وتكەن ۋاقىتتى ساعىندىم... مەن اۋىلدا عانا ۋاقىتقا دەگەن ساعىنىشىمدى ۇمىتام. تەك تەحنيكانىڭ دامۋىمەن بىرگە اۋىل ادامدارىنىڭ قارىم-قاتىناسىنا سىزات تۇسكەنى، ولاردىڭ ءبىر-بىرىنە ۇركە قاراۋى، «جاساندىلىق اۋرۋىن» جۇقتىرىپ العاندىعى جانىمدى اۋىرتادى.

وتكەن ۋاقىتتى ساعىندىم... مەن اۋىلدا عانا ۋاقىتقا دەگەن ساعىنىشىمدى ۇمىتام. تەك تەحنيكانىڭ دامۋىمەن بىرگە اۋىل ادامدارىنىڭ قارىم-قاتىناسىنا سىزات تۇسكەنى، ولاردىڭ ءبىر-بىرىنە ۇركە قاراۋى، «جاساندىلىق اۋرۋىن» جۇقتىرىپ العاندىعى جانىمدى اۋىرتادى.

...ارىق جاعاسىندا ورنالاسقان مىنا قورجىن تامدا باقىراۋىق قۇربان كوكەم تۇراتىن. ءبىزدىڭ اۋىلدا ەكى قۇربان بار: ءبىرى - قارا قۇربان، ەكىنشىسى - باقىراۋىق قۇربان. بىراق باقىراۋىق قۇرباننىڭ بىرەۋمەن جاعا جىرتىسىپ، توبەلەسىپ، بىرەۋدىڭ مۇرنىن قاناتقانىن كورگەن ادام جوق. مارقۇم ەڭبەكقور جان ەدى. كوكتەم شىعا ەسىك الدىنداعى وگورودتى جالعىز ءوزى كۇرەكپەن اۋدارىپ، كارتوپ، قيار، قىزاناق ەگەتىن. باقشاسىندا التى ءتۇپ قارالا بولاتىن. قۇربان كوكەم تەرلەپ-تەپشىپ ەگىپ، ەڭبەكتەنىپ وسىرگەن كارتوپتى كورشىلەرى قازىپ الىپ، اكەتە بەرەتىن. قارالادان كورشىلەرى توساپ قايناتىپ جاتاتىن. مەن دە قارالانى ەتەگىمە تولتىرىپ، ۇيگە تاسيتىنمىن. بىراق باقىرىپ، ىشتارلىق جاساعان قۇربان كوكەمدى نە ايەلىن كورمەيسىڭ. ءوزى اشىق مىنەزدى، ويىن جاسىرماي ايتىپ سالاتىن، اينالاسىنداعى ادامدارمەن ايقايلاپ سويلەسىپ جۇرەتىن ادام ەدى. تەلەديدارىمىز بۇزىلىپ قالسا، وتباسىمىزبەن سول ۇيگە «كوشىپ» باراتىنبىز. قولمەن ءسۇت بەرىپ وسىرگەن ءىنىمنىڭ قارا قوزىسى بولاتىن. قوزى ءىنىم قايدا بارسا دا ەرىپ جۇرەتىن. مەكتەپكە شىعارىپ سالىپ، كۇتىپ الاتىن. بىزبەن بىرگە ول دا قۇربان كوكەمنىڭ ۇيىنە كىرەتىن. «ءاي، مىنا قوزىنى سىرتقا شىعارىڭدار، ءۇيدى بىلعايدى» دەپ رەنجىپ جاتقان ايەلىن كورمەيسىڭ. ايەلى ۇلدي قوزىنىڭ باسىنان سيپاپ، كينو كورىپ وتىرادى. «قۇربان كوكەم» دەپ جاتىرمىن عوي، ول كىسىنىڭ بىزگە ەشقانداي تۋىستىعى جوق، رۋى بوتەن. قۇربان كوكەم بالىق ۇستاپ كەلگەن كۇنى كورشى-قولاڭ ءۇشىن مەيرام. شاقىرماسا دا «قۇربان بالىق ۇستاپتى» دەپ ۇلكەن-كىشى سول ۇيگە قاراي بەت الادى. كورشىلەر قۇربان كوكەم شاباق ۇستاسا دا ءبىلىپ قويادى. سەبەبى ايەلىنىڭ قولى اشىق، مەيىرىمدى جان. كورشى-قولاڭنىڭ بارىنە ەكى-ءۇش بالىقتى قايدان جەتكىزسىن، كارتوپپەن قوسىپ قۋىرادى. بالىق جەپ وتىرىپ، تەلەديداردىڭ ۇستىنەن ارقايسىمىز كەزەك-كەزەك ۇرىپ، كينو كورەمىز. ءتورت ۇيگە - ءبىر تەلەديدار. ءۇش ءۇيدىڭ بۇزىلعان تەلەديدارى شەبەردىڭ ۇيىندە. سارسەن كوكەمنىڭ تەلەديدارى جوندەۋگە كەلمەيدى ەكەن. ال مۇرات كوكەم شەبەردى اراقپەن سىيلاماپتى، سوندىقتان تەلەديدارىن الا الماي ءجۇر. تەلەديدارىمىزدى جوندەۋگە اپارىپ تاستاعانىمىزعا ءبىر جەتى، اكەم شەبەردى اراقپەن دە سىيلاپ قويعان. تەك ءبىر «تەمىرى» تابىلماي جاتقان كورىنەدى. بۇل - «تاعى ءبىر جارتىلىق كەرەك» دەگەن ءسوز. سونىمەن كۇندە ءبارىمىز تەگىن «كينوتەاترعا» بارامىز.

«قىز جىبەكتى» ءار كورگەن سايىن سارسەن كوكەم الماتىدا شيپاجايدا ەمدەلگەنىن، سول كەزدە ءاسانالى ءاشىموۆتى كورگەنىن ايتىپ ماقتانادى. ءتىپتى «بەكەجانمەن» قول الىپ، امانداسىپتى. باقىراۋىق قۇربان كۇس-كۇس قولىنا ۇزاق قاراپ، «بيىل كارتوشكانى كوپ ەگىپ، ساتىپ، الماتىعا بارىپ دەمالام. سوندا ارنايى بەكەجاندى ىزدەپ بارام. ويبوي-وۋ، ءتىرى بەكەجاندى كورۋ ارمانىم عوي، ارمانىم» دەپ قويادى. قۇربان كوكەم ارمانىنا جەتە المادى. وسىدان ءبىر جىل بۇرىن دۇنيە سالدى...

«باندىنى قۋعان حاميت» ءفيلمىن كورىپ وتىرساق، ۇلدي جەڭەشەم: «ويباي-اي، مىنا ۇزىنتۇرا پالە حاميتجاندى ولتىرەتىن بولدى عوي. حاميت-اۋ، ولەتىن بولدىڭ عوي، تۇرساڭشى، نەگە جاتىرسىڭ؟» - دەپ شىر-پىرى شىعاتىن. قۇربان كوكەم: «كەمپىر، حاميتكە نەگە جانىڭ اشي قالدى؟ سىمباتتى جىگىتكە عاشىق بولىپ قالمادىڭ با؟ بايقا، كەمپىر، بايقا! ەرتەڭ كوزىڭدى كوگەرتىپ، توركىنىڭە جىبەرەم»، - دەپ قالجىڭدايدى. قۇربان كوكەمنىڭ ايەلىنە قول كوتەرگەنىن ءبىزدىڭ اۋىلدا كورگەن دە، ەستىگەن دە ادام جوق.

سىرعا جەڭەشەم: «ءاي، قۇربان، «ءحاميتتىڭ» سەن كىم ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ ول - اتاقتى اكتەر دوسحان جولجاقسىنوۆ. سەنىڭ كەمپىرىڭدى كوزىنە دە ىلمەيدى»، -دەيدى. ءبىزدىڭ اۋىلدا «حاميتتىڭ» كىم ەكەنىن سىرعا جەڭەشەمنەن ارتىق ەشكىم بىلمەيدى. ءبارىمىز ءبىر مەزگىلدە قۇربان كوكەمنىڭ ۇيىنە جينالىپ، «باندىنى قۋعان ءحاميتتى» كورىپ وتىرساق، بۇل ءفيلمنىڭ «جارناماسىن» جاساعان سىرعا جەڭەشەم. كەش باتا سىرعا جەڭەشەم ۇيگە كەلدى. «ەركە قىز، بۇگىن ساعات توعىزدا «باندىنى قۋعان حاميت» بولادى. مەن بۇل ءفيلمدى نەشە رەت كورگەنىمدى بىلەسىڭ بە؟» دەپ ويلانىپ قالدى. «العاش رەت كينوتەاتردان كوردىم. سيىردى ساۋ­ماي كەتىپ، ەنەمنەن ۇرىس ەستىگەم. كينونىڭ اسەر ەتكەنى سونداي، ەرتەسىنە كينوتەاترعا قايتا بارىپ، كوردىم. ەركە قىز، مەن ساعان ءحاميتتىڭ رولىندە ويناعان اكتەر دوسحان جولجاقسىنوۆتىڭ شەبەرلىگىن تىلمەن ايتىپ، جەتكىزە المايمىن. باستاپقىدا مۇرات مەنى «حاميتتەن» قاتتى قىزعاناتىن. ءبىر رەت شاپالاقپەن جاعىمنان تارتىپ جىبەرگەن. كوپكە دەيىن سويلەسپەي ءجۇردىم. ول كەزدە جاس ەدىم عوي. جيىرما تورتتەگى كەلىنشەكپىن. كەيىن «باندىنى قۋعان ءحاميتتى مەنىمەن بىرگە كورەتىن بولدى. ءالى دە مەنى قىزعانادى»، - دەپ كۇلدى.

شەشەمنەن «باندىنى قۋعان ءحاميتتى» كورۋگە باراسىز با؟» - دەپ سۇرادىم. شەشەم «سىرعادان ەستىدىڭ بە، ماعان تۇستە «كورىڭىز» دەپ كەتكەن، كورمەسەم ەرتەڭ رەنجىپ جۇرەر»، - دەپ جىميدى. ەرتەسىنە ايەلدەر كينونى قايتا تالدايدى، سوندا شەشەم «تىڭ پىكىر» ايتپاسا، ۇيات قوي.

«باندىنى قۋعان ءحاميتتى» كورىپ وتىرىپ، مۇرات كوكەم جاققا ءجيى كوز تاستاپ قويدىم. ول كينونى قىزىعىپ، ءسۇيسىنىپ كورىپ وتىر ەدى...

ءفيلمدى وتە تالانتتى، ءبىلىمدى رەجيسسەر تۇسىرسە دە، ستسەناريست مازمۇندى، قىزىق سيۋجەت جازسا دا، اكتەرلەر شەبەر ويناماعان كينوكارتينا كورەرمەن جۇرەگىنە ەشقاشان جەتپەيدى. ءوز باسىم، كورەرمەن رەتىندە بەكەجاننىڭ، ءحاميتتىڭ ورنىندا ءاسانالى اشىموۆتەن، دوس­حان جولجاقسىنوۆتان باسقا اكتەردى كوز الدىما ەلەستەتە المايمىن. بىردە ادەبيەتتانۋشى عالىم ايگۇل ىسماقوۆانىڭ «كينودا ءبىرجان سال ءرولىن دوسحان جولجاقسىنوۆتان باسقا اكتەردىڭ ويناۋىن قىلمىس دەپ بىلەم» دەگەنى بار ەدى. كەيىننەن «ءبىرجان سال» ءفيلمىن كورگەن تالاي كورەرمەننىڭ «ءبىرجان سال ءرولىن دوسحان جولجاقسىنوۆتاي شەبەر، شىنايى، نانىمدى ويناي الاتىن اكتەر جوق شىعار» دەگەن پىكىرىن تالاي ەستىدىك.

سۋدىر احمەت

مەن بالا كەزىمدە سۋدىر احمەتتى جەك كوردىم. «قان مەن تەردىڭ» كەيىپكەرىن ايتام. كىتاپحانادان ەرتەگى كىتاپ الىپ، وقىپ جۇرگەن كەزىمدە «قان مەن تەر» ءفيلمىن كوردىم. بۇل فيلمدە ەلامان بەينەسىن ءانۋار مولدابەكوۆ، تاڭىربەرگەن بەينەسىن تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆ سومداعان. مەنىڭ بالا تانىمىم «ەلاماننىڭ ايەلىن «تارتىپ الاتىن» تاڭىربەرگەن بايدى جەك كورمەيتىن. شەشەم ايتاتىنداي، «ىشتەن ءبىلىپ تۋعان بالەمىن» عوي. بايدىڭ ءبارىن اقىماق، كەدەيدى اقىلدى ەتىپ سۋرەتتەيتىن ەرتەگىلەردەن جۇرەگىم اينيتىن. «ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىسى بار باي قالايشا اقىماق؟ ۇيقىسىنان وياتاتىن اتەشى جوق كەدەي قالاي اقىلدى؟». وسى ساۋالعا باس قاتىرىپ، شارشايتىنمىن. سۇلۋ اقبالانى اياي وتىرىپ، ودان سۋىنىپ كەتەتىن تاڭىربەرگەندى ءبارىبىر جەك كورمەيتىنمىن. ەلامانعا جانىم اشىمايتىن، سەبەبى مەنىڭ تانىمىمدا ول مىقتى ادام ەدى. ال مىقتى ادامعا جاناشىرلىق ءبىلدىرۋ - جاراسپايدى. بالا تۇيسىگىممەن ەكى باقتالاس كەيىپكەردى جاقسى كوردىم. ال سۋدىر احمەتتى؟ ايتتىم عوي، مەن ونى جەك كوردىم. «جەكسۇرىن» كەيىپكەردى جازالاعىم كەلەتىن. جازالاعانىم سول: كەيىن مۇلدەم كينونى كورمەي قويدىم. سەبەبى، اكتەردىڭ سونشالىقتى شىنايى ويىنى مەنىڭ جۇيكەمنىڭ تالشىقتارىن قوزعاپ كەتەتىن. قىسقاسى، «جۇيكەممەن ويناعان» اكتەردى جەك كوردىم. اكە-شەشەم كينونى كورىپ وتىرسا، «سۋدىر احمەتتى» كورىپ وتىرسىڭدار ما؟» دەيتىنمىن. جۋرناليستيكامەن اينالىسا باستاعانىمدا «سۋدىر احمەتتى» كورگىم كەلدى. ودان ەلاماننىڭ، تاڭىربەرگەن مەن اقبالانىڭ كەگىن العىم كەلدى. سودان سۋدىر احمەتتى سومداعان قاسىم جاكىباەۆتى ىزدەدىم. تاپتىم. كەزدەستىم. ءالى ەسىمدە، «ءسىز بەن سۋدىر احمەتتىڭ قانداي بايلانىسى بار؟ سۋدىر احمەتپەن ەكەۋىڭىزگە ورتاق قاسيەت بار ما؟» دەگەن ساۋال قويدىم. ول كىسى تەمەكىسىن شەگىپ، ۇزاق ويلانىپ وتىردى. «بۇل فيلمگە مەنى ازەكەڭ، ءازىربايجان مامبەتوۆ شاقىردى. باردىم. سۋدىر احمەتتىڭ ءرولىن بەردى. «قان مەن تەردىڭ» اۆتورى ابەكەڭ، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ «جاكىباەۆ مەنىڭ سۋدىر احمەتىمە ۇقسامايدى. ول ەڭسەلى، ۇزىن بويلى. بۇل ءتىپتى دە سۋدىر احمەت ەمەس» دەپ مەنى «مەنسىنبەدى». ازەكەڭ ايتقانىنان قايتپاي رولگە بەكىتتى. سودان سۋدىر احمەتتى بارىمدى سالىپ، ويناپ شىقتىم عوي»، - دەپ جاي كۇرسىندى. اكتەرمەن العاش كەزدەسكەندە ونىڭ سۋايت سۋدىر احمەتپەن ەشقانداي ۇقساستىعى جوعىن بايقادىم. دارىندى اكتەردىڭ رەجيسسەر بەكىتكەن ءرولدى شەبەر ويناعانىن ءتۇسىندىم. اكتەرمەن ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇنىنە دەيىن ارالاستىم. ول «جانسەبىلدەگى» مۇقاتاي شالداي مۇقالماس قايراتتى، جانى ءسىرى جان ەدى. مۇڭلى ەدى. جالعىزدىقتى سۇيەتىن. «كەمەل قاسىم - جانى ءسابي قاسىم» (ساتىبالدى نارىمبەتوۆ) بىلتىر دۇنيەدەن وزدى. ءتورتىنشى قاباتتاعى ۇيىندە تەلەديداردان تەاتر سپەكتاكلدەرىن ۇزبەي كورەتىن. «تەاترداعى رولدەرىمدى ساعىندىم، كەشە تۇسىمدە سپەكتاكلدە ويناپ ءجۇر ەكەنمىن. وتكەندە ءبىر قىزىق ءتۇس كوردىم. رەپەتيتسيادا ءسوزىمدى ۇمىتىپ قالىپپىن»، - دەپ ساعىنىشقا تولى اڭگىمە ايتۋشى ەدى. ەندى ءوزى دە ساعىنىشقا اينالدى. سول قاسىم جاكىباەۆ: «انە ءبىر كۇنى تەلەديداردان ءبىر اكتەر سويلەپ تۇر» دەپ اڭگىمەسىن باستايدى. «ول كىم، اتا؟» دەپ سۇرايمىن مەن. «شىراعىم-اۋ، قايتەسىڭ. بىرەۋ تۋرالى اڭگىمە ايتقان جاقسى ەمەس قوي. ول اكتەرمەن ءبىر سەريالعا تۇسكەنمىن. بەزدارنىي اكتەر». الگى اكتەردىڭ اتىن ەسىنە تۇسىرە المايدى. كومەككە كەمپىرىن شاقىرادى. اپام ەسىنە تۇسىرە الماسا، «ءاي، نەگە ەسىڭدە جوق؟ ەكەۋمىز بىرگە كوردىك قوي. اتاق العان اكتەر شە؟»، - دەپ اشۋلانادى. اپام «اتاقتى ءبىراز ونەر ادامى الدى عوي»، - دەپ كۇمىلجيدى. اتام ودان سايىن اشۋلانادى. (مەنىڭ ەسىمە «جانسەبىل» ءفيلمى تۇسەدى. وندا دا شال «مارۋسيا» دەپ ايقاي سالۋشى ەدى عوي) «ماعان ەندى اتاق قىزمەت ەتۋى كەرەك» دەيدى. سونداي دا ءسوز بولا ما ەكەن؟ مەن بىلەتىن ول ومىرىندە ءبىر ءرولدى شىعارا الماعان». «سوندا ءسىز كىمدى مويىندايسىز؟ كوزى ءتىرى قازاقتىڭ مىقتى اكتەرلەرى كىمدەر؟» - دەپ سۇرايمىن عوي. «وسىندايدا سۇراق بولا ما؟»، - دەپ اتام ەندى ماعان كۇيىپ-پىسەدى. اتام ءبىر ساۋساعىن بۇگىپ، «ءاسانالى ءاشىموۆ. ويبوي، بىزگە وعان جەتۋ قايدا-ا-ا؟! » - دەيدى. سوسىن ەكىنشى ساۋساعىن بۇگىپ: «دوسحان جولجاقسىنوۆ. تابيعي تالانت. جارىق جۇلدىز. ءتۇسىندىڭ بە؟» - دەپ ساۋساعىن شوشايتىپ، كوزىمدى شۇقىپ الا جازدايدى. «تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆتىڭ اكتەرلىك شەبەرلىگىن جوعارى باعالايمىن. بىرنەشە رەت اۋەزوۆ تەاترىنا تۇڭعىشباي ويناعان سپەكتاكلدى كورۋ ءۇشىن ارنايى باردىم. تاعى ءبىر مىقتى - نۇرجۇمان ىقتىمباەۆ»، - دەيتىن. ول اسىرەسە، دوسحان جولجاقسىنوۆتى الابوتەن جاقسى كوردى. ونىڭ ادامگەرشىلىگىنە سەنەتىن. كوز جۇمار الدىندا دا سول ءىنى-دوسىن ىزدەدى. ۇلى اكتەردىڭ اشىلىپ قالعان كوزىن الاقانىمەن ايالاپ جاپقان دا سول - كورنەكتى اكتەر دوسحان جولجاقسىنوۆ.

شەتەل اكتەرىنە «قۇدا ءتۇسۋ»...

قازاقتا مىقتى اكتەر كوپ. ءبىر شاكەن ايمانوۆتىڭ ءوزى قازاق كينوسىنىڭ ءومىرىن قانشاما جىلعا «ۇزارتىپ» جىبەردى. تاياۋدا تەلەديداردان ءاسانالى ءاشىموۆتىڭ سۇحباتىن تىڭدادىم. قازاق كينوسىنىڭ مەترى: «كەزىندە بىرەۋلەر مەن تۋرالى «شاكەن ايمانوۆتىڭ كۇيەۋ بالاسى. باستى رولدەردە ول ويناماعاندا، كىم وينايدى؟! قايىن اتاسى ءرول الۋىنا كومەكتەسىپ جاتىر» دەپ ءبىراز الىپ-قاشپا اڭگىمە ايتتى. مەن ءتىپتى شاكەن ايمانوۆ «اتاماننىڭ اقىرىنا» شاقىرعاندا، «قىز جىبەككە» ءتۇسىپ جاتىرمىن» دەپ باس تارتىپ، اقىماق بولا جازداعام» دەگەندە ويلانىپ قالدىم. قۇدايىم-اۋ، قازاقتا ءاسانالى اشىموۆتەي تالانتتى اكتەر ەندى تۋا ما، تۋماي ما؟ ول تۋما تالانت قوي! دارىندى ادام ءوزىنىڭ قاجىر-قايراتىمەن، ەڭبەگىمەن عانا جەتىستىككە جەتەدى.

وتكەندە ءبىر تەاتردىڭ رەجيسسەرى رەپەتيتسيادا اكتەرىنە «ويناي المايسىڭ، ساعان قوي باعۋ كەرەك» دەپ ايقايلاپ جاتتى. تالانتسىز ادام قوي دا باعا المايدى. بۇگىنگى رەجيسسەرلەر جاستار اراسىنان ءاسانالىنى، دوس­حاندى ىزدەپ، باسىن قاتىرمايدى. قىرۋار كوك قاعازبەن قىزىقتىرىپ، رەجيسسەردىڭ اتىن «اسپانعا شىعاراتىن» الەمدىك دەڭگەيدەگى جۇلدىزدى شاقىرادى. ايتەۋىر شەتەل اكتەرىنە «قۇدا ءتۇسۋ» ءبىزدىڭ رەجيسسەرلەردىڭ اۋرۋى. «كوشپەندىلەر» فيلمىندە باستى ءرولدى ويناعان كۋنو بەككەر ايتتى دەگەن ءسوز بار: «ابىلايحاندى مەن ەمەس، قازاقتىڭ اكتەرى ويناۋى كەرەك. ءبىر ۇلتتىڭ باتىرىن، پاتشاسىن، حانىن تەك سول ۇلتتىڭ اكتەرى ويناۋى كەرەك». كوزىقاراقتى كورەرمەن «ابىلايحاندى» «قالدان سەرەننىڭ» (دوسحان جولجاقسىنوۆ) ەكىنشى پلانعا ءتۇسىرىپ جىبەرگەنىن كوردى، ءتۇيسىندى. نۇرجۇمان ىقتىمباەۆ ايتادى: «گولليۆۋدتا بولدىم، كينوعا ءتۇستىم. گولليۆۋد اكتەرلەرىنىڭ بىزدەن اسىپ بارا جاتقان ەشتەڭەسى جوق».

بۇگىنگى جاس اكتەرلەردىڭ اراسىندا كەيىپكەرى دارالانعان، «رولىنە ماڭگىلىك عۇمىر سىيلاعان» ەرەكشە تالانتتى اكتەردى اتاي الاسىز با؟ تەاتردا دۋلىعا اقمولدا دەيمىز. ال كينودا؟ وكىنىشتىسى، ءبىز ەشكىمدى ءبولىپ-جارا ايتا المايمىز. ءسىز شە؟

«تۇركىستان» گازەتى