جىلنامالاردىڭ جۇلدىزدى پاراقتارى

دالا جۋسانى تۋرالى اڭگiمە ەسiڭiزدە مە؟ ورىس اقىنى اپوللون مايكوۆ تامسانا جىرلاعان بiر ءتۇپ دالا جۋسانى تۋرالى اڭگiمە. وندا ەل بۇلiنگەن الاساپىران قىم-قۋىت زاماندا اعايىن-باۋىردان بولەك كەتۋگە ءماجبۇر بولعان iنiسi ارتىقتى تۋعان جەرiنە قايتارۋعا نيەت ەتكەن قىپشاق حانى سىرجاننىڭ اۋزىنان مىنانداي سوزدەر شىعۋشى ەدi عوي:

ءانiن سال تۋعان دالانىڭ،

قويماسا وعان ەگiلە،

جۋسانىن بiر ءتۇپ يiسكەت،

تارتادى ول سوندا ەلiنە.

باس يزەمەسكە امالىڭىز جوق، بۇل ولەڭ، ەگەر الەم پوەزياسىنان ساعىنىش سەزiمi جايلى ولەڭ-جىرلار انتولوگياسى جاسالا قالسا، ونىڭ بiرiنشi بەتiندە تۇرۋعا قۇقىلى جۇرەكتi شىمىرلاتار تەكتi سيرەكتiڭ قاتارىنان جانە ۇلى دالانىڭ ۇلى پەرزەنتتەرiنە قويىلعان العاشقى ادەبي ەسكەرتكiشتەردiڭ بiرi بولىپ تابىلادى. بالكiم، بiرەگەيi.

وسى ولەڭدi وقىپ وتىرعاندا دiلi باسقا، دiنi بولەك ورىس اقىنىن تۋعان باۋىرىڭداي قۇشاقتاي العىڭ كەلەدi. نەگە؟ ويتكەنi, ول سەنiڭ بايىرعى بابالارىڭدى، ولاردىڭ تاكاپپار دا تومىرىق جاندۇنيەسi مەن اسقاق رۋحىن جاتسىنباي جىرلاپ وتىر. تۇركi تەكتiلiگiن اسپەتتەۋدە. ورىس اقىنىنىڭ وزگە ەلدiڭ ۇلانىن وزiندەي كورiپ جىرلاعان مارتتiگiنە شەكسiز ريزا بولاسىڭ. جانە تۇركi بالاسى العىس ايتۋعا تيiستi ورىس پەرزەنتتەرi جالعىز ەمەستiگi دە iشتەي جان قۋانتادى.

جىلنامالاردىڭ جۇلدىزدى پاراقتارى

دالا جۋسانى تۋرالى اڭگiمە ەسiڭiزدە مە؟ ورىس اقىنى اپوللون مايكوۆ تامسانا جىرلاعان بiر ءتۇپ دالا جۋسانى تۋرالى اڭگiمە. وندا ەل بۇلiنگەن الاساپىران قىم-قۋىت زاماندا اعايىن-باۋىردان بولەك كەتۋگە ءماجبۇر بولعان iنiسi ارتىقتى تۋعان جەرiنە قايتارۋعا نيەت ەتكەن قىپشاق حانى سىرجاننىڭ اۋزىنان مىنانداي سوزدەر شىعۋشى ەدi عوي:

ءانiن سال تۋعان دالانىڭ،

قويماسا وعان ەگiلە،

جۋسانىن بiر ءتۇپ يiسكەت،

تارتادى ول سوندا ەلiنە.

باس يزەمەسكە امالىڭىز جوق، بۇل ولەڭ، ەگەر الەم پوەزياسىنان ساعىنىش سەزiمi جايلى ولەڭ-جىرلار انتولوگياسى جاسالا قالسا، ونىڭ بiرiنشi بەتiندە تۇرۋعا قۇقىلى جۇرەكتi شىمىرلاتار تەكتi سيرەكتiڭ قاتارىنان جانە ۇلى دالانىڭ ۇلى پەرزەنتتەرiنە قويىلعان العاشقى ادەبي ەسكەرتكiشتەردiڭ بiرi بولىپ تابىلادى. بالكiم، بiرەگەيi.

وسى ولەڭدi وقىپ وتىرعاندا دiلi باسقا، دiنi بولەك ورىس اقىنىن تۋعان باۋىرىڭداي قۇشاقتاي العىڭ كەلەدi. نەگە؟ ويتكەنi, ول سەنiڭ بايىرعى بابالارىڭدى، ولاردىڭ تاكاپپار دا تومىرىق جاندۇنيەسi مەن اسقاق رۋحىن جاتسىنباي جىرلاپ وتىر. تۇركi تەكتiلiگiن اسپەتتەۋدە. ورىس اقىنىنىڭ وزگە ەلدiڭ ۇلانىن وزiندەي كورiپ جىرلاعان مارتتiگiنە شەكسiز ريزا بولاسىڭ. جانە تۇركi بالاسى العىس ايتۋعا تيiستi ورىس پەرزەنتتەرi جالعىز ەمەستiگi دە iشتەي جان قۋانتادى.

ءيا، سولاي، مايكوۆ بۇل ولەڭنiڭ نەگiزiن اسپاننان العان نە ويدان شىعارعان جوق-تى. اقىن قيالىنا تۇرتكi بولعان - ورتاعاسىرلىق ورىس جىلناماشىسى جازبالارىنىڭ بiر عانا پاراعى ءھام جۇلدىزدى پاراعى ەدi. وندا سىرجاننىڭ ارتىقتى ەلگە قايتارۋعا ور بالكiم وراق ەسiمدi قوبىزشى-جىرشىسىن جۇمساعانى، ارتىقتىڭ قوبىزدىڭ ۇنiنە دە، جىرشىنىڭ جىرىنا دا جۇرەگi تولقي قويماعانى ايتىلاتىن-دى. تەك ارنايى الىپ كەلگەن بiر ءتۇپ دالا جۋسانىن يiسكەتكەندە عانا جات جەردە جۇرگەن باتىردىڭ جانارى جاسقا تولىپ:

- بوتەن ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلiڭدە ۇلتان بولعان ارتىق ەكەن-اۋ، - دەگەن كورiنەدi. ورىس جىلناماشىسى وسىدان كەيiن ارتىق تۋعان ەلiنە قايتتى، ودان جاياۋلاپ ءجۇرiپ سۋلانىڭ ارناسىن قۇرعاتقان ايگiلi قونجىق حان دۇنيەگە كەلiپ ەدi دەپ باياندايدى. («راسسكازى رۋسسكيح لەتوپيسەي. حII-حIV ۆ.ۆ.» ماسكەۋ، 1973 ج.، 47-بەت)

مiنە، ورىس تاريحشىلارى وسى بiر وقيعا جازىلعان پاراقتى ارعى-بەرگi ورىس جىلنامالارىنىڭ iشiندەگi ەڭ ادەمi, ەڭ اسەرلi بەتتەرiنiڭ بiرi دەپ ەسەپتەيدi. تiپتi ورىس جىلناماشىسى ءتۇرتiپ قالدىرعان وسى دەرەكتi كەزiندە ۇلى دالا توسiندە جىرلانعان سۇراپىل دا سۇلۋ سەزiمدi تولاعاي پوەمانىڭ شاعىن ءۇزiندiسi بولار دەگەن جورامالدى دا العا تارتادى. مۇمكiن، ابدەن مۇمكiن. بiراق بiزگە ول پوەما جەتپەدi, جەتكەنi - ورىس جىلناماسىنىڭ جالقى ءھام جۇلدىزدى پاراعى عانا. بەيمالiم ورىس جىلناماشىسىنا وسى دەرەكتi وزگەنiكi دەپ وزەگiنەن كەرi تەپپەي ءتۇرتiپ العانىنا العىس ايتا وتىرىپ، بۇعان دا شۇكiرشiلiك دەيسiڭ.

ال مۇنداي بiزگە رۋحىمىزدى دەمدەپ، شۇكiرشiلiك ايتقىزار جۇلدىزدى پاراقتار تەك ورىس ەمەس، وزگە ەلدەردiڭ كونەكوز شەجiرەلەرiندە دە جەتەرلiك. بiز ەندiگi اڭگiمەمiزدە سولاردىڭ بiرەۋi تۋرالى سىر شەرتۋدi ءجون كورiپ وتىرمىز.

پوەمالاردان جاسالعان وتكەل

جاقىندا تۇركi تiلدەستەردەن قازiرگە نوبەل سىيلىعىن جالعىز ءوزi عانا يەمدەنiپ وتىرعان (2006 جىل) تۇرiك جازۋشىسى ورحون پامۋكتiڭ «مەنiڭ ەسiمiم قىزىل» اتتى رومانىمەن تانىسىپ شىعۋدىڭ ءساتi ءتۇستi. وقىپ شىعىپ، قايسىبiرەۋلەر ءسوز قىلىپ جۇرگەندەي ەمەس، پامۋكتىڭ ەڭ جوعارى ادەبي سىيلىققا شىنىمەن-اق لايىق قالامگەر ەكەندiگiنە كوزiمiزدi جەتكiزدiك. وسىنداي جازۋشىسى بار تۇرiك اعايىنداردى، وزدەرi ونى بiلە مە، بiلمەي مە، باقىتتى ەكەن عوي دەستiك. پامۋك رومانى ورتاعاسىرلىق ىستامبۇل سۋرەتشiلەرi جايلى اڭگiمەلەيدi. دالiرەك ايتقاندا، بوزبالا سۋرەتشi مەن كiتاپ بەزەندiرۋگە قاتىسى بار كiسiنiڭ بويجەتكەن قىزىنىڭ باسى قايعىلى باستالىپ، اياعى ادەمi بiتەتiن ماحاببات حيكاياسى تۋراسىندا. قالامگەردiڭ ورتاعاسىرلىق شىعىس سۋرەت ونەرi تاريحىمەن، گەتە مويىنداعان ايگiلi جەتi جۇلدىزدىڭ بiرi نيزامي گانجاۋي شىعارماشى­­لىعى­مەن وتە جاقسى تانىس ەكەنi اڭعارىلادى. جانە بۇل باعىتتارداعى وراسان زور ەنتسيكلوپەديالىق بiلiمiن جازۋشى روماننىڭ ءون-بويىندا مولىنان پايدالانا بiلگەن. ارينە، ورىن-ورىنىمەن. ناعىز قالامگەرگە ءتان شەبەرلiكپەن.

بiزدi رومانعا وزگەشە كورiك بەرiپ تۇرعان وسىنشا مول مالiمەتتiڭ iشiنەن ەرەكشە قىزىقتىرعانى نيزامي اقىننىڭ «قىسىراۋ-شىرىن» پوەماسىنا قاتىستى تۇسى، شىرىننىڭ باق iشiندە سەرۋەندەپ جۇرگەندە قىسىراۋدىڭ سۋرەتiن كورiپ عاشىق بولىپ قالاتىن تاراۋىنا بايلانىستى اڭگiمە بولاتىن ءبولiمi بولدى. راس، مۇنداي تەگi, تۇراعى بەيمالiم بوزبالا نەمەسە بويجەتكەننiڭ كوركەم كەسكiندەمەسiن كورiپ قۇلاي عاشىق بولاتىن كەيiپكەرلەر گالەرەياسى شىعىس ادەبيەتiندە ەشقاشان جۇتاڭدىق كورگەن ەمەس، مولىنان ۇشىراسادى. تiپتi ولاردىڭ تiكەلەي بولماسا دا بiرشاما جاقىن تاريحي پروتوتيپتەرi دە بولعان دەۋگە بولادى. سولاردىڭ بiرi ءۇرiم (ۆيزانتيا) پاتشا­سى­نىڭ قىزىن سۋرەتiنەن كورiپ، كوڭiلi قۇلاعان، بولاشاق قالىڭ­­دىعىنىڭ وتەۋiنە ۆيزانتياعا گرۋزيانى تiزە بۇكتiرiپ بەرگەن تۇركi قاعانى تۋرالى اڭگiمە. وسىنداي قيالعا سالساق سەن­­­گiسiز وقيعانىڭ كادۋiلگi ومiردە ناقت­ى بولعاندىعى جايلى تاريحي دەرەك ورتاعاسىرلىق جىلنامالاردا ساقتالىپ قالعان (ب.ب.ير­مۋ­حانوۆ «حازارى ي كازاحى»، الماتى، 2003 ج. 89-بەت)

راسىندا دا عاجايىپ وقيعا ەمەس پە! بۇل ارادا امەريكانىڭ اتاقتى جازۋشىسى ەدگار اللان پونىڭ «كادۋiلگi ومiردەگi وقيعالاردىڭ كەيبiرi عاجايىپتىعى جاعىنان كەيدە قيالدان شىعارىلعان سيۋجەتتەردەن دە اسىپ كەتiپ جاتادى» دەگەن ءسوزi ەرiكسiز جادىڭا ورالا كەتەتiندەي.

ارينە، بiز «قىسىراۋ - شىرىن» پوەماسىنداعى سۋرەتكە قاتىستى تاراۋدىڭ نەگiزiندە تۇركi قاعانى تۋرالى وسى اڭگiمە جاتىر دەۋدەن مۇلدەم اۋلاقپىز. بiراق سۇيiكتi جارى اپپاق ەسiمدi قىپشاق قىزى بولعان نيزامي اقىننىڭ بۇل وقيعانى بiلۋi ىقتيمال ەكەندiگiن دە جوققا شىعارعىمىز جوق. كiم بiلەدi, تۇركi قاعانىن ءتانتi ەتكەن ءۇرiم پاتشاسى قىزىنىڭ سۋرەتi تۋرالى تاريحي اڭگiمە ونىڭ ءوز پوەماسىنداعى وسى بiر تۇستى شالقار شابىتپەن اسەرلi دە سەنiمدi جىرلاۋىنا قوسىمشا قۋات بەرگەن بولۋى دا ابدەن مۇمكiن عوي.

وسى تۇرعىدان، ياعني، تاريحي نەگiزiن iزدەۋ جاعىنان كەلگەندە، بiزدi نيزامي داستانىمەن بiرگە مۇحتار شاحانوۆ اعامىزدىڭ «12-3=؟» دەپ اتالاتىن پوەماسى دا قاتتى قىزىقتىرادى. راس، بiز بiر قاراعاندا تاقىرىبىنىڭ ءوزi توسىن كورiنەتiن (العاش وقىعانداعى اسەردiڭ ۇمىتىلماعان جاڭعىرىعى دەۋگە دە بولادى - ءا.ب.) بۇل پوەمانىڭ اقىن اعانىڭ ءوز قيالىنىڭ جەمiسi ەكەندiگiنە استە دە ءشۇبالانبايمىز. بiراق اقىن قيالىنا قوزعاۋ سالعان الدەبiر بەيتاراپ كۇشتiڭ بولعاندىعىنا دا ەش كۇمانiمiز جوق. ول سەبەپشi كۇش ومiردە بولعان وقيعا، نەمەسە كونەكوز كiتاپتاردان وقىلعان الدەبiر تاعىلىمدى اڭگiمە بولۋى مۇمكiن، ءايتاۋiر اقىن قيالىنا قانداي دا بولماسىن بەيتاراپ جايتتىڭ اسەرi بولعاندىعى انىق.

ءساتi كەلiپ تۇرعاندا، اقىن تۋىندىسىنىڭ مازمۇنىمەن وقىرماندى قىسقاشا تانىستىرا كەتسەك، پوەما «كەمەل اقىل قارتتىق شاقتا عانا دەپ، جاستىڭ iسi (نەگiزiنەن) شالا دەپ» بiلەتiن حاننىڭ ءوز توڭiرەگiنە تەك شاۋ تارتقان قاريالاردى جيناپ العانى تۋرالى اڭگiمەلەيدi. جاستار مەملەكەتتiك iستەردiڭ بارiنەن دە شەتتەتiلەدi. بيi دە، قازىسى دا، بارلىق اسكەرباسىلارى دا تەك قارتتاردان جاساقتالعان ەلدە «جاس قاۋىم تاربيەسi لەزدە ۇمىتىلادى». ناتيجەسiندە «جاۋ دابىلى ەستiلسە، قورا اينالىپ قاشاتىن ءجۇن باستار بوي كورسەتەدi». «جاستىق شاققا جاسالعان سەنiمسiزدiك ەلدi تانىماستاي وزگەرتiپ جiبەرەدi».

وسىنداي جاعدايدا ەل iشiن جايلاعان كوڭiلسiزدiكتەن قۇتىلۋ ءۇشiن ءوز ەلiنەن ءۇش-ءتورت ەسە كiشi كورشi ەلگە سوعىس اشقان حان بىت-شىت بولىپ جەڭiلەدi. حاننىڭ ءوزi تۇتقىنعا تۇسەدi. جەڭiمپاز ەلدiڭ اكiمi باسىنان باعى تايىپ، پۇشايمان حال كەشiپ وتىرعان حانعا:

- بiر جۇمباعىم بار، شەشە الساڭ ازاتسىڭ، شەشە الماساڭ باسىڭ ولiمگە بايلانادى، ول جۇمباعىم مىناۋ: ون ەكiدەن ءۇشتi السا نە قالادى؟ - دەگەن بىلاي قاراعاندا قاراپايىم كورiنەتiن ساۋال تاستايدى.

حان قۋانىپ كەتiپ:

- توعىز قالادى، - دەيدi. تۇسپال جۇمباققا تۇششىنار جاۋاپ بولۋى كەرەك ەمەس پە، ارينە، حاننىڭ بۇل جاۋابىنا جەڭiمپاز ەلدiڭ اكiمi قاناعاتتانبايدى.

حان ولiمگە كەسiلەيiن دەپ تۇرعاندا اراشاعا ونىمەن بiرگە تۇتقىنعا الىنعان جاس جiگiتتەردiڭ بiرi تۇسەدi. قارسى جاق وعان جۇمباقتى شەشۋگە رۇقسات بەرەدi. سونداعى جاس جiگiتتiڭ ايتقانى پوەمادا مىنانداي جولدارمەن ورiلەدi:

- ءيا، ءيا، بالاۋساعا تاس اتقان جان وڭبايدى، -

دەدi جiگiت، - جۇمباعىڭىز كۇردەلi-اق،

ايتسە دە، ونى جۇمباق دەۋگە بولمايدى.

زاڭدىلىق - ول. زاڭدى بiلمەۋ - زور قايعى.

ەگەر، ەگەر ون ەكiدەن ءۇشتi الساق،

ەشتەڭە دە قالمايدى.

ايلار - جىلدىڭ ۇلانى،

بiزدiڭ ءاربiر جىلىمىز

ون ەكi ايدان تۇرادى.

ون ەكi ايدا ءۇش اي كوكتەم بار ەكەنi بەلگiلi.

كوكتەم دەگەن تابيعاتتىڭ تاڭعاجايىپ ەرلiگi.

ول ەرلiكتiڭ داڭقىن ەشكiم قاعا المايدى شەتكەرi,

ال جاستىق شاق - ادامزاتتىڭ كوكتەمi.

مiنە، وسى كوكتەم ءنارلi بولماسا،

ءار تiرشiلiك ءوز قورەگiن قاجەتiنشە الماسا،

ايىرىلماي ما بار ماعىنا - كورiكتەن؟

................................................................

بۇعان قارسى تابۋ قيىن كۇش، ايلا،

قاراڭىزشى، توعىز ايدىڭ تاعدىرى

بايلاۋلى تۇر ءۇش ايعا.

وعان تiپتi جۇرمەك ەمەس باسقا زاڭ.

مۇنى جانە جۇمباق ساناۋ زور قايعى.

سوندىقتان دا ون ەكiدەن ەشقاشان

ءۇشتi الۋعا بولمايدى.

العان ادام مىنا بiزدiڭ حانىمىزداي سورلايدى!

جiگiت جەڭiمپاز جاق قويعان جۇمباقتى وسىلاي شەشەدi. شاعىن ەلدiڭ دانا ءامiرشiسi ون ەكiدەن ءۇشتi العاندا نە قالادى دەگەندە، ومiردەن جاستىق شاقتى شەگەرiپ تاستاسا، حال نە بولماق دەگەندi مەڭزەگەن بولىپ شىعادى. ءيا، جاستىق شاق مازمۇندى، ءماندi بولماسا، ءومiردiڭ ەندiگi قالعان بولiكتەرiنiڭ دە ەشقانداي ماعىناسى بولماق ەمەس. پالسافالىق تەرەڭ استارلى ويعا قۇرىلعان اقىن پوەماسىنىڭ وقىرمانعا ايتپاق تاعىلىم ءتۇيiنi وسىنداي.

ال ەندi اقىن وسى بiر پوشىمى بولەك، ايتار ويى سۇيەكتi شىعارماعا قالاي كەلدi دەگەن ساۋالعا قايتا ورالايىق. ارينە، بۇل ساۋالعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشiن بiزدiڭ اقىن قيالىنا قوزعاۋ بولعان جايتتى انىقتاۋىمىز كەرەك. قازiرگە جۇمباق ول جايتتى نەمەسە جايتتار شوعىرىن انىقتاۋعا بiزگە اقىن پوەماسى وتكەل بولا الا ما، مiنە، ەندiگi ماسەلە وسىندا. پوەمانى تۋدىرۋ بارىسىندا اقىن ساناسىندا ءجۇرiپ وتكەن شىعارماشىلىق قيال قوزعالىسىنىڭ باعىتتارىن ءدوپ باسىپ تانۋ ارينە، ەش مۇمكiن ەمەس نارسە، دەگەنمەن بiزدiڭ تالپىنىپ كورگiمiز كەلەدi.

جەڭiمپاز فيلم جايىندا

1983 جىلى وتكەن كانن كينوفەستيۆالiندە جاپون رەجيسسەرi سەحەي يمامۋرانىڭ «ناراياما تۋرالى اڭىز» اتتى درامالىق فيلمi توپ جارىپ، گران-پريدi جەڭiپ الدى. كينوتۋىندى جازۋشى سيتيرو فۋكادزاۆانىڭ 1956 جىلى جازىل­عان فيلممەن اتتاس اڭگiمەسiنiڭ جەلiسi بويىنشا تۇسiرiلگەن-دi. بۇل اڭگiمەمەن وقىرماننىڭ «سوۆرەمەننايا ياپونسكايا نوۆەللا. 1945-1978» جيناعىنان (ماسكەۋ، «حۋدوجەستۆەننايا ليتەراتۋرا»، 1980 ج.، 159-189-بەتتەر) تولىعىمەن تانىسۋىنا مۇمكiندiگi بار. ايتسە دە جاپون اڭگiمەسiنەن نەنi تۇجىرىمداپ ايتپاق ەكەندiگiمiز تۇسiنiكتi بولۋى ءۇشiن بiزگە اڭگiمەنiڭ مازمۇنىن قىسقاشا بولسا دا بايانداي كەتكەنiمiز ءجون سەكiلدi.

جازۋشى شىعارماسى قىس ءتۇسiپ، جولداردى قار باسسا سىرتقى دۇنيەمەن بايلانىسى كۇرت ءۇزiلiپ قالاتىن تاۋ قويناۋىنداعى شاعىن اۋىل جانە ونداعى عاسىرلاردان-عاسىرلارعا جالعاسىپ كەلە جاتقان قاتال دا قاتىگەز ءداستۇر تۋرالى. بۇل ءداستۇر بويىنشا اۋىل تۇرعىندارى وزدەرiنiڭ قارتتىق جەڭiپ، قالجىراعان قاريالارى مەن كەيۋانالارىن قۇز-شىڭدارىن ماڭگiلiك قار جاپقان ناراياما تاۋىنا اپارىپ تاستاپ وتىرادى. مiنە، وسى سوڭعى ساپارعا اتتانۋعا و-رين كەمپiرگە دە كوپ ۋاقىت قالماعان. بiراق ول ايەلi ءولiپ، سوڭعى كەزدەرi حالi مۇشكiلدەنiپ جۇرگەن جالعىز ۇلىن، ءالi اياقتانىپ ۇلگەرمەگەن نەمەرەلەرiن ويلاپ قامىعۋلى. بالاسىنا كورشi اۋىلداعى جاقىندا عانا جەسiر قالعان كەلiنشەكتi الىپ بەرiسiمەن-اق ءوز ەركiمەن بابالارى كەتكەن سۇرلەۋگە تۇسۋگە ىنتىق ەكەنiن كورشi-قولاڭ مەن ولاردىڭ سوزiنە ەرiپ، اجەسiن مازاقتاپ ويناعىسى كەلەتiن شالكەس نەمەرەسiنە تۇسiندiرە الماي جانە الەك. ونىڭ ۇستiنە كەسكiن-كەلبەتi دە قاسيەتتi سوڭعى ساپارعا شىعۋعا لايىقتى كەيۋانانىڭ جۇزiنە بiر ۇقساماي-اق قويعانى. جاسى الپىس توعىزعا كەلسە دە تiستەرi دە ءالi كۇنگە ساپ-ساۋ. سولاردى وڭاشادا شاقپاق تاسپەن سوققىلىپ، وزiنەن-ءوزi اۋرە بولىپ اۋزىن قاناتىپ جۇرگەنi. ياپىر-اۋ، قىرسىققاندا تiسi جوق كەمپiرگە ۇقساۋ دا ارمان بولدى-اۋ...

مiنە، وسى و-رين كەمپiردi جوقشىلىق جان-جاعىنان قاۋمالاعان تۇكپiردەگi تورىعىڭقى اۋىلدان كۇندەردiڭ-كۇنiندە بالاسى توسۋحەي ناراياما تاۋىنا اپاراتىن جولعا ارقالاپ الىپ شىعادى. قىسقاسى، جازۋشىنىڭ قالامىنان شىققان تۋىندىنى انا مەن بالانىڭ اراسىنداعى قيماستىق سەزiم جانە قاتىگەز ءداستۇر جايىنداعى ايانىشتى اڭگiمە دەۋگە بولادى.

جاپون ادەبيەتشi عالىمدارى فۋكادزاۆا اڭگiمەسi ءوزiنiڭ باستاۋىن كونەكوز «ياماتو - مونوگاتاري» (ح عاسىر) جينا­­عى­نان الاتىندىعىن بiر اۋىزدان مويىندايدى. سەبەبi بۇل جيناقتا «ناراياما تۋرالى اڭىز» اڭگiمەسiمەن توركiندەس «وباسۋ­­تە تاۋى» اتتى شاعىن حيكايا بار («ياماتو - مونو­گا­تاري»، 156 ۇزiك)

تەك فۋكادزاۆا ەمەس، جاپوننىڭ تاعى بiر كەرەمەت جازۋشىسى ياسۋسي ينوۋەنiڭ «وباسۋتەياما - كەمپiرلەر قالدىرىلاتىن تاۋ» اتتى اڭگiمەسi دە (ياسۋسي ينوۋە، «سنى و روسسي»، ماسكەۋ، 1987 ج.، 358-372-بەتتەر) «ياماتو - مونوگاتاريدەگi» وسى جوعارىداعى اڭىزبەن تiكەلەي وزەكتەس.

ال «ياماتو - مونوگاتاريدەگi» جانە ودان دامىتىلىپ شىققان حالىق اڭىزىنىڭ («لەگەندى ي سكازكي درەۆنەي ياپوني»، ەكاتەرينبۋرگ، 2005 ج.، 82-بەت) مازمۇنى قانداي ەدi? بۇل جەردە ولاردى قايتالاپ جاتۋدىڭ تۇكتە قاجەتi جوق سياقتى. ەسiمiزگە وزiمiزگە بالا كۇننەن تانىس تۇركiلiك اڭىزدى تۇسiرسەك تە جەتكiلiكتi بولاتىنداي. ءيا، سول، اقىلىنان الجاسقان قاتىگەز حاننىڭ ولاردان ەندiگi جەردە ەش قايىر جوق، اقساقال بiتكەننiڭ بارلىعى ولتiرiلۋگە تيiس دەگەن جارلىعىنا مويىنسۇنباي، ءوز اكەسiن امان ساقتاپ قالعان، كەيiن كوپتi كورگەن سول اكەسiنiڭ كەڭەسi ارقىلى قۋ مەكيەن تاقىر دالادا سۋ تاپپاي قينالعان حاننىڭ قالىڭ قولىن تىعىرىقتان امان الىپ شىعاتىن جiگiت تۋرالى اڭىزدى. بۇل سۋ استىنا كولەڭكەسi ءتۇسiپ جاتقان اسىل تاستى تاعى دا سول اكەسiنiڭ اقىلى بويىنشا وزەن جاعاسىنداعى بايتەرەكتiڭ بۇتاعىنا سالىنعان ۇيادان iزدەپ تاۋىپ، حاندى تاڭ-تاماشا قىلاتىن، اقىرىندا حاننىڭ جارلىعى قاتەلiك ەكەندiگiن مويىنداتاتىن جiگiت جايلى اڭىز. ياسۋسي ينوۋە «وباسۋتەياما تاۋى تۋرالى اڭىز» بۋدديزممەن بiرگە ءۇندiستاننان كەلگەن بولسا كەرەك دەگەن بولجام جاسايدى. مۇمكiن. بiراق ول اڭىزدىڭ جاپون ارالدارىنا اياق باسپاي تۇرىپ، الدىمەن قازاق دالاسىندا ايالداعانى دا ابدەن شىندىق. ايتپەسە، بiز «ياماتو - مونوگاتاريدەگi» اڭگiمەنiڭ ونىمەن ەگiز قوزىداي ۇقساس تۇركiلiك نۇسقاسىنا كۋا بولماس ەدiك قوي.

جاپون قيالى تۇركi دالاسىندا تىنىستاپ، تولىس­قان اڭىز اڭگiمەدەن الەمدi مويىنداتقان فيلم جاساپ شىعاردى. ءتۇپ-توركiنi الدىمەن تۇركiگە تەلiنۋگە تيiس اڭگiمە بiلدەي ەكi جاپون جازۋشىسىنىڭ كوركەم تۋىندىسىنا ارقاۋ بولدى. ارينە، بۇل كونە كiتاپتاعى جالعىز بەتتiك حيكايا ءۇشiن از ابىروي ەمەس. مiنە، بiز جوعارىداعى شاحانوۆ پوەماسىن جاپونداردا شىر­قاۋ شىڭىنا كوتەرiلiپ، الەمدiك دۇنيەگە اينالعان وسى اڭىزدىڭ قاراما-قارسى باعىتتا قوزعالىپ، پالسافالىق ءھام كوركەمدiك شەشiمiن تاپقان نۇسقاسى دەپ بiلەمiز. جانە قازiرگە الەمدە جوق ۇزدiك نۇسقاسى دەپ تانيمىز. ويتكەنi قارتتىق - ادام اقىل-ويى پiسiپ جەتiلەتiن كۇز ماۋسىمىمەن ۇندەسەتiن بولسا، وندا جاس­تىق شاق سول جەمiستi كۇزدiڭ نەگiزi قالاناتىن ادام ءومiرiنiڭ كوكتەمi ەمەس پە! بiزدiڭشە، باعزىدان جەتكەن تۇركi اڭىزى مەن شاحانوۆ پوەماسىن بiر كەسەك شىعارمانىڭ ءوزارا مازمۇنداس قوس ءورiمi iسپەتتi شيراتا وتىرىپ، كورەرمەنگە ايتارى جاپوننىڭ «ناراياما تۋرالى اڭىز» فيلمiنەن دە سالماقتى جاڭا تۋىندى ۇسىنۋعا ابدەن بولاتىن سياقتى.

ءسوز سوڭى

بiز بۇل ارادا جاپون فيلمiن بەكەر تiلگە تيەك ەتiپ وتىرعان جوقپىز. ويتكەنi ونىڭ نەگiزiندە الدىمەن بiزدiڭ بابالارىمىزدىڭ قيالىنا قوزعاۋ سالىپ، رۋحاني الەمiنە شىم-شىمداپ سiڭگەن تاعىلىمى مول باعزى زامان اڭىزىنىڭ سۇلباسى جاتىر. ەگەر پامۋك رومانى نيزامي گانجاۋيدiڭ «قىسىراۋ-شىرىن» پوەماسىنداعى سۋرەتكە قاتىستى تاراۋدان قۋات الىپ سەرپiلسە، قازاق اقىنى شاحانوۆتىڭ بiز ءسوز ەتكەن پوەماسى وسى كونەكوز تۇركi اڭىزىمەن ۇندەس بولىپ تابىلادى. راس، قايسىبiر وقىرماننىڭ كونەكوز اڭىز قارتتىققا ءتان دانالىقتى ۇلىقتاسا، اقىن پوەماسى جالىندى جاستىقتى جىرلاماي ما، ەكەۋiنiڭ بiر ارنادان باستاۋ الۋى ەش ويعا سىيمايدى دەۋi مۇمكiن. بiزدiڭشە، مۇنداي ساۋال تiپتi تۆورچەستۆو يەسiنiڭ ءوزi دە تۇسiنە بەرمەيتiن عاجايىبى، قالتارىس-بۇلتارىسى مول شىعارماشىلىق پروتسەستi, ونىڭ سىر-جۇمباعىن تۇسiنبەۋشiلiكتەن عانا تۋىنداماق. ايتپەسە، قارتتىقتىڭ باعاسىن بiلگەن حالىقتىڭ جانە ونىڭ وكiلi, شىن مانiندەگi رۋحاني ءۇنi بولىپ تابىلاتىن اقىننىڭ جاستىق شاق تۋرالى دا تىعىلىمدى اڭگiمە تۋدىرۋعا تالپىنباۋى تiپتەن مۇمكiن ەمەس. مiنە، وسى باقىت، جاستىق شاق تۋرالى تولىمدى دا تارتىمدى شىعارما تۋدىرۋ مارتەبەسi اقىن شاحانوۆتىڭ تالايىنا بۇيىرىپ وتىر. جانە ول شىعارما بايىرعى بابالار اڭىزىن ەسكە تۇسiرەدi, ونىمەن جاتىرلاس تۋىندى بولىپ تابىلادى. وتكەنiنە ءاردايىم ۇڭiلە قارايتىن، «ناراياما تۋرالى اڭىز» فيلمiن تۇسiرگەن، بۇل تاقىرىپقا ەكi بiردەي جازۋشىسى قالام تەربەگەن جاپونداردىڭ شاحانوۆ پوەزياسىنا قۇمارتا قاراۋشىلىعىنىڭ سىرى دا، بالكiم، وسىندا، اقىننىڭ بابالار مۇراسىن دامىتا بiلۋ قاسيەتiندە جاتقان بولار.

اڭگiمەمiزدiڭ القيسساسىنا ورالساق، ورىس جىلناماشىسى سۇيسiنە وتىرىپ پاراق بەتiنە تۇسiرگەن، تاعى بiر ورىس اقىنى اپوللون مايكوۆ تەبiرەنە ولەڭگە اينالدىرعان جادiگەر ەۆرەي جازۋشىسى موريس سيماشكو شىعارماشىلىعىنىڭ ەڭ بيiك بەلەستەرiنiڭ بiرiنە اينالدى. باستى رولدە قايتالانباس دارا تالانت يەسi نۇرمۇحان ءجانتورين وينايتىن «بەيبارىس» فيلمi وسى قالامگەردiڭ «جۋسان» اتتى حيكاياسىنىڭ جەلiسi بويىنشا تۇسiرiلگەن. ەگەر عاسىرلار قويناۋىندا قالعان اسىلدارىمىزدى وسىلايشا وزگەلەرگە ۇلەستiرiپ بەرە بەرسەك، جازۋشى قويشىعارا سال­عارين قىتاي مۇراعاتىندا ساقتاۋلى كونەكوز شەجiرە­دەن ءوز كوزiمەن كورگەنiن ەگiلە وتىرىپ جازعان مۇدە تاڭiرقۇتى تۋرالى عاجايىپ اڭگiمەلەر دە وزگەلەردiڭ قانجىعاسىندا كەتۋi ىقتيمال. قىتاي كينوگەرلەرi ەرتەڭ «شىڭعىسحاننان كەيiن ۇلى رۋح يەسi مۇدە تۋرالى فيلم تۇسiرۋگە كiرiسiپ جاتىرمىز» دەپ جاريالاسا ەش تاڭدانۋعا بولمايدى.

مiنە، بiر اڭىزدىڭ iزiمەن جاساعان ساپارىمىز بiزدi جان قىنجىلتار وسىنداي اڭگiمە ايتۋعا ماجبۇرلەپ وتىر. سەنiڭ بابالارىڭ قالدىرعان مول رۋحاني مۇرانىڭ قادiرiنە وزگەلەردiڭ جەتiپ جاتقانى عانا كوڭiلگە ءسال دە بولسا جۇبانىش بولاتىن سەكiلدi.

(جالعاسى بار)

"اباي-اقپارات"