«كارمەننiڭ» اتى الەمگە ايگiلi. بۇل - پروسپەر مەريمەنiڭ شوقتىعى بيiك تۋىندىسى. حIح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگiندە دۇنيەگە كەلگەن نوۆەللا جورج بيزەنiڭ وپەراسىنىڭ ارقاسىندا الەمگە ودان ءارi كەڭ تانىلدى.

«كارمەن» وپەرا دا بولدى، بالەتكە دە اينالدى. ال درامالىق كورىنىس رەتىندە قويىلىپ وتىرعانى تۇڭعىش رەت. ونىڭ ءوزى قازاقستاندا. عابيت مۇسىرەپوۆ اتىنداعى جاسوسپىرىمدەر مەن بالالار تەاترى پروس­پەر مەريمەنىڭ 1845 جىلدارى جازىلعان كلاسسيكالىق تۋىندىسىن تۇڭعىش رەت ساحنالاپ وتىر. پروسپەر مەريمەنىڭ «كارمەنىنە» فانتازيا رەتىندە قويىلعان بۇل سپەكتاكلدى پرەمەراعا جينالعان قاۋىم «ۇلكەن قۇبىلىس» دەپ قابىلداپ جاتتى.

«كارمەنسيتا» قويىلاردان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن ءبىز سپەكتاكلدىڭ دايىندىعىن تاماشالاعان ەدىك. سول كۇنى سپەكتاكلدىڭ رەجيسسەرى تالعات تەمەنوۆكە دە بىرەر ساۋال قويۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

- «كارمەننىڭ» العاشقى وپەراسى ءساتتى بولماعاندىقتان، جورج بيزە سوڭىندا تراگەديادان قايتىس بولىپ كەتەدى. ارينە، ارادا ەكى جىل وتكەننەن كەيىن، «كارمەن» يتاليا وپەراسىنىڭ ساحناسىندا قويىلعاندا، الەم جۇرتشىلىعى ءۇشىن ۇلكەن سەنساتسيا تۋدىردى. وسى مەن قاتار فرانتسيادا، انگليادا «كارمەن» قويىلا باستادى. بۇل وپەرانىڭ بىرنەشە نۇسقاسى بار. وپەرادان بولەك، «كارمەننىڭ» فيلمگە اينالدىرىلعان نۇسقالارى دا بار. بىراق ءبىز «كارمەننىڭ» درامالىق نۇسقاسىن العاش رەت شىعارىپ وتىرمىز. ويتكەنى بۇل ماڭگىلىك تاقىرىپ. ءارى بۇل سپەكتاكل ءبىزدىڭ تەاترىمىزدىڭ تاريحىنداعى ەرەكشە قۇبىلىس بولادى دەپ ويلايمىن.

«كارمەننiڭ» اتى الەمگە ايگiلi. بۇل - پروسپەر مەريمەنiڭ شوقتىعى بيiك تۋىندىسى. حIح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگiندە دۇنيەگە كەلگەن نوۆەللا جورج بيزەنiڭ وپەراسىنىڭ ارقاسىندا الەمگە ودان ءارi كەڭ تانىلدى.

«كارمەن» وپەرا دا بولدى، بالەتكە دە اينالدى. ال درامالىق كورىنىس رەتىندە قويىلىپ وتىرعانى تۇڭعىش رەت. ونىڭ ءوزى قازاقستاندا. عابيت مۇسىرەپوۆ اتىنداعى جاسوسپىرىمدەر مەن بالالار تەاترى پروس­پەر مەريمەنىڭ 1845 جىلدارى جازىلعان كلاسسيكالىق تۋىندىسىن تۇڭعىش رەت ساحنالاپ وتىر. پروسپەر مەريمەنىڭ «كارمەنىنە» فانتازيا رەتىندە قويىلعان بۇل سپەكتاكلدى پرەمەراعا جينالعان قاۋىم «ۇلكەن قۇبىلىس» دەپ قابىلداپ جاتتى.

«كارمەنسيتا» قويىلاردان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن ءبىز سپەكتاكلدىڭ دايىندىعىن تاماشالاعان ەدىك. سول كۇنى سپەكتاكلدىڭ رەجيسسەرى تالعات تەمەنوۆكە دە بىرەر ساۋال قويۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

- «كارمەننىڭ» العاشقى وپەراسى ءساتتى بولماعاندىقتان، جورج بيزە سوڭىندا تراگەديادان قايتىس بولىپ كەتەدى. ارينە، ارادا ەكى جىل وتكەننەن كەيىن، «كارمەن» يتاليا وپەراسىنىڭ ساحناسىندا قويىلعاندا، الەم جۇرتشىلىعى ءۇشىن ۇلكەن سەنساتسيا تۋدىردى. وسى مەن قاتار فرانتسيادا، انگليادا «كارمەن» قويىلا باستادى. بۇل وپەرانىڭ بىرنەشە نۇسقاسى بار. وپەرادان بولەك، «كارمەننىڭ» فيلمگە اينالدىرىلعان نۇسقالارى دا بار. بىراق ءبىز «كارمەننىڭ» درامالىق نۇسقاسىن العاش رەت شىعارىپ وتىرمىز. ويتكەنى بۇل ماڭگىلىك تاقىرىپ. ءارى بۇل سپەكتاكل ءبىزدىڭ تەاترىمىزدىڭ تاريحىنداعى ەرەكشە قۇبىلىس بولادى دەپ ويلايمىن.

- «كارمەندى» قويۋعا دايىندال­عانىڭىزعا قانشا ۋاقىت بولدى؟

- قىركۇيەكتەن بەرى پەسا قولىمدا. «كارمەننىڭ» پەسالىق، دراماتۋرگيالىق نۇسقاسى وتە جاقسى، ءارى ءساتتى دەپ بىلەم.

- بالەتمەيستەردى نەگە سىرتتان الىپ كەلدىڭىز؟ قازاقستاندا «كارمەندى» قوياتىن بالەتمەيستر جوق پا؟

- كەي نارسەدە سىرتتان الىپ كەلۋگە تۋرا كەلەدى. ماسەلەن كومپيۋتەردى جاساماي-اق، دايىن نۇسقاسىن سىرتتان اكەلىپ جاتىرمىز عوي. سول سياقتى، يۆان فادەەۆتەي اتى الەمگە ايگىلى بالەتمەيستەردى شاقىرۋ، وڭاي بولعان جوق. ويتكەنى يۆاندى ءبىز وڭاي كوندىرە العان جوقپىز. ونىڭ كەلىسىمىن الۋ ءۇشىن بىرنەشە ادامداردى سالدىم. ءتىپتى، سوڭىندا جەكە وزىنە بارىپ، سويلەسىپ قايتتىم.

- نەگە بىردەن كەلىسپەدى؟

- ول - جاي بالەتمەيستەر ەمەس، الەمدىك ساحنالاردا بي قويىپ جۇرگەن بەلگىلى ازامات. ايتىپ وتىرمىن عوي، ونى كوندىرۋ بىزگە وڭايلىققا تۇسكەن جوق. ءبىر اي بويى يۆاندى كەلىسىمگە شاقىرۋمەن بولدىم. بۇگىندە يۆان كەلگەنىنە وكىنبەيدى دەپ ويلايمىن.

- «كارمەننىڭ» جانرى قالاي بولماق؟

- جانر جاعىنا كەلەر بولساق، بۇل قيىنداۋ بولىپ تۇر. ءبىز اۋەلدە ميۋزيكل جاسايمىز با دەپ ويلاعانبىز. «كارمەن» تراگەديا بولعاننان كەيىن، ميۋزيكلگە كەلمەيتىن دە سياقتى. ازىرگە پروسپەر مەريمەنىڭ نوۆەللاسىنا فانتازيا دەپ وتىرمىز.

سونىمەن اقپان ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرى تۇساۋىن كەسكەن «كارمەنسيتا» قازىر عابيت مۇسىرەپوۆ اتىنداعى تەاتردىڭ ساحناسىندا ءجۇرىپ جاتىر. سپەكتاكل تۋرالى كورەرمەننىڭ دە پىكىرى ەكىۇداي. جاستار جاعى «كارمەنسيتاعا» كوڭىلدەرى تولاتىنىن ايتادى. اسىرەسە، سپەكتاكلدەگى بي، مۋزىكا جاستاردىڭ ويىنان شىققان سياقتى.

بىراق. كارمەن ءبىزدىڭ قايعىمىز با؟ ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز با؟ قازاق شىنايىلىقتى، اسەمدىكتى، سۇلۋلىقتى سۇيەدى، ەكىجۇزدىلىكتى ەمەس. اسەم مۋزىكا مەن يسپان ءبيىنىڭ كەرەمەتى بولار، زالعا جينالعان كوپشىلىك سپەكتاكلدىڭ ءون بويىنداعى ەرەكشەلىكتى اسا بايقاي قويماعان سياقتى. راس، «كارمەن» كلاسسيكالىق دۇنيە. تالايدى تامسانتقان، تالايدى تاڭدانتقان «كارمەننىڭ» ەكى عاسىردان كەيىن قازاق ساحناسىنىڭ توپىراعىندا قايتا قويىلۋى قانشالىقتى جاڭالىق بولدى؟ قازاق كورەرمەنى «كارمەننىڭ» بويىنان ءوز كارمەنىن تابا الدى ما؟ ماسەلە وسىندا.

بۇعان سپەكتاكلدىڭ پرەمەراسىندا بولىپ، سپەكتاكلدى تاماشالاعان زيالى قاۋىم وكىلدەرى نە دەيدى؟ ءبىز بۇل ساۋالدى ولاردىڭ وزدەرىنە تاستادىق. اۋەلى بەلگىلى جازۋشى سوفى سماتاەۆقا تەلەفون شالدىق.

- سوفى اعا، «كارمەنسيتا» قالاي ەكەن؟ كوڭىلىڭىزدەن شىقتى ما؟

- الاياق، جەزوكشە ايەل عوي. ول جاعىنان كارمەننىڭ قازاق جاستارىنا بەرەتىن تاربيەسى بار ما، ءوزىڭ ايتشى...

- رەجيسسەر كلاسيكالىق دۇنيەنى قايتا اكەلدىم دەپ ايتىپ ەدى...

- كلاسسيكالىق دۇنيەلەرمەن جاستارىمىزدى قايدا اكەتىپ بارا جاتىرمىز؟! ساحنادا ءوزىڭىز دە كورگەن شىعارسىز. كارمەن اناعان دا ءبىر جۇگىردى، مىناعان دا ءبىر جۇگىردى. بىرەسە انانى سۇيەم دەيدى، بىرەسە مىنانى.

- قويىلىمدىق دەڭگەيى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟

- سپەكتاكل رەتىندە وتە جاقسى. قويى­لىمى جوعارى. تالعاتتىڭ سپەكتاكلدى قويۋداعى جاقسى ەڭبەگىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ءبيى، مۋزىكاسى جاقسى. ساحناعا وتە كەرەك نارسە. جاستار «كارمەندى» بىلە بەرمەۋى دە مۇمكىن. قازىر كىتاپ وقىمايتىن جاستار كوبەيىپ كەتتى عوي. كلاسسيكالىق دۇنيەنى كورسەتىپ، دامىتىپ وتىرۋ دا قاجەت. ال جاستارعا بەرەر ۇلگىسى جاعىنان كەلەر بولساق، كوڭىلگە كىشكەنە كىربىڭ ۇيالاتادى. تازالىققا، ادەمىلىككە، شىنايىلىققا ۇمتىلدىرۋىمىز كەرەك ەمەس پە، قازاق جاستارىن. قانشا جەردەن كلاسسيكالىق وبراز بولعانىمەن، كارمەننىڭ بويىندا ەكىجۇزدىلىك، الاياقتىق بار. سپەكتاكل وسى تۇرعىدان كەلگەندە، جاقسى، بىراق، بۇل تاربيەلىك جاعىنان دا ۇيلەسىمدىلىك تاۋىپ جاتسا، قانداي كەرەمەت بولار ەدى.

«كارمەنسيتانىڭ» قويىلىمدىق جاعى دا، دەكوراتسياسى دا كوڭىلىنەن شىققانىن ايتادى بەلگىلى جازۋشى سماعۇل ەلۋباي. ول:

- بىرىنشىدەن، پروسپەر مەريمەنىڭ «كارمەنى» كلاسسيكالىق دۇنيە. تالعاتتىڭ ايتۋىنشا، بۇل بۇرىن تەاتر ساحناسىندا ساحنالانباعان ەكەن. درامالىق نۇسقاسى، ياعني شىعارما رەتىندە سپەكتاكلگە اينالدىرىلماعان. بي، مۋزىكا، درامالىق سيۋجەت قوسىلىپ، قازىرگى جاستارعا ماحاببات جايلى تراگەديالىق داستان بولىپ شىققان.

- كلاسسيكالىق دۇنيە دەسەك تە، «كارمەن» مازمۇندىق جاعىنان بۇگىنگى جاستارعا قاجەت دەپ ويلايسىز با؟

- كلاسسيكالىق دۇنيەنى بۇگىنگى كۇنگە جاقىنداتىپ، يسپان بيلەرىمەن ايشىقتاپ وتىر. بۇل سپەكتاكلدە باستى رول بيگە بەرىلىپ وتىر. قازاق توپىراعىنا «كارمەندى» الىپ كەلۋ قالاي بولار ەكەن دەپ العاشىندا كۇمانمەن قاراپ ەدىك. ماحاببات دەگەنىمىز ادامزاتتىق قۇبىلىس قوي. سپەكتاكل جاس­تاردىڭ كوڭىلىنەن شىقتى دەپ ويلايمىن. مۇنى جاستار تەاترىنىڭ رەجيسسەرلىك جاقسى تابىسى دەپ قابىلداعانىمىز ءجون. كلاسسيكالىق دۇنيەنى قازاق توپىراعىنا الىپ كەلىپتى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، تالعاتتىڭ بۇل دۇنيەسى كورەرمەنىن قۋانتتى. سپەكتاكلدى ويناپ جۇرگەن اكتەرلەردىڭ كوبى وزدەرىنە بەرىلگەن رولدەرىن ويداعىداي ويناپ شىقتى.

- سپەكتاكلدىڭ بۇگىنگى قازاق جاستارىنا بەرەتىن تاربيەسى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟

- تاربيەلىك جاعىنان العاندا، ماحابباتتى، ياعني ءتاڭىري، قۇدايلىق سەزىمدى ادالدىق قانا قۇتقارادى. ول جەردە ساتقىندىق ارالاسسا، ءتۇبى تراگەدياعا الىپ باراتىندىعى تۋرالى فيلوسوفيا جاتىر سپەكتاكلدىڭ بويىندا. پروسپەر مەريمەنىڭ فيلوسوفياسى دا سول. مىنەكي، ءبىزدىڭ وسىنى كوزىمىز كوردى. ياعني جاڭساق قادام، ۇلى ماحابباتپەن ويناماۋ، ال ويناسا، وندا تەك قانا تراگەدياعا ۇلاسادى دەگەن فيلوسوفيا كورەرمەنگە جەتتى دەپ ويلايمىن.

زالعا جينالعان كورەرمەندەردىڭ ءبىر پاراسى سپەكتاكلدىڭ ۇناعانىن ايتىپ، تاڭدايىن قاعىپ جاتسا، ەندى ءبىر پاراسى كوڭىلدەرىنەن شىقپاعانىن ايتادى. سونداي كورەرمەننىڭ ءبىرى - باقىتگۇل وستەلباەۆا. ماماندىعى - ەكونوميست.

- ماعان سپەكتاكل مۇلدەم ۇناعان جوق. كارمەندى باسقاشا كورسەتۋ كەرەك ەدى. قانشاما قىدىرىمپاز، ەكىجۇزدى، ايلاكەر ايەل بولعانىمەن، ونىڭ بۇكىل ەركەكتى وزىنە قۇمارتاتىن قىلىعى بولۋ كەرەك ەدى. ال ءبىزدىڭ كورگەن كارمەنىمىز وتە دورەكى، قيمىلدارى دا ەرسى. ونى كورگەن كورەرمەن قىزىعادى دەپ ويلامايمىن. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، سپەكتاكلدە كەمشىلىكتەر بار. ال ءبيى، مۋزىكاسى وتە ادەمى بولعاندىقتان عانا، سپەكتاكلدى سوڭىنا دەيىن تاماشالادىم.

ال مۇعالىم جانەركە جۇمانازاردىڭ سپەكتاكل تۋرالى پىكىرى مۇلدەم باسقا. ول سپەكتاكل كورەرمەنىنە وي سالعانى ابزال دەيدى. «سوڭعى كەزدەرى ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى جاسوسپىرىمدەر مەن بالالار تەاترىندا شوۋعا بەيىمدەلگەن قويىلىمدار ءجيى ورىن الىپ ءجۇر. «كارمەنسيتا» دا وسى قالىپتان اجىراي قويعان جوق. البەتتە، جاستار تەاترى بولعان سوڭ، ەلىكتىرۋ ءھام قىزىقتىرۋ ماقساتىندا شوۋ-ەلەمەنتتەرىن قوسقان دا ءجون. الايدا تەاتر تاربيەلەۋشى، وي سالۋشى ورىن. قويىلىم سوڭىندا ماحابباتتىڭ شارابىنا ماس بولعان يسپان جىگىتى حوسەنىڭ سىعان قىزى ءۇشىن اۋىر حالدە جاتقان اناسىنان باس تارتىپ، «بۇيىرسا، بەيىتىنە بارارمىن» دەۋى دە ەشبىر قيسىنعا كەلمەيدى. تۋعان انادان بەس مينۋتتىق ءلاززات سىيلاعان ماحابباتتىڭ ارتىق بولعانىن دا تەاتر ساحناسىنان كوردىك. بۇل كەيىنگى تولقىنعا قانداي وي سالادى؟» - دەيدى جانەركە.

ءتۇيiن. «كارمەنسيتا» تۋرالى ايتىلار پiكiرلەر وتە كوپ. «كارمەن» بiزدiڭ قايعىمىز ەمەس، وزگەنiڭ قايعىسىن، وزگەنiڭ تاعدىرىن قازاققا تاڭۋدىڭ قاجەتi قانشا؟» دەگەن ويلار دا ايتىلىپ جاتتى. «كارمەن» - قازاق ساحناسىنداعى ەرەكشە قۇبىلىس بولدى ما، جوق پا، كوزi قاراقتى كورەرمەن وزدەرi تارازىلاي جاتار. ازiرگە، سپەكتاكل كورەرمەنiنە جول تارتتى. ونىڭ قانشالىقتى عۇمىرلى بولارىن الداعى ۋاقىتتىڭ ەنشiسiنە قالدىردىق.

«تۇركىستان» گازەتى