جامبىل جاباەۆتىڭ تۋعانىنا -  175  جىل!

جامبىل
رومان-ەتيۋد. (ۇزىندىلەر)

جالعاسى:

مۇرتى ەدىرەيگەن كىم؟

1936 جىل. توقسانداعى جامبىلدىڭ كارىلىك توبىعىنان كەلەر ەمەس. ول الدەبىر شال-شاۋقان قۇساپ ۇيدە جاتا المايدى. اتى ەرتتەۋلى، دومبىراسى سايلاۋلى تۇرادى. اشارشىلىقتان تۇرالاعان كۇندەر ۇمىتىلا باستاعانداي. توي-تومالاق جاسالىپ، جۇرت ويىن-ساۋىق ىزدەي باستادى.

- ماسكەۋدە قازاقستان مادەنيەتىنىڭ ون كۇندىگى بولادى ەكەن.

- سوعان بۇكىل قازاقستاننىڭ ونەرپازدارىن ىزدەپ، مىرزاجىگىتتىڭ ءوزى ولاردى ىرىكتەپ جاتىر ەكەن...

ساۋ ەتىپ ۇيگە قازاقستاننىڭ يگى جاقسىلارى كەلدى.

ونكۇندىك دۇركىرەپ وتۋگە ءتيىس. بۇل قازاقستاننىڭ مەرەيى، بۇل ميرزوياننىڭ مەرەيى. وسى جۇرت ونى بەكەردەن بەكەر مىرزاجىگىت دەپ اتاپ ءجۇر مە؟ جانە ماسكەۋدى ءدۇر سىلكىندىرەتىن فەنومەن كەرەك. داڭقى جەر جارىپ تۇرعان سۇيلەيمان ستالسكي سەكىلدى حالىق اقىنى قازاقتا جوق پا؟

لەۆون ميرزويان فرانتسيادا ەمدەلىپ جاتقان جەرىنەن وراز يساەۆقا تەلەفون سوقتى.

- ونكۇندىك قازاقستاننىڭ اتىن شىعارىپ قانا قويماي، ونداعى اقىن-انشىلەردىڭ ونەرى اسقاقتاپ تۇرعانىن ستالين جولداسقا جان-جاقتى كورسەتۋى كەرەك. سوۆەتتىك ۇلت ساياساتىنىڭ جەڭىسى تۋرالى اسقاق ۇنمەن ۇلى وتانعا پاش ەتەمىز.

تاپسىرما بەرىلدى، ەندى ول ورىندالۋعا ءتيىس. كىم بار؟ ارينە، جامبىل!

حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ توراعاسى تەمىربەك جۇرگەنوۆ اقىن ءابدىلدا تاجىباەۆتى جامبىل اقىندى تاۋىپ، الىپ كەلۋگە تاپسىردى.

ءابدىلدا تاجىباەۆتىڭ ساقاسى الشىسىنان ءتۇستى. ويتكەنى قيقار شالدى كوندىرۋ وڭاي ەمەس. ايتەۋىر ءىلدالاپ الماتىعا الىپ كەلدى.

جامبىل الىس جەر ءجۇرىپ كورمەگەن. ءارى جاس تا كەلىپ قالدى. وسىلاردى سىلتاۋراتىپ ءبىراز وتىردى. مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءسابيت مۇقانوۆ كىرىپ كەلگەندە، ءسوزى دە، ءوڭى دە وزگەرىپ سالا بەردى. شوڭ قازاق پەن بالۋان شولاقتىڭ وزدەرى كەلىپ سالەم بەرگەن سوڭ جامبىل جايىلىپ ءتۇستى. داۋىسى دا، ءسوزى دە زور شىقتى.

اي، مەن جامبىلمىن، جامبىلمىن،

قارا جولداي داڭعىلمىن.

جاستايىمنان جان قۋىپ،

ولەڭ قىلدىم، قاڭعىردىم.

شاپقان جەردى شاڭ قىلدىم،

ايتىسقاندى تاڭ قىلدىم،

تىڭداۋشىمدى قاندىردىم...

مۇحتار «كوردىڭ بە، قارتىڭدى» دەگەندەي ابدىلداعا قارادى.

- ولەڭىن شۇعىل اۋدارتىپ، «پراۆداعا» باستىر.

قازاقتىڭ ءۇش ارىسى جامبىل اقىن داڭقىنا وسىلاي جول سالىپ ەدى...

... كرەمل كۋرانتتارى سوعىلىپ تۇر. قىزىل الاڭ − لەنين ماۆزولەيى. جامبىل وتە باقىتتى ەدى. كەشەگى قىزى كۇڭ، ۇلى قۇل بولعان قازاق ەل بولدى، ەلگە ءوڭ كىردى. تىرشىلىك وزگەردى، بالالار وقىدى. بۇل لەنين ساياساتى. سوندىقتان دا قارت جۇرەگى شىنىمەن قۋانىشتى. ول وتكەن عاسىردىڭ ءتىرى كۋاگەرى – زورلىقتى دا، زومبىلىقتى دا كوردى. «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان» ەمەي نەمەنە؟ سوندىقتان دا جامبىل كەشەگىسى مەن بۇگىنىن سالىستىرۋى زاڭدى ەدى.

جامبىل ەم، كەشە كىم ەدىم

دۋاداق ەدىم ءشولى جوق.

اققۋ ەدىم كولى جوق.

سىبىزعى ەدىم ءۇنى جوق.

اسىل ەدىم قۇنى جوق،

ەندى، مىنە، كىم بولدىم،

ەلىم سۇيگەن جىر بولدىم.

ماسكەۋ قوناقۇيى پەيىش سەكىلدى كورىندى. 12 قانات ءۇيىڭ نە؟ مىناۋ پاتشا سارايى عوي!

- بۇقپانتاي قۇساعان بويىڭدى ۇرايىن، ارقامدى ەزىپ جىبەر...

قاسىم توعىزاقوۆ – اقىننىڭ ادەبي حاتشىسى. ول جامبىلدىڭ ءسوزىن ەلەڭ دە قىلمايدى. قالجىڭداعانى دا بار.

- ولەڭ ايتساڭىز ارقاڭىزدى عانا ەمەس، ايسۇلۋدى دا اكەلەم...

جاكەڭنىڭ كوڭىلى كوتەرىلسە ءبىتتى اندەتەدى، تەك جازىپ ۇلگەر... الدىندا قويۋ شايى، ستول تولى جەمىس-جيدەگى، قازى-قارتا، سۋ-سۋسىن انە... كەشكە احمەت جۇبانوۆ، كۇلاش بايسەيىتوۆا، شارا جيەنقۇلوۆا، پاۆەل كۋزنەتسوۆ كەلىپ، مۇنىڭ ءبىرازىن ورتالايدى. احمەت كۇيساندىققا وتىرادى، كۇلاش «گاككۋلەتەدى». بۋىنسىز شارا ءبيى قانداي؟ ون ەكى مۇشەسى تۇگەل قوزعالادى.

جامبىل اق دامبال-كويلەكپەن اققۋداي بولىپ وتىر. ۇكىمەتكە كونبەي، ءوز بەشبەتىمەن كەلگەن. جىلى، يكەمدى. اپرەل ماسكەۋ ءۇشىن ءالى سۋىق. قارى دا كەتە قويماعان. شايعا قانعان جامبىل دومبىراسىن، قاسىم قالامىن قولعا الدى.

كۇنسىزدەرگە كۇن بولعان،

جەر-جۇزىنە نۇر بولعان،

اقىلدىڭ كەنى دانىشپان

ەزىلگەنگە قول بەرگەن،

كەمتارلارعا جول بەرگەن،

زاماننىڭ ەرى ارىستان.

زيرات ەتىپ قايتۋعا،

جامبىل كەلدى الىستان.

جەر ءجۇزىنىڭ كىندىگى –

ماۆزولەيدىڭ تاسىندا

جەر ءجۇزىنىڭ شىراعى،

كرەملدىڭ قاسىندا.

جامبىل جىردى توگىپ وتىر، قاسىم ۇلگەرىپ جازىپ وتىر. قانداي رۋح! قانداي كۇش. اقىندار ۋنيۆەرسيتەتى – حالىق. جامبىل ءسوزى سول حالىق ءسوزى. «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتى. 27 مامىردا بۇل ولەڭدى «ماۆزولەي» دەپ جاريالادى.

... كرەمل. ءستاليننىڭ قابىلداۋ كابينەتى. ات شاپتىرىم زال. لەۆون يساەۆيچ ميرزويان قازاقستان باسشىسى. ونىڭ قاسىندا «قوقيقازدار»، ادەبيەت پەن ونەر دەلەگاتسياسى وكىلدەرى قازداي ءتىزىلىپ تۇر. ءبىر كەزدە ءبارى سىمداي تارتىلا قالدى. قولىندا قورقورى بار يوسيف ۆيسساريونوۆيچ اياعىن اسىقپاي باسىپ، ءجۇزى جادىراپ، دەلەگاتسيا باسشىسىنا كەلدى.

- اسا قادىرلى يوسيف ۆيسس...

- تاۋ حالقى اۋەلى قارياسىنا سالەم بەرەدى، ميرزويان مىرزا. الدە سىزدەردە ولاي ەمەس پە؟

- بىزدە دە سونداي، يوسيف...

- سالەمەتسىز بە؟ – ستالين باسىن ءسال ءيىپ امانداستى. بىراق قولىن ۇسىنعان جوق.

جامبىل بۇل مۇرتتىنىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن دە جوق. بىراق يىلگەنگە ءيىلۋ كەرەك. جاكەڭ دە قوس قولىن كەۋدەسىنە قۋسىرىپ، ىزەت جاسادى.

دەلەگاتسيا ءستاليننىڭ سوڭىنا ەردى.

- مىنا مۇرتى ەدىرەيگەنىڭ كىم ەدى؟ – دەپ جامبىل قاسىم توزىعاقوۆتى ءتۇرتىپ قالدى.

ادەيى ايتىپ تۇر. بۇل قاسىمدى سىناعانى.

- جاكە-اۋ، تەمىردەي بىلەك ستالين وسى كىسى عوي، – دەدى قۇلاعىنا سىبىرلاپ.

- سولاي ما ەدى...

جاكەڭ جىميىپ كۇلىپ قويدى.

- قىزىڭدى ۇرايىن، ستالين دەسە ستالين ەكەن، جىگىت دەسە جىگىت ەكەن، كوزى وڭمەنىمنەن ءوتىپ كەتە جازدادى. ات ەرىندى كەلەدى، ەر مۇرىندى كەلەدى، – دەپ جاكەڭ باسىن شايقاپ-شايقاپ قويدى.

اۋدارماشى جۇگىرىپ كەلدى. قاسىم ءسوزىنىڭ مازمۇنىن جەتكىزدى. «دجيگيت» ءسوزى قۇلاققا جاعىمدى ەمەس پە؟ ستالين جامبىلعا باسىن يزەپ، ريزالىق تانىتتى.

- ستالين جولداس، مىرزاجاننىڭ سالەمىن الماي، ءوزى جامبىل تاتەمە امانداستى عوي، – دەپ قاسىم توعىزاقوۆ اقىن ءسابيت مۇقانوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆكە قاراپ، سىلق-سىلق كۇلدى.

جامبىل مەن ەستاي

جامبىل جىرشى، ولەڭشى، كۇيشى عانا ەمەس، ءان دە ايتقان سال-سەرىلەردىڭ ءبىرى. توقسانعا كەلىپ، تاماعى توزىپ، ءۇنى باسەڭدەگەنى بولماسا، جاقسى ءاندى ەستىگەندە بۇركىتتەي قومدانىپ، جانارى جاندانىپ، ءاجىمدى ءجۇزى جادىراپ كەتەدى ەكەن. سونداي جامبىلدىڭ انگە قۋانعان ءساتى اتاقتى ەستاي اقىنمەن كەزدەسۋى ەدى.

...1937 جىل. نۇرپەيىس بايعانين، شاشۋباي، قىرعىزدىڭ حالىق اقىنى وسپانقۇل، قالماقان ابدىقادىروۆ، ارقادان ەستاي اقىن بولادى.

الىستان كەلگەن قوناق بولعان سوڭ ەستايدى جامبىل تاتەنىڭ قارسىسىنا وتىرعىزادى. جامبىلدىڭ وڭ جاعىندا نۇرپەيىس بايعانين، سول جاعىندا شاشۋباي اقىن وتىرادى.

جاكەڭ، «بۇل كىم ەدى؟» دەگەندەي بەيتانىس جىگىتكە نازارى اۋا بەرەدى.

- «بۇل كىسى اتاقتى ەستاي ءانشى، ەستاي اقىن، − دەپ ديحان ابىلەۆ سوزگە ارالاسادى.

- ە، ەستاي اقىن سەن بە ەدىڭ؟ بولساڭ بولارسىڭ! بەرى قاسىما كەلىپ وتىر...

بۇل ءساتتى ديحان ءابىلوۆ بىلاي جازعان ەكەن.

- بۇل كىسى اتاقتى ەستاي ءانشى، ەستاي اقىن! – دەپ ەدىم. ءبارى ەسەكەڭە عاجاپتانا، مانادان بەرى كورمەي وتىرعانداي-اق، وتە ءبىر سۇيىسپەندىكپەن تاڭدانا قارايدى.

- ە،... ىم-م! ەستاي سەن بە ەدىڭ؟ بولساڭ بولارسىڭ! بەرى قاسىما كەلشى، − دەدى جاكەڭ.

سىپايى مىنەز، سىرباز سەرى ەستاي جاكەڭە كىشىپەيىلدىكپەن تىلەك ەتىپ، وتىرعان ورنىن وزگەرتپەدى.

- وڭ جاعىڭىزدا وتىرعان نۇرەكەڭ مەن سول جاعىڭىزداعى شاشەكەڭنىڭ يىعىن سىزدەن ايىرعانىم ادەپسىزدىك بولار. ورنىمدا وتىرا بەرەيىن، جاكە، رۇقسات ەتىڭىز!» – دەپ وتىنگەن ەدى.

ەستاي ەسىمى اتالعاسىن، سول ەستاي وزدەرىنىڭ ورتاسىندا جاكەڭنىڭ تۇسپا-تۇس قارسى الدىندا وتىرعاسىن جىرشى قاۋىم ەستايدى تىڭداعىسى كەلدى.

- ءوزىنىڭ ايتقانىن تىڭداساق!

- ءسوز بار ما... ايتقىزايىق...

- «قورلانىن» تىڭداساق!

- «جايقوڭىرى» دا عاجاپ قوي!

ەستايدىڭ ساۋساعىنداعى قورلان بەرگەن ماڭگىلىك ماحاببات بەلگىسى – كۇمىس جۇزىك قورلان بوپ كۇلىمدەگەن ءتارىزدى، ەلەكتر جارىعىمەن شاعىلىسا جالتىلدايدى. سىرباز سەرى ەستاي اقىن اۋەلى قولىنداعى جۇزىككە كارى كوزىن جاۋتاڭداتا ءبىر قاراپ قويىپ، كوكىرەگىندە كورىنە بىرگە كەتەتىن ماحاببات شەرىن كۇرسىنىپ جىبەرگەندەي «اھ» دەپ قالدى دا اندەتە جونەلدى.

جامبىل ولەڭدى دە، ءاندى دە كەرەمەت تۇسىنەتىن ادام ەمەس پە؟ ءوزىنىڭ عاشىق جۇرەگىنىڭ اققۋىنا اينالعان ايكۇمىستى ەسىنە الدى ما ەكەن؟!

- بەۋ، ەستاي، جاڭاعى عاشىق جىر ارمانىڭ سەنى مەنەن دە كوپ جاساتادى. ءسوز – سول... ناعىز قورلاندى تىڭداعانىم وسى. بۇل ءاندى جامبىل تالاي تىڭداعان. سەنىڭ ءانىڭنىڭ ءجونى بولەك...

وسى ءسات جامبىل جاكە ەرەكشە قۇلپىرىپ كەتىپ ەدى. ءجۇزى نارتتاي جانىپ، جاستىق جەلىگى قايتا ورالعانداي، شابىتتانىپ وتىرادى.

- نە ۇقتىڭدار؟ ءان ءۇنىنىڭ ءار تولقىنى، سوزىمى، قايىرىم ءۋىلى، ىرعاقتارى ءار ءسوزىنىڭ بوتاسىنداي بوزداپ اندەتتى عوي...

بەۋ، ماحاببات، بەۋ، ارمان!

جاكەڭ ءسوز قادىرىن دە، ونەر قۇدىرەتىن دە تامىرشىداي تەرەڭ سەزىنەدى.

- ەي، ەستاي! قورلانىڭا قانشا قۇمار بولسام دا سەنى، سوناۋ مارالدى-ەرتىسىڭە مەن ىزدەپ بارا الماس ەدىم. سەن دە مەنى ىزدەپ كەلە قويماس ەڭ. ءبارىمىزدى الاتاۋدا تابىستىرىپ، سايراتتىرىپ وتىرعان جاڭا زامان، − دەپ شوق ساقالىن سيپاپ، باتا بەرەدى.

جىر الىبى مەن ءان الىبى ءبىرىنشى رەت، ءارى سوڭعى رەت وسىلاي كەزدەسىپ ەدى.

ولەڭ ءسوز – انانىڭ اق ءسۇتى...

جامبىل اقىن شىعارماشىلىعىنىڭ 75 جىلدىعىنا دايىندىق جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتقان كەز. قىرعىز اعايىنداردان سالەم بەرە بەلگىلى اقىنى قۋانىشبەك مالىكوۆ، وسپانقۇل، قالىق دەگەن حالىق اقىندارى مەن كومپوزيتور مالدىباەۆ كەلگەن ەكەن.

– اعايىنشىلاپ، جامبىل بابا تويىنا ەرتەلەتىپ كەلىپ قالدىق، – دەپ توپ باسشىسى مالىكوۆ قۋانىشبەك مىرزا اڭگىمە باستادى.

ەرتەسىنە وسى توپتى الىپ ديحان ءابىلوۆ جامبىل اۋىلىنا جول تارتتى.

جامبىل اقىننىڭ ءىنىسى، كولحوز باستىعى تۇراپ مىرجيەۆتىڭ ءۇيى قوناق الدى. تاباق قويىلىپ، سارى ساماۋرىندار ىسىلداپ كەلگەنىمەن قوناقتار بۇعان ريزا بولا قايمادى.

– جاكەڭە سالەم بەرمەي اس باتا ما؟ – دەيدى ولار.

تاتەم ءسال سىرقاتتانىپ جاتىر. ەرتەڭ ءتاۋىر بولىپ كەلەدى. سودان سوڭ قابىلدايدى، – دەپ تۇراپ مىرجيەۆ الەك بولىپ جاتىر.

راسىندا، جامبىل اقىن ءسال مازاسىزدانىپ قالعان. دارىگەرلەر كوپ ادامنىڭ كەلىپ-كەتۋىنە تىيىم سالعان.

– دۇرىستاپ كۇتىڭدەر، – دەدى جامبىل اقىن. – ەلدىڭ ونەرپازدارى بولسىن قاستارىندا.

ءسايادىل مەن ۇمبەتالى اقىندار دا بۇل كەزدە اۋىلعا كەلىپ قالعان. تايىر جاروكوۆ پەن ديحان ءابىلوۆ تە وسىندا. ەندى داستارحاننىڭ ءوڭى كىردى. ولەڭ وقىلىپ، جىر شاشۋ شاشىلىپ جاتتى.

ەرتەسىنە جاكەڭ دارىگەرگە كورىنىپ قايتتى. جاقسى كوڭىل-كۇيمەن قوناقتارمەن امانداستى.

ءجاي عانا امانداسقان جوق. ولەڭدەتە امانداستى.

– حوش كەلىپسىڭ، راحمەت، اق قالپاقتى باۋىرىم،

الاتاۋدى جايلاعان امان با، ايماق-اۋىلىڭ.

«ماناسىڭ» بار ەل ەدىڭ،

سۇيەتىن جىر داۋىلىن...

كوكىرەگىنەن ەكى ەلدىڭ ولەڭ ەمىپ ءوسىپ ەم،

سىرقات ەم كەشە، ال بۇگىن، نەسىبەم.

سەندەر كەلدى دەگەسىن.

قۇلان تازا ءتاۋىرمىن!

بۇل سوزگە قوناقتار گۋىلدەسىپ، «شوڭ راحمەت» ايتىسىپ جاتتى.

ۇمبەتالى مەن وسپانقۇل قۇرمەت سوزدەرىن ولەڭدەتىپ جەتكىزدى.

ءبىر كەزدە جامبىل دومبىراسىن الا سالىپ:

– ەي، وسپانقۇل، وسپانقۇل! – دەدى.

سوسىن تولعاۋلاتىپ جىبەردى:

جامبىل ەم، كەشە كىم ەدىم،

دۋاداق ەدىم ءشولى جوق.

اققۋ ەدىم كولى جوق،

سىبىزعى ەدىم ءۇنى جوق،

اسىل ەدىم قۇنى جوق.

ەندى، مىنە، كىم بولدىم،

ەلىم سۇيگەن جىر بولدىم!

وسپانقۇل ءىنىم، قىرعىزىم،

سەندەر دە مەنىڭ قىزىعىم.

بۇكىل قىرعىز باۋىرىما،

تىلەيمىن ءومىر قىزىعىن.

تىلەيمىن ءومىر ۇزىنىن! – دەپ توكپەلەتىپ كەتتى.

سونان سوڭ «ءسوزدىڭ سالاسىن تابۋ قيىن ەمەس، اناسىن تابۋ قيىن. ولەڭ ءسوز انانىڭ اق ءسۇتى، جۇرەگىڭنىڭ قانى. انانىڭ اق سۇتىنە ادال بولۋ كەرەك»، – دەپ باتا ءسوز ايتتى.

بۇل جۇرەككە جاتتالىپ قالعان ۇلاعات ءسوز بولدى...

ءۋاليحان قاليجانوۆ،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
ۇعا اكادەميگى

Abai.kz