رەپرەسسيالار قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسياعا ۇسىنىستار

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ساياسي رەپرەسسيالار قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندە العا قويعان مىندەتتەرىن ويداعىداي ورىنداۋ ورايىندا، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن ساياسات استارىن ءدال باعامداپ، رەسپۋبليكامىزدا ورىن العان قۋعىن-سۇرگىن شارالارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن  ايقىنداپ الۋ ماڭىزدى. بۇل رەتتە مەملەكەتتىك كوميسسيا سوۆەت وكىمەتىنىڭ ورتالىقتا قولدانعان تاپتىق كۇرەس تاسىلدەرىن  شالعايداعى الەۋمەتتىك جىگى اجىراتىلمايتىن، ءبىرتۇتاس كوشپەندىلىك ءومىر سالتى باسىم،  جۇمىسشى تابى جوقتىڭ قاسىنداعى  قازاق ەلىنە دە سول قالپىندا كوشىرگەنىنە ەرەكشە نازار اۋدارىپ، تالداپ قاراسا دۇرىس بولار ەدى.

بولشەۆيزم ءداستۇرلى قازاق اۋىلدارىندا جەكەلەگەن قوجالىقتارعا بىرىككەن اعايىندار اراسىنا تاپتىق سىنا قاقتى.  اۋىلداردا «كىشى وكتيابر» ءورتىن تۇتاتتى، جۇرتتىڭ تۇتاستىعىن كوزدەيتىن ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ «ازاماتتىق ءبىتىم» يدەياسىنا كەرەعار «ازاماتتىق سوعىس» ۇرانىن جالاۋلاتتى. ۇلتتىق كادرلار توپشىلىقپەن («رىسقۇلوۆششينا»، «حودجانوۆششينا»، «سەيفۋللينششينا»، «سادۆوكاسوۆششينا»، ت.س.س.)  شۇعىلداندى دەپ ايىپتالدى. اقىرى جازىقسىز جازالاۋلارعا ۇلاسقان بۇلاردىڭ سەبەپ-سالدارلارىن مۇقيات زەرتتەگەن ءجون.

بيلىك تيىسىنشە  قيسىنسىز قۋعىن-سۇرگىندى ۇدەتىپ، دۇركىن-دۇركىن حالقىمىزدى قيلى قاسىرەتكە ۇرىندىردى. ءۇش مارتە (1917–1919, 1921–1923, 1931–1933) سوققان جاساندى اشارشىلىقپەن كۇيزەلتىپ، ۇلتتىق اپاتقا ۇشىراتتى.  تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلىندا جۇمىس ىستەگەن قر جوعارعى كەڭەسىنىڭ كوميسسياسى 1931–1933 جىلدارعى اشارشىلىققا سەبەپ بولعان سوۆەتتىك قۇجاتتاردى زەرتتەي كەلە، قورىتىندىسىندا جالپى سانىنىڭ 49 پايىزىن جوعالتقان قازاق حالقىنا قارسى گەنوتسيد جۇرگىزىلگەنىن دالەلدەدى. مەمكوميسسيا وسى قۇجاتقا ارقاۋ بولعان جايتتەردى، سونداي-اق  العاشقى ەكى اشارشىلىقتىڭ سەبەپ سالدارلارىن دا  تەرەڭ قاراستىرسا، ناقتى شىعىندى دالەلدى تۇردە انىقتاسا  ءجون بولار ەدى.

ەل ىشىندە 30-شى جىلدارعى سولاقاي رەفورمالارعا قارسىلىق كورسەتۋشىلەردى (300-دەي كوتەرىلىس) سوۆەتتىك بيلىك «بانديتتەر»، «باندالار قوزعالىسى» دەپ تاڭبالاپ، قارۋلى اسكەري كۇشپەن سوتسىز-تەرگەۋسىز قىرىپ سالدى. ءتىرى قالعاندارىن قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇسىرىپ، جاپپاي ساياسي رەپرەسسيالارعا ۇلاستىردى. وسى كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلاردىڭ باس كوتەرۋلەرىنە جاڭا كوزقاراسپەن قاراپ، جۇرگىزىلگەن  جازالاۋ شارالارىن ءادىل ساراپتاۋ قاجەت.

قۇپيا پوليتسيا سوۆەت پلاتفورماسىنا اۋىسقان الاشتىق قايراتكەرلەردى عانا ەمەس، بىردەن بولشەۆيكتىك رۋحتا قالىپتاسقان ۇلت كادرلارىن دا، ءدىني قىزمەتشىلەردى دە تۇگەلدەي قاداعالادى. ولاردىڭ رەپرەسسيالانعان بولىگىن (اسىرەسە ءدىن ادامدارىن) انىقتاپ، تولىق اقتاۋ، جالپى سانىن انىقتاۋ قاجەت.

وسى رەتتە سوۆەت وكىمەتىنىڭ ءار كەزدە چك، گپۋ، وگپۋ اتالعان ارنايى قىزمەتتەرى قازاق ساياسي ەليتاسىن كومپارتيانىڭ ءوز قۇرىلىمىنداعى ورگاندارمەن قاتار قالاي قۇپيا باقىلاۋدا ۇستاپ، قايتىپ جازالاۋ شارالارىن قولدانعانىن مەملەكەتتىك كوميسسيا ارنايى قىزمەتتەردىڭ ءارحيۆىن اقتارىپ، تەرەڭ دە جان-جاقتى زەرتتەسە دۇرىس بولار ەدى.

ساياسي قۋعىن-سۇرگىن شىندىعىن اشۋمەن شۇعىلدانىپ كەلە جاتقان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى تاۋەلسىزدىك جىلدارى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ارحيۆىمەن بىرلەسىپ، اتىلعان قۇربانداردىڭ اتى-ءجونى مەن قىسقاشا ومىردەرەكتەرى كەلتىرىلگەن «ازالى كىتاپ – كنيگا سكوربي» جيناعىنىڭ توعىز تومىن شىعاردى، وبلىستاردا دا سونداي جيناقتاردىڭ ون شاقتىسىنىڭ شىعۋىنا رۋحاني جاردەم كورسەتتى. مەملەكەتتىك كوميسسيا  جۇمىس ىستەۋ بارىسىندا، ءسوز جوق، وسى ۋاقىتقا دەيىن ەسكەرىلمەي كەلگەن توتاليتارلىق ساياساتتىڭ ءالى تالاي جازىقسىز قۇرباندارىن انىقتاپ، اقتاۋ شارالارىن جۇرگىزەدى.  سونىڭ ناتيجەسىندە   «ازالى كىتاپ» جيناعىنا قوسىمشا تومدار قوسىلارى كۇمانسىز. وسى ورايدا تاريحي زەردەنى بەكەمدەۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوساتىنىن ەستە ۇستاي وتىرىپ،  «ازالى كىتاپ – كنيگا سكوربي» جيناعىنىڭ جاڭا دەرەكتەرمەن تولىقتىرىپ ءبىر ىزگە تۇسىرىلگەن نۇسقاسىن جاساۋ جانە جاريالاۋ ءىسى «ادىلەت» قوعامىنا تاپسىرىلسا دەگەن ۇسىنىس ايتقىمىز كەلەدى.

وكىمەت ۇلكەن تەررور جىلدارى الماتىدا اتىلعان ءتورت مىڭنان استام قۇرباندار قورىمى جاتقان اۋماقتان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنا جارعىلىق مىندەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋىنا جاردەمدەسۋ ماقساتىندا 15 گەكتار جەر ءبولىپ بەرگەن. سول تەلىمدە «ادىلەتتىڭ» ۇسىنىسىنا سايكەس ەلىمىزدىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى تىكەلەي تاپسىرما بەرىپ، 2002 جىلى «جاڭالىق» مەموريال-ەسكەرتكىشى تۇرعىزىلدى.  ەسكەرتكىشتىڭ جانىنان 2018 جىلى الماتى وبلىسى اكىمىنىڭ باسشىلىعىمەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مۇراجايى سالىندى. وسى مۋزەيدى كورنەكى ەكسپوزيتسيالارمەن جاساقتاۋعا اتسالىسقان «ادىلەت» قوعامى  ونىڭ تانىمدىلىق سيپاتىن جاڭا زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ جولىمەن ارتتىرا ءتۇسۋ ءۇشىن ارنايى عىلىمي  ورتالىق قۇرۋ قاجەت دەپ بىلەدى، سول ورايدا ماسەلەگە مەمكوميسسيا نازار اۋدارىپ، جاردەمدەسۋ جاعىن قاراستىرسا دەگەن ءوتىنىش ايتادى.

«جاڭالىق» مەموريالدى كەشەنى اۋماعىنىڭ ارنايى ءبىر بولىگىنە اۋىل ىشىنەن تابىلعان اتى-جوندەرى بەلگىسىز قۇرباندار سۇيەكتەرىن قايتا جەرلەۋ ءراسىمى وتكىزىلىپ ءجۇر. جالپى، «جاڭالىق» – رەپرەسسياعا ۇشىراپ وققا ۇشقان باۋىرلاستار قورىمى، مۇندا، سوۆەت وداعىنىڭ ءار جاعىنان اكەلىنىپ اتىلعاندارمەن قاتار، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، ناقتى ءمايىتى تىكەلەي ناقتىلانباعانمەن، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ سول شاقتاعى باسشىلارى، ساياسي، عىلىمي، مادەني، ادەبي ەليتاسىنىڭ كوپشىلىگى جاتىر. سولارعا ارنايى تاعزىم ەتىپ، ەسىمدەرى مەن رەسپۋبليكاعا  سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن تۇيسىنە ەسكە الۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن، الەمدە كەنوتاف ء(مايىت قويىلماعان بوس مولا، مۇنداي تاجىريبەگە بىزدەن مىسال رەتىندە تۋعان جەرىندەگى اتا-بابا بەيىتىندە ءاليحان بوكەيحانوۆقا، الماتىداعى قالالىق زيراتقا ساتتار ەرۋباەۆقا شارتتى قۇلپىتاستار تۇرعىزىلعانىن كەلتىرۋگە بولادى) دەپ اتالىپ جۇرگەن وزىندىك سيمۆول-زيرات، جەرلەنگەن جەرى بەيمالىم حالىق ۇلدارىنا ورتاق بەيىت، ەسىمدەرى تاسقا قاشالعان، بارشاسىنا بىردەي تاعزىم ەتۋگە مۇمكىندىك جاسايتىن دەربەس بەلگى تۇرعىزۋ سۇرانىپ تۇر. وسى ۇسىنىس قابىل الىنسا، «جاڭالىقتا» تۇرعىزىلاتىن كەنوتافقا رەپرەسسياعا ۇشىراعان الاش اۆتونومياسى جانە  قازاق رەسپۋبليكاسى قايراتكەرلەرىنىڭ ەسىمدەرىن قاشاپ جازىپ، كەشەنگە كەلگەن قالىڭ كوپشىلىكتىڭ ارقايسىسىن ەسكە الۋىنا مۇمكىن بولار ەدى. مەمكوميسسيا وسى ماسەلەگە دە ءمان بەرەدى، ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىندى عايباتتاپ، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى باعالاي بىلۋگە تاربيەلەيتىن وسىنداي ماتەريالدىق ءىس-شارالار جاساۋعا مۇرىندىق بولادى دەپ ۇمىتتەنەمىز.

بۇلارمەن قاتار سوعىس تۇتقىندارىن سوتتاعان ىستەردى قايتا قاراۋ ءلازىم. تۇركىستان كوميتەتىنىڭ ءباسپاسوزىن مۇقيات سارالاپ، «لەگيونشىلاردىڭ» كوزقاراستارىن انىقتاۋ، ءىس-ارەكەتتەرىنە، تاعدىرلارىنا ءادىل باعا بەرۋ قاجەت. تولىق اقتاۋ ءىسىن 20–50-ءشى جىلدارمەن شەكتەمەي، 50–60–70-ءشى جىلدارعى ديسسيدەنتتەر، قۇپيا ۇيىمدار دەرەكتەرىن زەرتتەپ، 1986  جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنا دەيىنگى جاعدايلاردى دا قاراستىرۋ كەرەك.

العاشقى ۇيىمدىق وتىرىسىن وتكىزگەن مەمكوميسسيا ەندى ناقتى ىسكە كىرىسەردە جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەلەردى دە جوسپارىنا قوسسا دۇرىس بولار ەدى دەگەن ويدامىز.

بەيبىت قويشىباەۆ،                                                                       

رەپرەسسيالار قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى                            مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەسى

Abai.kz