنشىلەدى، ال مەن 1985 جىلى پروفەسسور اتاعىن الدىم. 1988 جىلى جانە 1995 جىلى ەكى رەت شۇار-دىڭ تاڭداۋلى مامانى بولىپ باعالاندىم، 1992 جىلى كورنەكتى ەڭبەك سىڭىرگەن مەملەكەت دارەجەلى مامان اتاعىن يەلەنىپ، سول جىلدىڭ قازان ايىنان باستاپ مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ توتەنشە ستيپەندياسىنان يگىلىكتەنىپ وتىردىم، سونىمەن بىرگە قىتاي تۇركولوگيا قوعامىنىڭ مۇشەسى، مەملەكەتتىك باسپاگەرلەر قوعامىنىڭ القا مۇشەسى، قىتاي از ۇلتتار ادەبيەتى عىلىمي قوعامىنىڭ القا مۇشەسى، شىڭجاڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، شىڭجاڭ اۋدارماشىلار قوعامىنىڭ القا مۇشەسى، شىڭجاڭ باسپاگەرلەر قوعامى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى سياقتى قوعامدىق قىزمەتتەر اتقاردىم.

– قازىر نە ىستەپ جاتىرسىز؟ 

– 2016 جىلدىڭ جازىنان بەرى تاعى سول «قىتايشا-قازاقشا ۇلكەن سوزدىكتى» وڭدەپ، تولىقتىرىپ جاتىرمىن، ارى-بەرى اقتارىستىرىپ، ولپى-سولپىسىن وڭاپ، تىڭ سوزدەر مەن اتاۋلاردى قوسىمشالاپ سەگىز رەت ساپىرىپ شىقتىم، ءالى دە ۇڭلۋدەمىن. بولاشاق زاماننىڭ كادەسىنە جارار، جارىق كورەر ءساتتى سارسەنبىسى تۋار دەگەن ۇمىتتەمىن.

جارتى عاسىرعا جۋىق باسپاگەرلىك ساپارىمدا قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن وقۋ-اعارتۋىن كوركەيتۋ جولىندا شاما-شارقىمشا ەڭبەك ەتىپپىن، كوكەيىمدەگىنىڭ ءبارى تۇگەل ورىندالا دا قويعان جوق، سول سەبەپتى:

ونەرىم دە، بىلەرىم دە از-اق تىم، 

تەلەگەيدەن شاقتى قارماپ،از اپپىن.

كوڭىلىمنىڭ ءسال كونشىرى: ايتەۋىر،

كەرۋەنىنە كولىك بوپپىن قازاقتىڭ، – دەپ ءوزىمدى جۇباتامىن.

ۇزاق جىلدار جەتەكتەپ اسقاق ارمان،

جەمىس تەردىم بۇرگەندى باقشالاردان.

ەلىم مەنى سيپاعان ماڭدايىمنان

اتىم وزىق كەلگەن سوڭ باسقالاردان.

 

اتاعىم، مارتەبەم جوق ۇرلاپ العان،

اشتى تەرىم الدىمدى نۇرعا مالعان.

ەل-جۇرتىما سەپتىگىم ءتيىپ جاتسا

ارمانسىز اتتانارمىن بۇل عالامنان.

– وتباسىڭىز جايلى ايتا كەتسەڭىز؟ 

– 1963 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە وتاۋ كوتەرگەنمىن، ايەلىم دە قاراعايباستاۋدىڭ قانيپا ەسىمدى بويجەتكەنى ەدى، شىڭجاڭ پەداگوگيكا ينستيتۋتىندا وقىعان، كەيىن شىڭجاڭ حالىق باسپاسىندا كوررەكتورلىق جۇمىس اتقاردى. ءۇش نارەستەمىز شيەتتەي كۇنىندە شەتىنەپ كەتتى دە جانار اتتى قىزىم، دۋمان اتتى ۇلىم امان-ەسەن ەرجەتتى، قىزىم شىڭجاڭ دارىگەرلىك ينستيتۋتىن، ۇلىم شىڭجاڭ ونەركاسىپ ينستيتۋتىنان كومپيۋتەر ماماندىعىن تامامداعان، قىزىم مەن ۇلىم داريعا، جىبەك، جۇپار، دارمەن ەسىمدى نەمەرەلەر سۇيگىزدى.

– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتى جۇرگىزگەن: ءالىمجان ءاشىمۇلى 

Abai.kz