بۇگىنگى ناۋرىز مەيرامىندا ەكى مەرەكەنىڭ مازمۇنى قوسارلانىپ ءجۇر: ونىڭ ءبىرى قازاقشا جاڭا جىل جانە كۇن-ءتۇن تەڭەسىمى.

ناۋرىز مەرەكەسىن 1988 جىلعى رەسمي مەيرامداۋدى باستاعالى بۇرىنعى 14 ناۋرىزدا «امال» اتاۋىمەن جاڭا جىل مەرەكەسى ناۋرىزبەن بەتتەستىرىلدى، بىرىكتىرىلدى. ءبىر قىزىعى، قازاق ناۋرىزى 21-22 ناۋرىزدا ەمەس، 14 ناۋرىزدا اتالىپ كەلگەن جانە ول بەيرەسمي تۇردە باتىس پەن وڭتۇستىك وڭىردە توقتاعان ەمەس.

كوكتەمنىڭ العاشقى ءارى جاڭا جىلدىڭ ەنەتىن كۇنى سانالاتىن «امالدى» ەلدىڭ باتىس ايماعىندا ءبىرشاما ءوڭىر عانا اتاپ وتەدى. ال، بۇعان دەيىن ونى قازاقستاننىڭ ماڭعىستاۋ ايماعىنان باستاپ سىر ءوڭىرىنىڭ بارلىعى،قوستاناي، تورعاي ايماعىنا قوسا، رەسەيلىك اجتارحان (استراحان), سارىتاۋ، سامارا، ورىنبور وبلىستارىنىڭ قازاقتارى اتاپ وتەتىن. بۇگىندە بارلىعى دا ناۋرىزعا ءارى جاڭا جىل، ءارى كۇن-ءتۇن تەڭەسىمى رەتىندە مازمۇن بەرىلىپ، 21-22 ناۋرىزدا مەرەكەلەۋ قولعا الىنىپ كەلەدى.

بۇگىنگى ناۋرىز مەيرامىندا ەكى مەرەكەنىڭ مازمۇنى قوسارلانىپ ءجۇر: ونىڭ ءبىرى قازاقشا جاڭا جىل جانە كۇن-ءتۇن تەڭەسىمى.

ناۋرىز مەرەكەسىن 1988 جىلعى رەسمي مەيرامداۋدى باستاعالى بۇرىنعى 14 ناۋرىزدا «امال» اتاۋىمەن جاڭا جىل مەرەكەسى ناۋرىزبەن بەتتەستىرىلدى، بىرىكتىرىلدى. ءبىر قىزىعى، قازاق ناۋرىزى 21-22 ناۋرىزدا ەمەس، 14 ناۋرىزدا اتالىپ كەلگەن جانە ول بەيرەسمي تۇردە باتىس پەن وڭتۇستىك وڭىردە توقتاعان ەمەس.

كوكتەمنىڭ العاشقى ءارى جاڭا جىلدىڭ ەنەتىن كۇنى سانالاتىن «امالدى» ەلدىڭ باتىس ايماعىندا ءبىرشاما ءوڭىر عانا اتاپ وتەدى. ال، بۇعان دەيىن ونى قازاقستاننىڭ ماڭعىستاۋ ايماعىنان باستاپ سىر ءوڭىرىنىڭ بارلىعى،قوستاناي، تورعاي ايماعىنا قوسا، رەسەيلىك اجتارحان (استراحان), سارىتاۋ، سامارا، ورىنبور وبلىستارىنىڭ قازاقتارى اتاپ وتەتىن. بۇگىندە بارلىعى دا ناۋرىزعا ءارى جاڭا جىل، ءارى كۇن-ءتۇن تەڭەسىمى رەتىندە مازمۇن بەرىلىپ، 21-22 ناۋرىزدا مەرەكەلەۋ قولعا الىنىپ كەلەدى.

ماسەلە نەدە؟ ماسەلە قازاقتىڭ جاڭا جىل ۇعىمى مەن ەجەلگى دەيتۇركىلىك كۇنگە تابىنۋ داستۇرىنەن باستاۋ الاتىن، بۇگىندە پارسىلىق (كەيبىر جۋرناليستەر مۇنى «شىعىستىق» اتاپ ايدان اسپاننان شىعارىپ ءجۇر) مازمۇن بەرىلىپ جۇرگەن كۇن-ءتۇن تەڭەسىمى مەرەكەسىنىڭ شاتاسىپ كەتىپ وتىرعاندىعىندا. تۇركىلەر كوكتەمگى «تەڭەسىممەن» شەكتەلمەگەن، كۇزگى تەڭەسىم قارساڭىندا چۋك (شۇباش), سابانتوي (قازاق، باشقۇرت، تاتار، شۇباش), اق اي (ماڭعول، قالماق) مەرەكەلەرىمەن كەلسە، وعان قوسا قىسقى جانە جازعى كۇن توقىراۋى دا «نارتۋعان» (قازاق، باشقۇرت، تاتار، شۇباش), «كوراچۋن» («تۇنەك قۇرىسىن» ماعىناسىندا - ماجار-قىپشاقتار، كەيبىر ءسىبىر، سايان تۇركىلەرى), سونداي-اق ىسىاح (ساحا) اتاپ ءجۇر. قىسقاسى، كۇن-ءتۇن اراقاتىسىنا بايلانىستى مەرەكەلەردىڭ بارلىعى كۇنگە تابىنىس كورىنىستەرى جانە اسا ۇلى مەرەكەلەر بولىپ تابىلادى. پارسىلار سونىڭ تەك قانا ورتاڭعىازيالىق تۇركىلەردەن اۋىسقان كوكتەمگى نۇسقاسىن مەرەكەلەپ كەلەدى.

«امال» ماسەلەسىنە كەلسەك،  مازمۇنى اسا ەجەلگى جۇلدىزشىلاردىڭ، استرولوگتاردىڭ ىلىمىنە قاتىستى جايتتان باستاۋ الادى. اسپاندىق ۇدەرىستەر بويىنشا بۇل كۇندەرى امال جۇلدىزى مەن كۇن ءبىر ءتۇزۋدىڭ بويىنا شىعىپ، جەردەن قاراعاندا بەتتەسىپ تۇرعانداي اسەر ەتسە كەرەك. جانە دە وسى جايت قىستىڭ كەتىپ، كوكتەمگى ۇدەرىسكە كەلتىرەتىن عارىشتىق تۇرتكى بولىپ تابىلماق. سول سەبەپتەن دە قىسى اسا قاتال دالالىق كوشپەلى تۇركىلەر ءۇشىن بۇل ۇدەرىس قىسپەن بىرگە ەسكى جىلمەن دە قوشتاسۋ بولىپ تابىلعان. ياعني، امال مەن كۇننىڭ «كورىسۋى» دالالىقتاردىڭ دا ەجەلگى كوكىرەك ءتۇيىستىرۋ (كوك+ىرەك، ادامداعى كوك قاقپاسى) ءداستۇرىنىڭ تۋىنداۋىنا تۇرتكى بولعان.

امالدى مۇسىلمان اقىن رابعۇزي (ناسرەددين) «كوكتەم» ولەڭىندە بىلايشا سۋرەتتەيدى:

كۇن ەندى دە توقتىعا،

امالمەنەن بەتتەسىپ،

مۇز بەن قاردى ەرىتتى.

قايران قالعان جۇرت دەستى:

وسى قىس بولىپ پا ەدى؟

بۇگىنگى ناۋرىزعا تەلىنىپ جۇرگەن ناۋرىزكوجە اسى شىن مانىندە كوكتەمگى الاساپىراندى، قاردىڭ ەرىپ، قىزىل سۋدىڭ ءجۇرىپ، جەر بەتىندەگى بولىپ وتكەن توپان سۋ ءميفىنىڭ جۇرناعى رەتىندە جاراتۋشىعا مويىنسۇنۋ يشاراسىن بىلدىرەدى.

سونىمەن، ءبىز ءبىر ەمەس ەكى بىردەي كوكتەمگى مەرەكەنىڭ بىرىككەن مازمۇنىن قىسقاشا قاراستىردىق. الايدا ناۋرىز بەن امال ءبىر ءبىرىن تولىقتىرماسا، قايشى ەمەس. سول سەبەپتى دە، اتالمىش مەرەكەلەردى بەيرەسمي تۇردە 14-22 ناۋرىز ارالىعىندا مەيرامداعانىمىزدىڭ ءجونى بار. ونىڭ ۇستىنە حالقىمىزدىڭ ءبىر بولىگى ءالى كۇنگە سولاي ەتىپ كەلەدى، ال رەسمي تۇردە ءتول تانىمنان باس تارتقانداي بولماي، ونى كەڭىتە تۇسكەنىمىز ابزال، مەرەكەلەر جىيماسىن «انا ايماق، مىنا ءوڭىر» دەمەي،بىرتۇتاستاندىرعان ءجون.

بۇگىن استانادا ناۋرىزدىڭ اقشا قارى ءتۇستى. قازاق «قاردىڭ باسىن قار الار.» دەيدى، بۇل قىستىڭ ەمەس، ونىڭ قوشتاسۋ قارى، كوكتەمنىڭ ناعىز بەلگىسى!

سونىمەن، قۇرمەتتى اعايىن، بۇگىن 14 ناۋرىز قازاقشا جاڭا جىل، ۇلۋ (ۋليتكا ەمەس، ايداھار) جىلى كىردى. ەسكى جىل ەسىركەپ، جاڭا جىل جارىلقاسىن! جاراتۋشىمىز تىلەگىمىزدى قابىل ەتىپ، ەلىمىز امان، جەرىمىز جايناي ءتۇسسىن!

سەرىك ەرعالي، تۇركىتانۋشى

«اباي-اقپارات»

انىقتاما

امال - ءحامال (گامال، حامال، El Nath, Arietis, Al Ħamal rās al-ħamal), كەيبىر ۇقتىرمالارعا قاراعاندا  «توقتى» نەمەسە «توقتىنىڭ باسى» بولماسا قوي باسىنىڭ «قاسقاسى» دەگەندى بىلدىرەتىن، توقتى شوقجۇلدىزىنداعى ەڭ جارىق جۇلدىز بولىپ تابىلادى.  اراپشا «ءحامال» - قوزى دەگەندى بىلدىرەدى. دەسەك تە، بۇل سوزگە ەجەلگى تۇركى ءسوزىنىڭ ارالاسىپ جۇرگەنىن اڭدايمىز: حا+مال، «مال» ءسوزى ۇساق، ۋاق دەگەندى بىلدىرەدى، ياعني اراپشا «قوزى» دەگەنمەن بۇگىندە قازاقشا «مال» اتالىپ جۇرگەن ءسوزدىڭ سەمانتيكالىق ماعىناسى بىرىگىپ، «ۇساق مال» دەگەندى ۇقتىرىپ تۇر. جانە اراپشا «حا» كومپونەنتى ەجەلگى «قاسقا» ءسوزىنىڭ  باستاپقى ءتۇبىرى بولۋى ىقتيمال.  (س.ە.)

پتولەمەيدىڭ «الماگەست» ەڭبەگىندە بۇل جۇلدىز شوقجۇلدىزعا ەنبەگەندەردىڭ قاتارىنان اتالادى.  امال -  سونىمەن بىرگە جىلجىمايتىن جۇلدىزداردىڭ ءبىرى. گيپپارح «تۇمسىقتاعى جۇلدىز» اتاعان ونى جۇرت «تاس توبەدەگى جۇلدىز» دەگەن. تاعى ءبىر دەرەككوزدە توقتى شوقجۇلدىزىنىڭ ماڭدايىنداعى سارى جۇلدىز كەيدە «توقتىنىڭ ەكىنشى ءمۇيىزى» اتالعان.