قۋاندىق شاماحايۇلى: «جاعىمپازدىق جاسامپازدىققا جەتەلەمەيدى»
قر مادەنيەت قايراتكەرى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت، جۋرناليستيكا سالاسىنىڭ بىلىكتى زەرتتەۋشىسى، ۇلاعاتتى ۇستاز، مادريدتەگى حالىقارالىق جۋرناليستەر ۇيىمىنىڭ 1993 جىلدان بەرگى مۇشەسى، بۇۇ مەن يۋنەسكو مويىنداعان حالىقارالىق جۋرناليست، ساتيريك قۋاندىق شاماحايۇلىن كوزىقاراقتى وقىرمان قاۋىمعا تانىستىرىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق.
سەبەبى، ول جۇزدەگەن ماقالالارىمەن، ءازىل-سىقاق اڭگىمەلەرىمەن، ادەبي-كوركەم اۋدارمالارىمەن جانە ونشاقتى وقۋلىق، وقۋ قۇرالدارىمەن، مونوگرافياسىمەن وقىرمان قاۋىمعا ەتەنە تانىس قالامگەر. بەلگىلى عالىم اعامىزبەن جۇزدەسىپ، كوكەيدەگى كوپ ساۋالدىڭ كەيبىرىنە جاۋاپ ىزدەگەن ەدىك.
- تاريح ءۇشىن ءبىر جىل دەگەنىمىز توزاڭنىڭ تۇيىرىندەي عانا بولسا دا، قازىرگى قازاق حالقى ءۇشىن ورنى ايرىقشا ەكەنى بەلگىلى. وتكەن 2011 جىل ءسىزدىڭ ەسىڭىزگە نەلەرىمەن قالدى؟
- «سۇم جالعان بايگە اتىنداي شاۋىپ وتەر، بايلاردان ولەم دەگەن قاۋىپ كەتەر» - دەپ باستالاتىن ۇلى اكەم ءدوڭتاي قوجامبەتۇلىنىڭ ولەڭ جولدارى بار ەدى.تاريح ءۇشىن قاس-قاعىم ءسات بولعانىمەن اتقان وقتاي زۋلاپ ءوتىپ جاتقان ءار جىلدىڭ ەل ومىرىندە وزىندىك ەلەۋلى ورنى بار. وتكەن جىل تاۋەلسىزدىك العانىمىزدىڭ 20 جىلدىق مەرەيلى مەرەكەسىن جۇرتتىڭ اسىعا كۇتكەن، مەجەلى كۇنگە جەتكەندە ۇلان-اسىر تويلاپ وتكىزگەن قۋانىشتى كەزەڭى رەتىندە ەستە قالۋى كەرەك ەدى عوي.
قر مادەنيەت قايراتكەرى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت، جۋرناليستيكا سالاسىنىڭ بىلىكتى زەرتتەۋشىسى، ۇلاعاتتى ۇستاز، مادريدتەگى حالىقارالىق جۋرناليستەر ۇيىمىنىڭ 1993 جىلدان بەرگى مۇشەسى، بۇۇ مەن يۋنەسكو مويىنداعان حالىقارالىق جۋرناليست، ساتيريك قۋاندىق شاماحايۇلىن كوزىقاراقتى وقىرمان قاۋىمعا تانىستىرىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق.
سەبەبى، ول جۇزدەگەن ماقالالارىمەن، ءازىل-سىقاق اڭگىمەلەرىمەن، ادەبي-كوركەم اۋدارمالارىمەن جانە ونشاقتى وقۋلىق، وقۋ قۇرالدارىمەن، مونوگرافياسىمەن وقىرمان قاۋىمعا ەتەنە تانىس قالامگەر. بەلگىلى عالىم اعامىزبەن جۇزدەسىپ، كوكەيدەگى كوپ ساۋالدىڭ كەيبىرىنە جاۋاپ ىزدەگەن ەدىك.
- تاريح ءۇشىن ءبىر جىل دەگەنىمىز توزاڭنىڭ تۇيىرىندەي عانا بولسا دا، قازىرگى قازاق حالقى ءۇشىن ورنى ايرىقشا ەكەنى بەلگىلى. وتكەن 2011 جىل ءسىزدىڭ ەسىڭىزگە نەلەرىمەن قالدى؟
- «سۇم جالعان بايگە اتىنداي شاۋىپ وتەر، بايلاردان ولەم دەگەن قاۋىپ كەتەر» - دەپ باستالاتىن ۇلى اكەم ءدوڭتاي قوجامبەتۇلىنىڭ ولەڭ جولدارى بار ەدى.تاريح ءۇشىن قاس-قاعىم ءسات بولعانىمەن اتقان وقتاي زۋلاپ ءوتىپ جاتقان ءار جىلدىڭ ەل ومىرىندە وزىندىك ەلەۋلى ورنى بار. وتكەن جىل تاۋەلسىزدىك العانىمىزدىڭ 20 جىلدىق مەرەيلى مەرەكەسىن جۇرتتىڭ اسىعا كۇتكەن، مەجەلى كۇنگە جەتكەندە ۇلان-اسىر تويلاپ وتكىزگەن قۋانىشتى كەزەڭى رەتىندە ەستە قالۋى كەرەك ەدى عوي.
وكىنىشكە قاراي ولاي بولمادى. جىل باستالىسىمەن-اق، جاعىمپازدىق پەن جارامساقتىققا بايگە جاريالانعانداي كۇيدە بولدىق. الدىمەن، ەلباسىمىزدىڭ وكىلەتتىلىگىن 2020 جىلعا دەيىن رەفەرەندۋم ارقىلى سوزۋ ناۋقانى جەر-جەردە قىزۋ قارقىن الدى. مەن وتكەن جىلى استانادا جاڭادان قۇرىلعان قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىندە ماگيسترانتتار مەن ستۋدەنتتەرگە ءدارىس بەرگەن ەدىم. وزىمشە، ونەر ورداسى، شىعارماشىلىق ورتاسى دەپ پانا تۇتىپ بارعان ءتۇرىم عوي. شاكىرتتەرىمە، جالپى ۇجىمعا ەش ءمىن تاقپايمىن. جاستاردىڭ ءبارى تالانتتى، بىلىمگە قۇشتار تاماشا ورەندەر. ونداعى عالىمدار، وقىتۋشى ماماندار دا ءوز ىستەرىنىڭ حاس شەبەرلەرى، ءىشىنارا اپپاراتتى جاعالاپ، رەكتوراتتى ساعالاپ وسەك ايتىپ جۇرەتىن ءبىرلى-جارىم عانا ءبىلىمسىز نادانداردىڭ كەزدەسەتىنى بولماسا.
ال، ونى باسقارىپ وتىرعان ات توبەلىندەي ازعانا باسشى-قوسشىلاردان سول جاستارعا لايىق بيىك ورەلىكتى كورە المادىم. جوعارىدا ايتىپ وتكەن تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭى - كونستيتۋتسياعا قايشى رەفەرەندۋم ناۋقانىنا قاتىستى ءبىر جيىنعا ۇجىمنىڭ مۇشەسى رەتىندە مەن دە قاتىستىم. وزگەدەن كۇتسەم دە ءدال مۇنداي سوراقى ءارى شەكتەن شىققان جاعىمپازدىق پەن جادىگويلىكتى شىعارماشىلىق ورتادان كەزدەستىرەمىن دەپ ويلاماپپىن. ساۋساقپەن سانارلىقتاي-اق ازعانا شولاق بەلسەندى جاعىمپازدىقتىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسىن كورسەتىپ، ءتىپتى ءتۇبىن ءتۇسىردى. قازىر بارلىق جەردە سولاي عوي، ەكىجۇزدىلىككە، جالعان جاداعاي ماقتانشاقتىققا ءتىپتى ەتىمىز ۇيرەنىپ كەتكەن. دەسە دە، باسقانىكى باسقا ءدال ونەر ۇجىمدارى اسىرە قىزىل ساياساتتان بويلارىن اۋلاق سالا تۇرۋعا بولاتىن ەدى عوي. ولاي ەمەس ەكەن، قاتتى كوڭىل قالدى.
ءسويتىپ جۇرگەندە ەلباسى سول رەفەرەندۋمنىڭ زاڭسىز ەكەنىن ءوزى جاريالاعاندا كۇلكىدەن جارىلا جازداپ ءجۇردىم. انا جولى جالىنداپ سويلەپ لەپىرگەندەر، جالباڭداپ جارعاق قۇلاقتارى جاستىققا تيمەي جارامساقتانعاندار ەندى ۇياتتان بەتتەرى قىزارىپ ءجۇر مە ەكەن دەپ كوز سالسام، جوق! ەندى ولار انادا ءولىپ-ءتىرىلىپ جاقتاعان رەفەرەندۋمدارىن ەندى جاتىپ كەلىپ مانسۇقتاپ، سايلاۋدى جاقتاعان جيىن وتكىزىپ جاتىر. بۇل ەندى جالعىز سوندا عانا ەمەس، بۇكىل ەلىمىز بويىنشا وربىگەن ءبىر ستسەناريدىڭ جەلىسى عوي.
مەن باسىندا ويلاعانمىن، الگى رەفەرەندۋمشىلارعا شارا قولدانىلار دەپ، بىراق ولاي بولمادى. ءتىپتى ءبىرازى اجەپتاۋىر سىي-سياپاتقا، مارتەبەگە بولەنىپ شىعا كەلدى.
...باتىستا مۇنايشىلاردىڭ الاڭداعى نارازىلىق اكتسيالارى عانا بەيبىت تۇردە جالعاسىپ جاتتى، ول بارىمىزگە بەلگىلى.
قىس جاقىنداعاندا اياق استىنان پارلامەنتىمىزدىڭ تومەنگى پالاتاسى وزدەرىنىڭ پارمەنسىزدىگىن بىلە قالىپ، (بۇرىن نەگە سەزبەي كەلدى ەكەن-ءا؟!) تاراپ كەتتى دە تاعى دا سايلاۋدىڭ اۋرەسىنە ءتۇستى. 20 جىلدىق تويىمىزدىڭ ءوزى توپالاڭعا اينالىپ، اقىرى بەيۋاز حالىقتىڭ قانى توگىلدى. جازىقسىز جانداردىڭ جانى قيىلدى. مۇنى جەكە تۇلعا عانا ەمەس، تاريح ەشقاشان ۇمىتپايدى.
جىل جايىندا جاعىمدى بىردەمەلەردى ەسكە تۇسىرەيىن دەسەم بولدى، وسىنداي كورىنىستەر عانا كوز الدىمدا كولبەڭدەي بەرەدى، امالىم قانشا؟!
- سول قايعىلى جاعدايدان كەيىن بيلىك تاۋبەگە كەلىپ، قارا حالىققا مويىن بۇردى دەپ ويلايسىز با؟ جالپى ەلدىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمىن قاي دەڭگەيدە دەپ باعالايسىز؟
- نەگىزى، قاي كەزدە دە مەملەكەتتىك بيلىك ءۇشىن حالىق مۇددەسىنەن بيىك دۇنيە بولۋى مۇمكىن ەمەس. ەگەر بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسى الشاقتاپ كەتسە، وندا بۇل ەڭ الدىمەن ۇكىمەتتىك لاۋازىمدىلار ءۇشىن زور قاۋىپ. قازاقتا «بەتەگە كەتىپ بەل قالادى، بەكتەر كەتىپ ەل قالادى» دەگەن ءسوز بار. بيلىك ەشكىمگە ماڭگى ەمەس، بۇگىن مەنىڭ قولىمدا بولسا، ەرتەڭ سەنىڭ قولىڭا كوشەتىن اۋىسپالى دۇنيە. وزەندەگى بولعان قايعىلى وقيعا ءبىزدىڭ اتقارۋشى بيلىكتىڭ ەنجارلىعىن، جالپى حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجدىعىمەن ساناسپايتىندىعىن كورسەتتى.
مۇنايشىلار ساياسي تالاپ قويعان جوق. شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ وزبىرلىعىنا، ەڭبەكاقىنىڭ دۇرىس وتەلمەۋىنە نارازىلىق ءبىلدىرىپ، جۇمىس ورىندارىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن عانا كۇرەستى. ونى جەتى اي ەمەس، جەتى كۇندە-اق شەشۋگە بولۋشى ەدى عوي. سوندا، جەرگىلىكتى ۇكىمەت وسىنشاما ۋاقىت اي قاراپ وتىرعان با؟ قاراۋىنداعى شەنەۋنىكتەر مەن كاسىپورىن باسشىلارى جەمقورلىقپەن سىبايلاسىپ جاتقاندا ودان نەگە وبلىس اكىمى بەيحابار وتىرادى؟ الەۋەمەتتىك سالاعا جاۋاپ بەرەتىن قۇزىرلى مينيسترلىك نەگە دەر كەزىندە ولاردىڭ ماسەلەسىمەن اينالىسپاعان؟ مىندەتتى تۇردە مىلتىق اتىلىپ، قان توگىلگەن سوڭ عانا قيمىلداۋ كەرەك پە ەدى.
ساۋال كوپ، جاۋاپ جوق. ارينە، مۇنداي اتقارۋشى بيلىككە حالىق قالاي سەنەدى؟
- ەلىمىزدىڭ جەر-جەرىندە بەلەڭ العان تەرروريزم مەن قانتوگىستەردىڭ، ۇرەيلى اتىس-شابىستاردىڭ ارعى استارىندا كىمدەر تۇر دەپ ويلايسىز؟
- سونى تەكسەرەتىن، انىق-قانىعىنا حالىقتىڭ كوزىن جەتكىزەتىن قۇزىرلى ورگاندار ماردىمدى جاۋاپ بەرمەگەن سوڭ جۇرت سان-ساققا جۇگىرتۋى مۇمكىن عوي. ءدال كىم تۇرعانىن، وقيعانىڭ سەبەپ-سالدارىن سولار ايتۋلارى كەرەك. ەگەر جۇرت نازارىن وزگە جاققا اۋدارعىسى كەلگەن ساياسي كۇشتەردىڭ لاس ويىنى بولسا، ونى دا اشكەرەلەپ، كوپتىڭ الدىندا ايىپتاۋعا ءتيىس.
- بيلىكتىڭ يەگى استىندا مالتايتىن تەلەارنالار مەن گازەت-جۋرنالدار ايتىپ جۇرگەن سول ءدىني ۇيىمدار مەن سەكتالار، شىنتۋايتىندا، ناقتىلى ارەكەت جاساپ وتىر ما، الدە، ويدان شىعارىلعان «ساحنالىق قويىلىم» با؟
- بىزدەگى تەلەارنالار مەن ءباسپاسوزدىڭ حالىقتىڭ سەنىمدى سەرىگى بولۋىن شىن نيەتىممەن قالايمىن. باتىستىڭ وركەنيەتتى الەمىندە ءوز كورەرمەنىن، وقىرمان قاۋىمىن سەندىرە الماعان، ولاردى سوڭىنان ەرتە الماعان اقپارات قۇرالىنىڭ ءبىر كۇندىك تە عۇمىرى جوق بولىپ ەسەپتەلەدى.
مەن وسىدان ون جىل بۇرىن اقش-تىڭ ۆاشينگتون، نيۋ-يورك، ارلينگتون، رەستون، اتلانتا، نيۋ-ورلەان، ميسسۋري-كولۋمبيا سەكىلدى قالالارىندا بولىپ، الەمگە ايگىلى تەلەارنالارى (سي-ەن-ەن، نيۋ-يورك-1) مەن گازەتتەرىندە («ۆاشينگتون پوست»، «نيۋزدەي») تاعىلىمدامادان ءوتتىم، جۋرناليستيكا ينستيتۋتتارىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋلەرىمەن تانىستىم، بەس ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتتەرىندە لەكتسيا وقىدىم. دۇنيەجۇزىلىك ءباسپاسوز بوستاندىعى كوميتەتىندە، فريدوم فورۋمدا بولىپ، ولاردان العان تاعىلىم مەن تانىم جايىندا «مەن كورگەن امەريكا» جانە «حح عاسىرداعى الەم جۋرناليستيكاسى» اتتى كىتاپتارىمدى جازدىم. ونى جۋرناليست شاكىرتتەرىم مەن جاڭاشىلدىققا بەيىم ارىپتەستەرىم جاقسى بىلەدى.
سوندا تۇيگەنىم، باق اتاۋلىنىڭ بارلىق ءتۇرىن ۇكىمەتتىك بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرۋدى توقتاتۋ كەرەك. تەلەارنا، گازەت-جۋرنال اتاۋلى ۇكىمەتتەن دەربەس تۇرىپ، مەملەكەتتىك ورگاندارمەن ارىپتەس رەتىندە تەڭ دارەجەدە قاتىناسپاسا، ەشقاشان «ءتورتىنشى بيلىك» بولا المايدى. بيۋدجەتكە تەلمىرگەن، ۇكىمەتتىڭ ىعىنا جىعىلىپ، وعان جاعىمپازدانعان ءباسپاسوزدى حالىق سىيلامايدى. بىرەۋدىڭ قۇلاقتى كەستى قۇلىنا اينالعان باسپاسوزدەن قانداي شىندىقتى كۇتۋگە بولادى؟
سوندىقتان، سەنىڭ جوعارىدا ايتىپ وتىرعان «ءدىني ۇيىمدار مەن سەكتالار، شىنتۋايتىندا، ناقتىلى ارەكەت جاساپ وتىر ما، الدە، ويدان شىعارىلعان «ساحنالىق قويىلىم» با؟» دەگەن سۇراعىڭا جاۋاپتى باق بەرۋگە ءتيىس. قالاي؟ ارينە، ول ءۇشىن رەداكتسيا ارنايى جۋرناليستىك زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، ونىڭ ناتيجەسىن اۋديتورياعا ءتيىمدى تاسىلمەن ۇسىنۋعا ءتيىس. ال، جۋرناليستىك زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ءۇشىن باق-قا اقپارات الۋ جانە ونى تاراتۋ بوستاندىعىن قامتاماسىز ەتەتىن زاڭدىق-قۇقتىق كەپىلدىك پەن قارجى-ەكونوميكالىق دەربەستىك كەرەك.
- لوندونعا دەيىن شاپقىلاپ بارىپ، ورالمانداردى قارالۋعا كىرىسكەن ءبىزدىڭ شەندىلەردىڭ كوكسەگەنى نە؟ بۇرىن شەتەلدەن كوشىپ كەلگەن قانداستار رەتىندە قارالسا، ەندى قۇرباندىق ەسەبىندە تۇراتىن حالگە جەتكەن جوق پا؟
- شەندىلەر دەگەندە ول ەرتىسباەۆتىڭ جاساپ جۇرگەن ارەكەتى عوي. ونىسى، «ساسقان ۇيرەك ارتىمەن سۇڭگيدىنىڭ» كەرى. بولعان وقيعا ءۇشىن ايتەۋىر بىرەۋدى كىنالى ەتىپ شىعارۋدىڭ امالىن جاساعان تۇرلەرى سول بولسا، ونىڭ قىرىق وتىرىگىنە ەسى دۇرىس، دەنى ساۋ ادام يلانا ما؟ ءتىپتى، سوعان ونىڭ ءوزى سەنە مە ەكەن. ورىس ءتىلدى ورتا ءۇشىن ورالماندار بۇرىننان جات بولدى. سەبەبى، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جاپپاي قازاق تىلىنە كوشىپ، مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنىڭ كوتەرىلۋى ماڭگۇرتتەنگەن توپتارعا ءتيىمدى ەمەس.
زاڭدار قازاقشا قابىلدانىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتار كەڭ ءورىس السا، وزدەرىنىڭ بىلەتىن جالعىز عانا ورىس تىلىمەن الىسقا بارماسىن، بۇگىنگى ورىنتاعىنان ىعىستىرىلاتىنىن سەزەدى. ال، ولارمەن سالىستىرعاندا ورىس، نەمىس وزگە ۇلت دياسپوراسى وكىلدەرىنىڭ قۇلشىنىستارىنا ريزا بولاسىڭ. مەنىڭ بىرنەشە ورىس كورشىلەرىم بار. ولار بالالارىن انا جىلى قازاق بالاباقشالارىنا بەرگەن. وتكەن كۇزدە ءبارى قازاق مەكتەبىندەگى ءبىرىنشى سىنىپقا باردى. قازاقشاعا سۋداي. بالالارىنىڭ وقۋىن قاداعالاۋ ءۇشىن وزدەرى دە ءتىل سىندىرىپ، بۇگىنگى كۇنى قازاقشا تىلدەسەتىن جاعدايعا جەتتى. بولاشاعىن كۇنى بۇرىن ويلايتىن ازاماتتار سولاي ىستەيدى.
ال، بيلىكتەگى «سىرماق شەتىندە» عانا وتىرعان بازبىرەۋلەر ساندىراقتاپ، جالا جاپقانىمەن وعان بولا ورالماندار قۇرباندىققا شالىنبايدى. ونداي ارەكەت جاسالعان كۇننىڭ وزىندە ەل بار، جۇرت بار ەشكىم قاراپ قالماس. اراشالاپ الار اعايىننىڭ تابىلاتىندىعىنا ەش ءشۇبا كەلتىرمەيمىن.
راسىندا، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ءتۇرلى ۇيىم، مەكەمەلەردى باسقارعان ازاماتتار ورالماندارعا وڭ كوزبەن قارايتىن ەدى. قازاقى مىنەزدى، باۋىرمال باسشىلار كوپ بولاتىن. قازىر ازايعانى راس. ورالماندى «ۇرمايتىندار»، «98 پايىز ساۋاتسىز» دەپ سايرايتىندار، «قازاقستاندا تۋماعاندار قىزمەتكە كەلمەسىن» دەپ استامشىلدىق تانىتاتىندار، مامانداردىڭ بىلىكتىلىگى مەن قابىلەتىنە قاراۋدىڭ ورنىنا باس-كوز جوق «ون جە ورالمان» دەپ جۇمىستان شىعارا سالاتىندار پايدا بولدى.
وندايلاردى دەر كەزىندە اشكەرەلەپ، حالىق الدىندا اشىق ايىپتاپ وتىرماسا كەيىن ولار ەل اراسىنا جىك سالادى، حالىقتىڭ بىرلىگىنە نۇقسان كەلتىرەدى. سوندىقتان، «ءبىرىڭدى قازاق ءبىرىڭ دوس كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» دەپ ۇلى اباي ايتقانداي، ءبىز ءبىرتۇتاس ۇلت ەكەنىمىزدى سەزىپ، ۇيىسا ءتۇسۋىمىز كەرەك.
- نەگىزگى مەملەكەتتىك قىزمەت ورىندارىندا جاعىمپاز بولماساڭ ەركىن جۇمىس ىستەۋ، تۇراقتاپ وتىرۋ مۇمكىن بولمايتىنداي حالگە جەتكەنىمىز جاسىرىن ەمەس. بۇنىڭ قاينار كوزى قايدان شىقتى دەپ ويلايسىز؟
- ونىڭ راس. ءبىزدىڭ قوعامداعى ەڭ قاۋىپتى ءارى جيىركەنىشتى ىندەت وسى جاعىمپازدىق بولىپ تۇر. جاعىمپازدىق جايلاعان جەردە جاسامپازدىق ءىس جاسالمايدى. بىردە ۆاشينگتونداعى جوان شورەنستاين اتىنداعى ءباسپاسوز، ساياسات جانە مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى، پروفەسسور مارۆين كالب اڭگىمە اراسىندا كەڭەس وداعىنىڭ قۇلاۋىنىڭ باستى سەبەبى باستىقتىڭ سانى تىم كوبەيىپ، جۇمىستى قولما قول اتقاراتىنداردىڭ كۇرت ازايۋى بولسا، ەكىنشى فاكتور - جاعىمپازدىق پەن قۇر ماقتانشاقتىقتىڭ، جالعان اقپارمەن حالىق پەن بيلىك ءبىرىن ءبىرى الداۋشىلىقتىڭ سالدارى بولعانىن ايتقانى ەسكە ورالادى. وزگە دە كوپتەگەن سەبەپ-سالدارلار بار شىعار. دەگەنمەن، امەريكاندىق ارىپتەستىڭ ءسوزى كوڭىلگە قونادى.
قازىر شىنىمەن دە جاعىمپازداردىڭ ايلارى وڭىنان تۋىپ تۇر. جۇمىس ىستەمەيدى، ىستەيىن دەسە دە قولدارىنان ەشنارسە كەلمەيدى. بار بىلگەندەرى، جاعىمپازدانىپ، باسشىعا جول تابۋ. رەتى كەلسە، ۇجىمداعى ەڭ بىلىكتى ءارى جۇمىسقا قابىلەتتى جانداردى كۇندەپ، سىرتتاي باستىققا جامانداپ بارىپ، ءبارىن تىندىرىپ جۇرگەن ءوزى بولىپ كورىنۋ ءۇشىن تىراشتاناتىنداردىڭ تىرلىگى ءبىر قاراعاندا كۇلكىلى ءارى ايانىشتى. ونداي سوراقىلىققا جول بەرىپ وتىراتىن باسشىلاردىڭ كەزدەسەتىنى وكىنىشتى. ءبىر ارىپتەسىم قالجىڭداۋشى ەدى، بىزدە كىم بۇرىن ءبىرىنشى باسشىعا كىرىپ، ءوزىن ماقتاپ، وزگەنى جامانداسا سول جەڭەدى دەپ. وسىنداي جولمەن تىرلىك جاساپ جۇرگەندەر بارلىق ۇيىم، مەكەمەلەردە كەزدەسەدى. ونىڭ ءوزى سوڭعى كەزدە تىم ۋشىعىپ، كەڭىنەن قانات جايىپ بارا جاتقان سەكىلدى.
ال، سول جاعىمپازدىقتىڭ قاينار كوزى قايدان شىعادى دەگەنگە كەلسەك، سەبەپ-سالدارلارى جەتكىلىكتى. ەڭ الدىمەن، قۇلدىق سانادان تۋاتىندىعىندا داۋ جوق. ءوزى وزىنە سەنبەيتىن، بىلىمسىزدىگى مەن دارمەنسىزدىگىن بىلە تۇرا كوتەرە المايتىن شوقپاردى بەلىنە بايلاۋعا تىراشتاناتىن دارىنسىزدان تۋاتىن ەڭ ءبىر سۇرقيا مىنەز وسى جاعىمپازدىق دەپ بىلەمىن. كوشپەندىلەر مەملەكەتىنىڭ ۇلى كوشباسشىسى شىڭعىس حان تەمۇجين جاعىمپازدار مەن ساتقىنداردىڭ ەشبىر داتىن تىڭداماي باستارىن الىپ وتىرعان. كەرىسىنشە، ەرجۇرەك باتىل، شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قاراي الاتىن جاندى كادىرلەگەن، ولاردى ءوزىنىڭ سەنىمدى نوكەرلەرى دەپ بىلگەن.
جالپى كوشپەندىلەردە، سونىڭ ىشىندە قازاقى دىلىمىزدە جاعىمپازدىق مىنەز بولماعان. «باس كەسپەك بولسا دا ءتىل كەسپەك جوق» دەپ اقيقاتتى حاننىڭ الدىندا دا اقتارىپ سالاتىن، «جالعاننىڭ بالىن جالاپ ءومىر سۇرگەنشە، شىندىقتىڭ ۋىن ءىشىپ ولگەندى ارتىق» سانايتىن حالىقتا قانداي جاعىمپازدىق بولۋى مۇمكىن. ولاي بولسا، جاعىمپازدىق - ارعىسى پاتشالىق رەسەي وتارشىلارىنان، بەرگىسى كەڭەستىك قىزىل يمپەريادان جۇققان ىندەت بولسا كەرەك.
- قازىر بىزدە «جالعان عىلىم» دەگەن تەرمين قالىپتاسىپ ۇلگەردى. حالىقارالىق ولشەمدە قورعانىس، ءبىلىم جانە عىلىم، دەنساۋلىق - وسى ءۇش سالا ءبىر مەملەكەتتىڭ تىرەگى رەتىندە ەسەپتەلەدى ەكەن. ءبىزدىڭ ەلدە بۇل سالالاردىڭ جۇمىسى قالاي دەپ ويلايسىز؟
-. ەلىمىزدە ءار سالانىڭ بىلىكتى عالىمدارى كوپ، ەگەر ولاردىڭ الەۋەتىن دۇرىس پايدالانا بىلسە، ارينە. قازىر وكىنىشكە قاراي ءبىزدىڭ ەلدە عىلىم سالاسى تەرەڭ داعدارىسقا ۇشىراپ وتىرعانى بارىمىزگە ايان. شىن عالىمعا ورىن جوق، ال، حالتۋرششيكتەرگە بارلىق جاعداي جاسالعان. ۇكىمەتتەن جاريالانعان تەندەردىڭ دە، ۇسىنىلعان گرانتتىڭ دا قوماقتىسىن شىن عالىمداردان گورى پىسىقاي زالىمدار كوپ قارپيدى.
ديسسەرتاتسياسىن بىرەۋگە جازدىرىپ، عىلىمي دارەجە الۋعا ولەردەي وڭمەڭدەيتىن وزبىر شەنەۋنىكتەردىڭ كوبەيگەنى سونشالىق، وسى عىلىم سالاسىنىڭ «وتىمەن كىرىپ، سۋىمەن شىعىپ» جۇرگەن بىزگە دوكتورلىق قورعاۋىمىزعا كەزەك تيمەي قويدى. مەملەكەتتىك قىزمەتتە اكىم-قارا، وزگە دە لاۋازىمدى مىندەتتەردى اتقارىپ ءجۇرىپ ولاردىڭ عىلىمي-زەرتتەۋلەر جۇرگىزەتىندەرىنە كىم سەنەدى؟ ونىڭ ەندى نەسىن ايتامىز، بولارى بولىپ، بوياۋى ءسىڭدى. «قايىرلى بولسىن سىزدەرگە، بىزدەن ءبىر قالعان» دوكتورلىق دەيمىز دە!
قورعانىس سالاسىن ءوزىم زەرتتەپ كورمەگەندىكتەن ول تۋرالى سۋبەكتيۆتى پىكىر ايتۋدان اۋلاقپىن. ال، ءبىلىم مەن عىلىم سالاسى جايىندا جازعان سىناعان، پىكىر ۇسىنعان، جاناشىرلىق تانىتقان ماقالالارىم بۇدان بۇرىن دا كوپ جارىق كورگەن. كوزىقاراقتى وقىرمان بىلەر، قاجەت دەسە ينتەرنەت پورتالداردان تاۋىپ تا الار. جوعارى ءبىلىم سالاسىندا جيىرما جىلعا جۋىق ەڭبەك ءوتىلى بار مامان رەتىندە ايتارىم، سالانى كوزبوياۋشىلىق پەن الداپ-ارباۋدان، قاعازباستىلىق پەن بيۋروكراتتىقتان تەزارادا ارىلپاسا، قۇرىدىمعا كەتەمىز. پروفەسسور-وقىتۋشىلار قۇرامىن كونكۋرس ارقىلى جاساقتايمىز، جوو اتاۋلىنىڭ ءبارىن اتتەستاتيادان، اككرەديتسيادان وتكىزىپ جاتىرمىز دەپ رەكتورلەر مەن مينيستر ءسوز جۇزىندە قۇرعاق ەسەپ بەرۋگە شەبەر. ال، ءىس جۇزىندە كوپ ءىس اقساپ جاتىر. جاسالىپ جاتقان ءىستىڭ دەنىندە شالاجانسارلىق پەن دۇمبىلەزدىك باسىم. ءدال وسى سالانى جاپپاي دەموكراتيالاندىرىپ، شىنايى تۇردە تۇبەگەيلى رەفورمالاپ ۋنيۆەرسيتەتتەرگە دەربەستىك بەرۋ اۋاداي قاجەت-اق. وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ەشبىرىندە اتقارۋشى بيلىكتىڭ قولبالاسىنا اينالعان جوو اتىمەن جوق.
ال، دەنساۋلىق سالاسىنا ايتارىم جوق، تەك اللا تاعالا دەنىمىزگە ساۋلىق پەن قۋات بەرسىن، دارىگەردىڭ الدىنا اپارا كورمەسىن دەگەننەن باسقا.
- اڭگىمە اۋانىن ادەبيەت سالاسىنا بۇرساق. وسى ادەبي بۋىن دەمەكشى، ءوز قاتارلاستارىڭىزدىڭ جازبالارىنان الدىڭعى نەمەسە سوڭعى بۋىنعا ۇقساي بەرمەيتىن وزگەشەلىكتى بايقايسىز با؟ سىزدەردىڭ بۋىننىڭ نەگىزگى كوتەرگەن جۇگى نە بولدى، ادەبيەت جانە ەل الدىنداعى ءوز ميسسيالارىڭىزدى قالاي ورىنداپ جاتىرسىزدار؟
- جالپى ادەبي ۇردىستە نە بولىپ جاتقانىن ايعاقتايتىن زات - جارىققا شىققان تۋىندىنىڭ ءوزى عانا بولماق. سونىمەن عانا ونىڭ ساپاسى ولشەنەدى. ول قاي بۋىنننىڭ وكىلى، كىم ەكەندىگىنە قاراماستان سولاي بولۋعا ءتيىس. ول تۋىندىنىڭ شىنىمەن قانشالىقتى ماڭىزدى بولعانىن نەمەسە بولماعانىن جاپپاي وقىپ الىپ، ارتىقشىلىعىن ماقتاۋ كەرەك، وسال تۇسىن سىناۋ قاجەت. ادەبيەت سوندا عانا قارىشتاپ داميدى.
«قازاق ادەبيەتى» گازەتىن جۇسىپبەك قورعاسبەك باسقارىپ تۇرعان كەزدە باسىلىم ءوزىنىڭ ادەبي ميسسياسىن جاقسى ورىنداپ كەلگەن ەدى. ال، قازىر وسى گازەتتىڭ بەتىن اشىپ قاراساڭ، وبلىس، اۋدان اكىمدەرىن ماقتاعان كولدەي-كولدەي ماقالالار مەن ينتەرۆيۋلەردى كورەسىڭ. بۇل نە، سوندا؟! «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ «وگورودىنا» ءتۇسۋ مە؟
ادەبي ءۇردىستىڭ بارلىق اقپاراتتارىن بىزگە وسى ادەبيەت گازەتى بەرۋگە ءتيىس قوي. بۇگىنگى كۇنى ءبىز جۇرتتى ادەبي تۋىندىلاردى وقىمادى دەپ سوگىپ جاتامىز. شىندىعىنا كەلگەندە ءدال بۇگىن وقىرماندار تۇرماق جازۋشىلاردىڭ وزدەرى ءبىرىن ءبىرى وقىپ ءجۇر مە؟!
جاڭادان شىققان كىتاپتاردىڭ تارالىمدارى تىم از. اۆتورلارى اكەلىپ ساعان سىيعا تارتپاسا، ىزدەپ تابا دا المايسىڭ. نەگىزىنەن «جۇلدىز» جۋرنالى مەن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جارىق كورگەن تۋىندىلار ارقىلى عانا ادەبي احۋالدى باجايلاپ ءجۇرمىز عوي. ال، ءار بۋىندى سالىستىرىپ، وزگەشەلىكتى ايقىنداۋ ءۇشىن ارنايى زەرتتەۋ جۇرگىزۋ قاجەت. زەرتتەپ-زەردەلەمەي تۇرىپ بىردەمە دەگەنىم اعاتتىق بولار.
- ءبىزدىڭ قازىرگى كلاسسيكالىق جازۋشىلارىمىز شەتەل تىلىنە نەگە اۋدارىلمايدى؟ قازاق ادەبيەتىن وزگە تىلگە ءتارجىمالاۋ ءۇشىن نەگىزگى تەتىك قالاي بولۋى كەرەك؟ بۇل ءۇشىن جەكە قالامگەر ءوزى ارەكەت ەتكەنى دۇرىس پا، الدە، مەملەكەت ارا كەلىسىمدەر جاسالعانى دۇرىس پا؟
- شەت تىلىنە اۋدارىلماي جاتىر دەپ تۇبەگەيلى كەسىپ ايتۋعا بولمايتىن شىعار. نەگىزى، جەكەلەگەن اۋدارماشىلاردىڭ باستاماسىمەن جاسالىپ جاتقان دۇنيەلەر بار. ءبىر عانا مىسال ايتايىن، اقىن جۇكەل حامايۇلى قازاق كلاسسيكتەرىنەن ابايدان باستاپ مۇقاعاليعا دەيىنگى ءبىرشاما دۇنيەلەردى مونعولشاعا ءتارجىمالاپ، جارىققا شىعاردى. مۇنداي باستامالار قىتايدا، تۇركيادا جانە وزگە ەلدەردە قولعا الىنىپ جاتۋى مۇمكىن. وسىنداي قادامداردىڭ ءبارىن جۇيەلەپ، ارنايى باعىت-باعدار بەلگىلەۋ ءۇشىن دەربەس قۇرىلىمدار بوي كوتەرىپ قولعا الىپ جاتسا قۇبا-قۇپ. ايتالىق، جشس پە، اكتسيونەرلىك قوعام با بەلگىلى ءبىر مەكەمە قۇرىپ، سول جەردە الەم تىلدەرىنىڭ قاي ءبىرىن جەتىك بىلەتىن جازۋشىلاردىڭ باسىن قوسۋعا بولادى. سوسىن، ءار جىل سايىن ءبىر جازۋشىنىڭ بەلگىلى ءبىر شىعارماسىن اۋدارتىپ وتىرسا. ونى قاي ەلدىڭ تىلىنە اۋدارىلادى، سول ەلدىڭ باسپا ۇيىمدارىمەن كەلىسىپ جارىققا شىعارۋدى، وقىرماندارعا ناسيحاتتاۋدى قولعا السا.
بۇل ءىستى دوڭگەلەتىپ اكەتۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە ۇكىمەتكە جالتاقتاۋدىڭ قاجەتى جوق. ىسكەر باستاماشى توپتار قولعا الىپ ۇتىمدى ۇيىمداستىرسا، كاسىپكەرلەر مەن ءىرى وندىرىستەردەن، حالىقارالىق مادەني ۇيىمداردان قولداۋ تاپسا جاساۋعا بولاتىن شارۋا.
- سوڭعى ۋاقىتتارى ۇزان-سونار دۇنيەنى ەشكىم وقىمايدى، رومان جازۋدىڭ قاجەتى جوق دەگەن ءسوز بەلەڭ الىپ بارادى. بۇل تۋرالى نە ايتاسىز؟
- بۇرىنعىداي قالىڭدىعى كىرپىشتەي روماندار قازىر وقىلمايدى. بىراق، بۇل رومان جازىلماسىن دەگەن ءسوز ەمەس. ماسەلە روماننىڭ كولەمىندە ەمەس، مازمۇندىق ساپاسىندا بولسا كەرەك. جانرعا تىرەلىپ تۇرعان نە بار، ەڭ باستىسى، بەلگىلى ءبىر شىعارمانىڭ قۇندىلىعى ماڭىزدى ەمەس پە؟! ال، ول قۇندىلىقتىڭ ولشەمى - جازۋشىنىڭ دارىن-قابىلەتى وسى شىعارماعا ابدەن ءسىڭدى مە، تىڭنان تۇرەن سالىپ، ەلەڭ ەتكىزەر بىردەمە ايتا الدى ما، جالپى بۇل ءوزى شىن ادەبيەت پە، الدە، حالتۋرا ما دەگەنمەن ايقىندالسا كەرەك.
قازىر الەمدە «ميني-رومان» دەگەن جانر پايدا بولعان. كولەمى ادەتتەگى ءبىر پوۆەستەي عانا بولۋى مۇمكىن. بىراق، مازمۇنى روماننىڭ جۇگىن كوتەرە الادى. بۇل دا قازىرگى زاماننىڭ قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداپ وتىر. كىتاپتى جۇرت قازىر كوبىنەسە پوەزبەن ساپارعا شىققاندا وقيدى. ءبىر ستانتسيادان كەلەسىگە جەتكەنشە وقىپ بىتىرەتىندەي ەتىپ، مىنا قاربالاس تىرلىكتىڭ تالابىنا يكەمدەگەن تۇرلەرى شىعار. فورماسىن وزگەرتسىن، ءتىپتى سايتتارعا، شاعىن بلوگتارعا، قالتا تەلەفوندارعا sms فورماسىندا جولداپ تۇراتىنداي ەتسىن مەيلى، قالايدا وقىلىمدى دۇنيە جازىلىپ، وقىرمان جۇرەگىنەن جول تاپسا بولعانى دا.
ال، فورماسى قانداي بولسا دا، رومان جازۋ قاشان دا كەرەك.
- باسسىزدىقتىڭ قالاي بولارىن سەزىنگەن ۇلت بىزدەي-اق بولار. ەل باستار، ءسوز باستار، توپ باستار سەركەلەردەن اجىراپ بارا جاتقان جوقپىز با وسى؟
- سونداي ەل باستايتىن تۇلعالار بار ما، بولسا كىمدەر دەگەندى مەنىڭ دە سۇراعىم كەلەدى. ەگەر بولسا، قالىڭ قازاققا وزدەرىن مويىنداتسا، مەن وعان جاقىنداۋعا، سوڭىنان ەرۋگە دايىنمىن.
- قازاق ەلى ءارتۇرلى ءدىني اعىمداردىڭ، ءتۇرلى مادەني وشاقتاردىڭ، تىلدىك ارتەكتىلىك پەن ءتۇرلى الۋاندىقتىڭ اسەرىنە ۇشىراپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. ءبىز باتىس تا، شىعىس تا ەمەس، ورتادا تۇرعان سياقتىمىز. ءبىزدىڭ مادەني ۇردىسىمىزدە ەندى قاي باعىتتىڭ ورنى ۇستەم بولماق؟
- ونەردى ۇيرەن دە جيرەن دەيدى عوي. جالپى، مادەنيەتتىڭ، ءتىلدىڭ جامانى بولمايدى. باتىستىڭ دا، شىعىستىڭ دا وزىعىن الايىق، توزىعىن تاستايىق. سول ارقىلى ءتول مادەنيەتىمىزدى تولىقتىرىپ دامىتىپ گۇلدەندىرە تۇسەيىك، جەتىلدىرىپ جەمىسىن كورەيىك. ال، ونىڭ نەسى جامان. دەسەك تە، قازاق ءۇشىن ەڭ نەگىزى ءدىنى - يسلام، ەڭ باستى رۋحاني بايلىعى - ۇلتتىق قۇندىلىقتارى. دۇنيەنى شارلاپ، جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن بىلسەڭ دە، ونەردىڭ بار جاۋھارىن قولىڭا شىراق الىپ، شارق ۇرىپ ىزدەسەڭ دە «ات اينالىپ قازىعىن تابادى» دەمەكشى، اينالىپ كەلىپ ءبارىن ءوز قازاعىڭنان عانا تاباسىڭ.
- اقپارات الەمىنە قوسىلعالى ەندى عانا جىلدان اسقان «جاپ-جاس» باسىلىم - «ءتورتىنشى بيلىك» گازەتى تۋرالى جانە گازەت ۇجىمىنا قانداي يگى تىلەك ايتار ەدىڭىز؟
«ءتورتىنشى بيلىك» گازەتىن بىلتىردان بەرى قولعا تۇسكەندە وقىپ ءجۇرمىن.
سوڭعى كەزدەرى گازەت دۇڭگىرشەكتەرىنەن كورىنبەي كەتتى. جالپى بىزدە باق جاعدايىنان حابار بەرەتىن باسىلىم ءبىراز گازەتپەن شەكتەلمەي جۋرنالدار دا شىعارىلسا ازدىق ەتپەس ەدى. ايتەۋىر، ۇلت مۇراتىن جالاۋ ەتكەن وسىنداي گازەتتەردىڭ كوبەيە باستاعانىنا دا شۇكىر!
گازەت جارىق كورگەلى ءبىر جىلدان ەندى اسسا دا قاناتى قاتايىپ كەلە جاتقانى اڭعارىلىپ كەلەدى. بۇل جۋرناليستەرگە عانا ەمەس، قالىڭ وقىرمان ءۇشىن كەرەك گازەت. گازەتتەگى ارىپتەستەرگە ايتارىم، قالامدارىڭىز ۇشتالا بەرسىن، تارالىم ءوسىپ، ميلليونداپ سانالاتىن بولسىن! ۇلت تاعدىرى مەن تاريحىن زەردەلەيتىن ويلى دا وتكىر ماقالالارىڭىز كوپ بولسىن!
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن:
ۇلاربەك دالەيۇلى،
«اباي-اقپارات»
