تاۋەلسىزدىك تۋى كوتەرىلىپ، وتكەن تاريحىمىزداعى سولاقاي ساياسات قۇربانى بولعان تاريحي تۇلعالارعا نازار اۋدارۋ كۇشەيىپ تۇرعان شاق-تۇعىن. ءبىز ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قالامگەرلەر رۋحىن ۇلىقتاۋ ورايىنداعى پارىزىمىزدى ورىنداۋ جولىن ويلاستىرعان ەدىك (ول كەزدە مەن جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىندە بولاتىنمىن). وسى ۋاقىتتا بىزگە عاريفوللا انەس كەلدى. ول كەيىنگى جىلداردا عانا ەركىن ايتىلا باستاعان الاش تاقىرىبىمەن ەرەكشە  شۇعىلدانىپ جۇرگەن جاس ادەبيەتشىلەردىڭ ءبىرى  بولاتىن.

ءبىر توپ پىكىرلەس جىگىت ارنايى بىرلەستىككە ۇيىسىپتى. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى رەپرەسسيالانعان قازاقستان زيالىلارىنىڭ مۇراسىن زەرتتەمەك نيەتتە ەكەن. عاريفوللا سول ماقساتتارىنىڭ ءمانىسىن ءتۇسىندىردى. ءبىزدىڭ العا قويىپ وتىرعان يدەيامىزدى جۇزەگە اسىرۋ - ءوزى ۇيىمداستىرعان قوعامدىق قوردىڭ العاشقى ابىرويلى ءىسى بولار ەدى دەپ سانايتىنىن ايتتى. بولاشاق ۇلان-عايىر جوسپارلارىن جۇزەگە اسىرۋدى جازۋشىلار وداعى عيماراتىنىڭ ىشكى قابىرعاسىنا ەستەلىك تاقتانى ءوز قولدارىمەن ورناتۋدان باستاماقشى ەكەن.  بىزگە بۇل نيەت قاتتى ۇنادى. ۇزاماي، ولار جاساعان ءتىزىمدى حاتشىلىقتا قاراپ، ماقۇلدادىق. تاعى از ۋاقىتتان سوڭ، ستالينيزم قۇربانىنا اينالعان قالامگەرلەردىڭ قارالى ءتىزىمى مەن قاستاندىقتان مەرت بولعان تۇلپار بەينەلەنگەن سيمۆوليكالىق بارەلەف-تاقتا قالامگەرلەر ءۇيىنىڭ كەڭ ءدالىزى قابىرعاسىنان  ورىن الدى.

تاۋەلسىزدىك تۋى كوتەرىلىپ، وتكەن تاريحىمىزداعى سولاقاي ساياسات قۇربانى بولعان تاريحي تۇلعالارعا نازار اۋدارۋ كۇشەيىپ تۇرعان شاق-تۇعىن. ءبىز ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قالامگەرلەر رۋحىن ۇلىقتاۋ ورايىنداعى پارىزىمىزدى ورىنداۋ جولىن ويلاستىرعان ەدىك (ول كەزدە مەن جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىندە بولاتىنمىن). وسى ۋاقىتتا بىزگە عاريفوللا انەس كەلدى. ول كەيىنگى جىلداردا عانا ەركىن ايتىلا باستاعان الاش تاقىرىبىمەن ەرەكشە  شۇعىلدانىپ جۇرگەن جاس ادەبيەتشىلەردىڭ ءبىرى  بولاتىن.

ءبىر توپ پىكىرلەس جىگىت ارنايى بىرلەستىككە ۇيىسىپتى. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى رەپرەسسيالانعان قازاقستان زيالىلارىنىڭ مۇراسىن زەرتتەمەك نيەتتە ەكەن. عاريفوللا سول ماقساتتارىنىڭ ءمانىسىن ءتۇسىندىردى. ءبىزدىڭ العا قويىپ وتىرعان يدەيامىزدى جۇزەگە اسىرۋ - ءوزى ۇيىمداستىرعان قوعامدىق قوردىڭ العاشقى ابىرويلى ءىسى بولار ەدى دەپ سانايتىنىن ايتتى. بولاشاق ۇلان-عايىر جوسپارلارىن جۇزەگە اسىرۋدى جازۋشىلار وداعى عيماراتىنىڭ ىشكى قابىرعاسىنا ەستەلىك تاقتانى ءوز قولدارىمەن ورناتۋدان باستاماقشى ەكەن.  بىزگە بۇل نيەت قاتتى ۇنادى. ۇزاماي، ولار جاساعان ءتىزىمدى حاتشىلىقتا قاراپ، ماقۇلدادىق. تاعى از ۋاقىتتان سوڭ، ستالينيزم قۇربانىنا اينالعان قالامگەرلەردىڭ قارالى ءتىزىمى مەن قاستاندىقتان مەرت بولعان تۇلپار بەينەلەنگەن سيمۆوليكالىق بارەلەف-تاقتا قالامگەرلەر ءۇيىنىڭ كەڭ ءدالىزى قابىرعاسىنان  ورىن الدى.

وسى يگىلىكتى ءىس عاريفوللا باسقارعان قوعامدىق قور اتقارىپ كەلە جاتقان يماندى شارۋالارىنىڭ ءساتتى جولاشارى   بولدى. (قوردىڭ «ارىس» دەپ اتالۋىنىڭ وزىندە تەرەڭ ءمان بار). سودان بەرى «ارىس» قورى   توتاليتارلىق جىلداردا ساياسي رەپرەسسياعا ۇشىراعان ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن جيناۋمەن جانە ولاردى باستىرۋمەن تۇبەگەيلى اينالىسىپ كەلەدى.

ارادا وتكەن جيىرما شاقتى جىل ىشىندە قور  ۇجىمى الدەنەشە ونداعان قولجازبانى قيلى مۇراعات قويمالارىنان جيناستىرىپ، ءوز باسپاسىنان جارىققا شىعاردى. ءتۇرلى سالالار بويىنشا تولىمدى دەرەكتەر مەن ءار قيىرداعى ايماقتار شەجىرەسىن جيناقتاعان بىرنەشە ەنتسيكلوپەديالىق كىتاپ دايىنداپ، باستىردى. سولاردىڭ ىشىندەگى ءوز الدىنا ءبىر توبە كورنەكتى كىتاپتاردىڭ ءبىرى - «الاش. الاشوردا» ەنتسيكلوپەدياسى (قۇراستىرۋشىلار: فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ع.انەس پەن تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى  س.سماعۇلوۆا). بۇل ەنتسيكلوپەديانى «ارىس» قورىنىڭ قۇرىلعالى بەرى اتقارىپ كەلە جاتقان جۇمىسىنىڭ كۆينتەسسەنتسياسى دەپ باعالاۋعا ابدەن بولادى. مۇندا كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا جابىق تاقىرىپ بولعان حح عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلتتىق قوزعالىس پەن ونىڭ قايراتكەرلەرى جونىندە مول ماعلۇمات جيناقتالعان.

كىتاپ ەكى بولىمنەن تۇرادى. ونىڭ نەگىزگى ءبولىمىنىڭ ماتەريالدارى الفاۆيتتىك رەتپەن ورنالاستىرىلىپتى. بۇل بولىمنەن الاش قايراتكەرلەرى جايىنداعى ومىرباياندىق مالىمەتتەردى، الاش قوزعالىسى، الاش اۆتونومياسى، اۆتونوميانىڭ ۇكىمەتى الاشورداعا قاتىستى ۇعىمدار مەن تۇسىنىكتەردى، سول زامانداعى ۇلتتىق باسىلىمدار حاقىنداعى كەڭەستىك ءداۋىردىڭ ءبىر جاقتى يدەولوگياسى، توتاليتارلىق ساياساتى بەيمالىم ەتكەن ماعلۇماتتاردى وقيمىز.

مۇنداعى ەنتسيكلوپەديالىق ماقالالاردىڭ ءبارى   تاۋەلسىزدىك جىلدارى جان-جاقتى زەرتتەلىپ، ناقتىلانعان دەرەكتەردەن تۇرادى. ولاردىڭ كوپشىلىگىنە بۇرىن جابىق جاتقان، بۇگىن دە سيرەك كەزدەسەتىن تاريحي سۋرەتتەر قوسا بەرىلگەن. جالپى، كىتاپتا الاش قوزعالىسىنا ءتۇرلى دارەجەدە قاتىسقان 287 ادام تۋرالى ماقالا، انىقتاما، ناقتى مالىمەت بار.

ال ەنتسيكلوپەديانىڭ قوسالقى بولىمىنە ۇلتتىق قوزعالىستىڭ ءار كەزەڭىندە قابىلدانعان تاريحي قۇجاتتار توپتاستىرىلعان. ولاردىڭ ىشىندە العاشقى ورىس رەۆوليۋتسياسى جىلدارى ۇيىسقان قازاق كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ باعدارلاماسى مەن جارعىسى ماتىندەرى ءجۇر. اسىرەسە، ازاتتىق جولىنداعى كۇرەس، ۇلتتىق قوزعالىس ايرىقشا ءورىس العان اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىنگى جاعدايدىڭ مول ماتەريالمەن كورسەتىلگەنى كوزگە ۇرادى. مۇندا مونارحيا قۇلاسىمەن ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىندە وتكەن قازاق سەزدەرىنىڭ، جازعى، قىسقى جالپىقازاق قۇرىلتايلارىنىڭ حاتتامالارى، قاۋلى-قارارلارى جانە العاشقى قازاق ۇلتتىق اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ - الاشوردانىڭ زاڭدارى مەن ەرەجەلەرى ورىن العان.

قوسىمشالار بولىمىنە سونداي-اق «الاش» پارتياسى مەن «الاشوردانىڭ» قىزمەت اۋقىمىن كورسەتەتىن سول زامانداعى ءباسپاسوز ماقالالارى، ءتۇرلى   قۇجاتتار مەن ماتەريالدار، «الاش» اتىنان كۇللىرەسەي قۇرىلتايشىلىق جينالىسىنا قازاق ەلىندەگى وبلىستاردان ۇسىنىلعان دەپۋتاتتىققا كانديدات قازاقتار ءتىزىمى ەنگىزىلگەن.

اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىنگى جاعداي قانداي ەدى؟ سامودەرجاۆيە قۇرساۋىنان قۇتىلعان حالىقتار الدىنان ۇلكەن ساياسي مۇمكىندىكتەر اشىلعان. پاتشالىقتىڭ ورنىن باساتىن مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ءتۇرى ىزدەستىرىلىپ جاتتى. ونى قۇرىلتايشىلىق جينالىس انىقتاۋعا ءتيىس ەكەندىگىنە ەشكىم ءشۇبا كەلتىرگەن جوق. ال قۇرىلتايشىلىق جينالىسقا قاتىساتىن وكىلدەردى تاڭداپ داۋىس بەرۋ جولىمەن سايلاۋ قاجەت. وسىلاردى ۇعۋ ءۇشىن دە، جانە ارينە، سونداي اسا ءىرى دارەجەدەگى ماجىلىسكە تولىق وكىلەتتى وكىل رەتىندە قاتىسۋعا ۇمتىلۋ ءۇشىن دە ۇمىتكەردىڭ عانا ەمەس، سايلاۋشىنىڭ دا بەلگىلى دارەجەدە كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ بولۋى كەرەكتىگى تۇسىنىكتى. ولاردىڭ مۇنداي احۋالعا جەتۋىنە سول شاقتاعى  وزگەرىستەر جارشىسى بولىپ كەلە جاتقان قازاق ءباسپاسوزى سەپتەسكەن بولاتىن.

قازاق ءباسپاسوزى دەگەندە، شىن مانىندەگى ۇلتتىق باسىلىم مىندەتىن 1917 جىلى جەكە-دارا «قازاق» گازەتى اتقارعانى ءمالىم. وعان دەيىنگى گازەت-جۋرنالدار - تاشكەنتتەگى «تۇركىستان ءۋالاياتىنىڭ گازەتى» (1870-1882), ومبىداعى «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتى» (1888-1894),  ترويتسكىدەگى «قازاق گازەتى» (1907), پەتەربۋرگتەگى «سەركە» گازەتى (1907), وردا (1911-1913) مەن ورالداعى (1913) «قازاقستان» گازەتى، ترويتسكىدەگى «ايقاپ» جۋرنالى (1911-1915) - ارقايسىسى ءوز ۋاقىتىندا قىزمەتىن بەلگىلى دارەجەدە اتقارعان دا، ءار كەزدە ءار ءتۇرلى سەبەپپەن جابىلعان بولاتىن. ال «قازاق» گازەتى 1913-1918 جىلدارعى  كۇردەلى كەزەڭدە - ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قارساڭىنان باستاپ، يمپەرياداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس پەن رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەر داۋىرىندە ورىنبوردا ۇزدىكسىز شىعىپ تۇردى. ول جۇرتتىڭ كوزىن اشقان، الاش قوزعالىسىنىڭ مىڭ-سان قاتىسۋشىلارى مەن تىلەكشىلەرىنە رۋحاني ءنار بەرگەن. شامشىراقشا باعىت-باعدار كورسەتكەن. جانە، ارينە، ازاتتىق ءۇشىن سانالى كۇرەس جولىنا تۇسكەن ازاماتتارعا مىنبەر بولعان ەدى.

وسىنداي ەرەكشە تاريحي قىزمەتى بار گازەتتى «ارىس» قورى جوعارىدا اتالعان ەنتسيكلوپەديامەن قاتار بۇگىنگى وقىرمان نازارىنا قايتا ۇسىنۋدى قولعا العان ەكەن. ءار نومىرىندە باسىلعان تيتىمدەي حابارىنا دەيىن قالدىرماي، تۇگەلدەي بۇگىنگى ەملەگە ءتۇسىرىپ جاڭعىرتىپ، گازەتتى ءوز قالپىندا وقۋعا مۇمكىندىك جاساپتى. ازىرگە گازەتتىڭ ەكى جىلدىق تىگىندىسىن: «قازاق» گازەتى. 1913»، «قازاق» گازەتى. 1914» دەگەن اتاۋلارمەن ەكى كىتاپقا توپتاستىرىپ شىعارعان (قۇراستىرۋشىلارى: تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى س.سماعۇلوۆا، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ع.انەس، عىلىمي قىزمەتكەر ت.زامزاەۆا). العاشقى جيناققا گازەتتىڭ 1913 جىلعى 2 اقپاندا جارىق كورگەن العاشقى نومىرىنەن باستاپ جىل بويى شىققان 44 سانى، كەلەسىسىنە  - وقىرمانمەن 1914 جىلى جۇزدەسكەن 47 سانى تۇگەل بەرىلگەن كورىنەدى. وسىلاي، ىڭعايى، ايگىلى تاريحي ۇنپاراقتىڭ 1918 جىلى جابىلعانعا دەيىنگى بارلىق ءنومىرى كەلەشەكتە الدىمىزعا تۇگەلدەي تارتىلماق.

بارشاعا بەلگىلى، «قازاق» گازەتىندە ونىڭ التى جىلدىق عۇمىرى بويى جاريا بولعان، وسى ۋاقىتقا دەيىن تاريحي جانە تانىمدىق قۇندىلىعىن جوعالتپاعان ماقالالار وتكەن عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي (1998 جىلى) ءبىر كىتاپقا جيناستىرىلىپ شىعارىلعان بولاتىن. بۇل زور جاڭالىق ەدى، ويتكەنى ءبىز سول جيناق ارقىلى قازاقتىڭ قوعامدىق-ساياسي ويىنىڭ كۇردەلى تاريحي كەزەڭدەگى دامۋ بارىسىمەن تانىسقانبىز. ال كەيىنگى ۋاقىتتاردا قولعا ءتيىپ وتىرعان مىنا جيناقتار - گازەتتىڭ وقىرمانمەن قاۋىشقان العاشقى ەكى جىلىندا جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنعان الدەبىر جارناماسىنا، كىشكەنە حابارىنا دەيىن قالدىرماي، كەسكىن-كەلبەتىن تەحنيكالىق سەبەپتەرگە بايلانىستى (فاكسيميلە تاسىلىمەن) بايىرعى  قالپىندا بەرە الماسا دا، مازمۇنىن تولىق جەتكىزۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. سونىسىمەن دە قۇندى.

1913 جىلعى 2 اقپاندا جارىق كورگەن العاشقى سانىندا شىعارۋشى  (احمەت بايتۇرسىنوۆ) وقۋشى جۇرتشىلىققا «گازەتتىڭ كەرەگى قانداي ەكەندىگىن» جالپاق تىلمەن، كوڭىلگە قونىمدى تۇردە، ءتورت تارماققا - گازەت: «1) حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى; 2) حالىقتىڭ الدىنا ءتۇسىپ، جول كورسەتىپ، جۇرتقا قىزمەت ەتەدى; 3) حالىققا ءبىلىم تاراتۋشى; 4) حالىقتىڭ داۋشىسى» دەپ ءبولىپ جانە ولارىن تاراتىپ ءتۇسىندىرىپ وتكەن. «قازاق» گازەتىنىڭ وسى  جاريا ەتىلگەن ۇستانىمدار ۇدەسىنەن شىعىپ تۇرعانىنا، ونىڭ 1913-1914 جىلدارعى بارلىق 91 ءنومىرى ەنگىزىلگەن اتالمىش قوس جيناقپەن  تانىسقاندا، كوزىمىز جەتە تۇسەدى.

گازەت قازاق حالقىنىڭ اتا-باباسىنان مۇرا ەتىپ، عاسىرلار بويى مەكەندەپ كەلە جاتقان جەر-سۋى قالايشا تارىلىپ، تاعدىرلى، ومىرلىك ماسەلەگە اينالعانىن جانە «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بوپ شالۋدىڭ» جولدارىن باستى تاقىرىبىنىڭ ءبىرى ەتتى.  ماسەلەن، «قازاق پايداسىنداعى جەرلەردەن مۇجىققا قانشا جەر كەسىپ بەرەتىنى» جايىنداعى جەر ءمينيسترىنىڭ 1913 جىلعى سمەتاسىندا كوزدەلگەن جوسپاردى گازەت ءوزى دۇنيەگە كەلگەن بەتتە جاريالادى. قازاق جەرىن وتارلاۋدىڭ ءبىر بەلەسىنەن سىر شەرتەتىندىكتەن، سونى شولا كەتەيىك.

ۇكىمەت 1913 جىلى تورعاي وبلىسى قوستاناي ۇيەزىنەن 135 مىڭ; اقمولا وبلىسىنىڭ ومبى، قىزىلجار، كوكشەتاۋ ۇيەزدەرىنەن 125 مىڭ;  سەمەي وبلىسى كەرەكۋ (پاۆلودار), سەمەي، وسكەمەن ۇيەزدەرىنەن 50 مىڭ دەسياتينا مولشەردەگى قازاق جەرىن رەسەيدىڭ ورتالىق اۋداندارىنان كوشىرىلەتىندەر ءۇشىن الماقشى. «بۇرىن مۇجىققا كەسكەن جەرلەرگە جالعاس...  ...ەرتىس بويىنداعى جەرلەردەن كەسپەكشى». جەتىسۋ وبلىسىندا (پىشپەك، لەپسى ۇيەزدەرىنەن) 80 مىڭ;  سىرداريا وبلىسى (شىمكەنت پەن اۋليەاتا ۇيەزدەرىنىڭ قۇبىلا جاعىنداعى جەرلەردەن) مەن فەرعانا وبلىسىندا ء(اندىجان ۇيەزىنەن) 90 مىڭ; توبىل گۋبەرنياسىندا (قورعان، توقالى ۇيەزدەرىنەن) 20 مىڭ;  تومسك گۋبەرنياسىندا (التاي وكرۋگىنەن) 90 مىڭ دەسياتينا جەر مۇجىق ءۇشىن كەسىلمەك. بۇلارعا قوسىمشا، وتىرىقشى بولۋعا بەكىنگەن قازاقتارعا ۇكىمەت 1913 جىلى كەسىپ بەرەتىن  جەر مولشەرىن دە (بارشاسى 400 مىڭ دەسياتينا) گازەت تاراتىپ جازعان. سوڭىنان سىبىردە اۋىلشارۋاشىلىق مەكتەبى اشىلىپ جاتقانى جايىندا حابارلاپ، «ەگىن كاسىبىنە ىڭعايلانىپ جۇرگەن قازاق ءۇشىن ول مەكتەپتىڭ اشىلعانى» پايدالى ەكەنىن ايتقان.

يمپەريانىڭ وتارلاۋشىلىق ارەكەتتەرى كۇشەيگەن سايىن قازاق حالقىنىڭ  الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايى شيەلەنىسە تۇسكەنى بەلگىلى. كوشپەندىلەردىڭ عاسىرلار بويى قونىس ەتكەن يەلىكتەرى ۋىستان شىعىپ، ورىستەرى تارىلا باستاعان.  اتالمىش ەكى جيناقتان وسىناۋ اسا ماڭىزدى جەر-سۋ تاقىرىبىنىڭ قازاق قوعامدىق ومىرىندە ەش تولاستاماي، ءار قىرىنان ءسوز بولىپ تۇرعانىن كورەمىز. ەكى جيناق بويى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ەكونوميكاسىنىڭ جاي-كۇيى، وزگەرىسكە ۇشىراعان تۇستاعى احۋالى، قالا سالۋدى، ياعني وتىرىقشى بولۋدى، سونداي-اق كوشپەندىلىك سالتتا قالۋدى تاڭداعاندا تيەتىن جەر نورمالارى، ورىس زاڭدارى، زەمستۆو جانە قازاق قاۋىمى، سونداي-اق ولاردىڭ اراقاتىناسى ومىردەگى ناقتى دەرەكتەرمەن ءورىلىپ ءسوز بولادى. جيناقتاردا ايگىلى ششەربينا ەكسپەديتسياسى ەسەپتەرىنە سۇيەنىپ جازعان ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ («قىر بالاسى») جەردى پايدالانۋ جايىنداعى تانىمدى ماقالالارى مول.

گازەت مەملەكەتتىك دۋما جانە قازاق ماسەلەسى تۋرالى، جەر-سۋ داۋى ورايىندا دۋماداعى مۇسىلمان فراكتسياسىمەن قىزمەتتەستىك، 1914 جىلعى ماۋسىمدا جانە جەلتوقساندا وتكەن مۇسىلمان سەزدەرى جونىندە دە جازىپ تۇرعان. ەل مۇددەسىن كەڭىنەن قاراستىرىپ، تالقىعا سالۋ قاجەتتىگىن كوتەرىپ، سول ورايدا ءار ايماق وكىلدەرىنىڭ باس قوسۋ مۇمكىندىكتەرى تۋراسىندا پىكىر الىسىلعان.

1913-1914 جىلدارعى «قازاق» گازەتى ۇكىمەتتىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتىن، وتارلانعان قازاقتى شوقىندىرۋدى كوزدەگەن ءىس-ارەكەتتەرىن دە اشكەرەلەيدى. قازاق حالقىنىڭ قاراڭعىلىعىن سىنايدى، ەل بولىپ قالۋ شارتتارىن تىزبەلەپ، وقۋ-اعارتۋ، تاربيە جايلارىن نازاردان تۇسىرمەي، حالىقتى ونەر-بىلىمگە ۇندەيدى. قازاق تاريحى مەن ادەبيەتىنىڭ، ءتىلىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ ماسەلەلەرىن ۇنەمى جازىپ، ولەڭدەر، اڭگىمەلەر جاريالايدى، ءبىلىم جارىسىنا تۇسۋشىلەرگە، رومان جازۋشىلارعا بايگە بەلگىلەنگەنىن حابارلايدى. رۋحاني تىنىس-تىرشىلىك قىرلارىن، باستاۋىش مەكتەپتەردى كوبەيتۋ قاجەتتىگىن ءسوز ەتەدى.

گازەت وقىرمانعا اتاقتى قازاق اقىنى ابايدى  كەڭ كولەمدە تانىستىرادى. ونىڭ دۇنيە سالعانىنا (1904 جىلعى 23 ماۋسىمدا) ون جىل تولۋىنا وراي ۇيىمداستىرىلعان تۇڭعىش كەش جايىن اڭگىمەلەيدى. «ءبىزدىڭ جۇرت ءالى كۇنگە شەيىن مادەنيەت باسقىشىنىڭ ەڭ تومەنىنە اياق باسا الماي تۇر» دەگەن وكىنىشىن بىلدىرە تۇرىپ، حالىقتىڭ مادەني دەڭگەيى كوتەرىلگەندە وسىناۋ ويشىل ۇلى اقىندى ءاردايىم ەسكە الىپ تۇرۋى تيىستىگىن ايتادى، كوپ بولىپ ۇمتىلىپ، سونداي دارەجەگە جەتۋگە شاقىرادى. ءيسى تۇركى جۇرتىنا قىمبات تۇلعا، ايگىلى «ءتارجىماندى» 32 جىل بويى شىعارىپ كەلە جاتقان  اتاقتى اعارتۋشى يسمايل گاسپرينسكي جايىندا جازىپ، وفاتىنا وراي ۇلكەن ماقالا بەرەدى. قازاق شوقان، ورىس ميحاەليس، نەمىس بەبەل، فرانتسۋز جورەس سەكىلدى ادامزاتقا سىڭىرگەن قىزمەتى مول وقىمىستى، قايراتكەر تۇلعالار، تولستوي، پۋشكين، لەرمونتوۆ، سالتىكوۆ-ششەدرين، دوستوەۆسكي، چەرنىشەۆسكي، گەرتسەن سىندى ايگىلى ورىس اقىن-جازۋشىلارى جونىندە اڭگىمەلەيدى.

وقىرماندارىن العاشقى ساندارىنان باستاپ گازەت سىرتقى جاعدايلاردان ۇنەمى حاباردار ەتىپ وتىرعان. رەسەي مەن شەت مەملەكەتتەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار، شەتەل جايىندا مالىمەتتەر، بالقان سوعىسى، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، سوعىستاعى تەمىر جولدىڭ ءرولى، رەسەيدىڭ سوعىسقا كىرۋى، استانا اتىنىڭ پەتەربۋرگتەن پەتروگرادقا وزگەرتىلۋ سەبەبى حاقىندا جازعان.

وسى قوس جيناقتا ۇزدىكسىز كوزگە تۇسەتىن ءبىر ءجايت - گازەت رەسەيدىڭ ءتۇرلى قالالارىندا وقىپ جۇرگەن قازاق جاستارىن ۇدايى نازاردا ۇستاپ، ولارعا ماتەريالدىق جاردەم كورسەتۋدى تۇراقتى تۇردە ۇيىمداستىرىپ وتىرعان ەكەن.

مەرزىمدى باسىلىمنىڭ احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ءتارىزدى نەگىزگى جازۋشىلارى دا، وزگە جەكەلەگەن بەلسەندى اۆتورلارى دا  جوعارىدا اتالعان ماسەلەلەر بويىنشا وقىرماندارعا قاجەت اقپارات جەتكىزىپ قانا قويماي، ولاردىڭ قوعام تىنىس-تىرشىلىگىنە سانالى كوزقاراسى قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى.

ءسويتىپ، اتالمىش جيناقتارمەن تانىسا كەلە، «قازاق» گازەتىنىڭ وسى جىلدارى، شىنتۋايتىندا، ۇلكەن ساياساتتىڭ بەلگىلى كلاسسيگى ايتقانداي، «ۇجىمدىق ناسيحاتشى، ۇگىتشى جانە ۇيىمداستىرۋشى» قىزمەتىن اتقارىپ تۇرعانىنا كۇمانسىز سەندىك.

تاۋەلسىزدىك جىلدارى الاش قوزعالىسىنىڭ قازاق تاريحىنداعى ءرولى جاڭاشا باعالانا باستاعانى بەلگىلى. الاش اتىمەن جاريا بولعان العاشقى قازاق اۆتونومياسىنىڭ مەملەكەتتىلىگىمىز تاريحىندا ماڭىزدى ورىن الاتىنىن بۇگىندەرى بارشا ازامات تۇسىنەدى. ال قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىنىڭ وركەنيەت تالابىنا ساي جاڭاشا جاڭعىرۋىندا ءباسپاسوزدىڭ، اسىرەسە، «قازاق» گازەتىنىڭ ءرولى ەلەۋلى بولعانى ءمالىم. سوندىقتان بۇلار جايىندا تەرەڭىرەك جانە جان-جاقتى بىلۋگە اركىم ىنتالى. وسى ىنتىزارلىقتى وتەۋگە تىلگە تيەك ەتۋلى كىتاپتار زور ۇلەس قوسادى.

«ارىس» باسپاسىنان شىعىپ جاتقان ەڭبەكتەر، سولاردىڭ ىشىندە، اسىرەسە، جوعارىدا اتالعان ەنتسيكلوپەديامەن بىرگە «الاش مۇراسى» سەرياسىمەن جارىق كورىپ كەلە جاتقان  «قازاق» گازەتى» جيناقتارى ىزدەنىمپاز جانە بىلىمقۇمار وقىرمان كوڭىلىنەن شىعارى ءسوزسىز. گازەتتىڭ العاشقى ەكى جىلعى تىگىندىسى، مىنە، اراب گرافيكاسىنان قولدانىستاعى الىپبيگە اۋدارىلىپ، بۇگىنگى وقىرماننىڭ پايدالانۋىنا قولايلى تۇردە كوپشىلىك يگىلىگىنە ۇسىنىلدى. الدا ءالى ءتورت جىلدىڭ  تىگىندىسىن جارىققا شىعارۋ ءىسى  بار. جانە ولاردىڭ ءتورت كىتاپتان اسىپ تۇسەرى كامىل، ويتكەنى اپتاسىنا ءبىر مارتەدەن  ەكى جىل بويى جارىق كورىپ، كوپكە تانىمال بولعان گازەت 1915 جىلدان باستاپ ءبىر اپتادا ەكى رەتتەن شىعا باستاعان.

«الاش مۇراسى» سەرياسىنىڭ كىتاپتارى ادەبيەتتىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزدى تۇرلەرىن شىعارۋ باعدارلاماسى بويىنشا مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن باسىلىپ كەلەدى. مەملەكەت تاراپىنان جاسالىپ وتىرعان بۇل قامقورلىقتى ريزاشىلىق سەزىممەن اتاپ ءوتۋ ءلازىم. دەگەنمەن، جۇرتشىلىقتىڭ رۋحاني مۇقتاجىنا ناقتى تيراجدىڭ سايكەس كەلمەيتىنىن ايتا كەتۋ ءجون. تارالىم تۇگەلىمەن كىتاپحانالارعا جىبەرىلەدى. ەلىمىزدە سەگىز-توعىز مىڭنان استام كىتاپحانا بار دەسەدى. دەمەك، تارالىمى ەكى مىڭ دانا عانا باسىلىم ونىڭ تورتتەن ياكي بەستەن بىرىنە عانا جەتۋى ىقتيمال. كىتاپ بولشەك ساۋداعا تۇسپەيدى، ياعني ونى جەكە ادامدار الا المايدى. وسىعان وراي، بولاشاقتا وقىرمان سۇرانىسىن زەرتتەۋ، قاجەتتى كىتاپتارعا الدىن الا جازدىرۋ سەكىلدى ەرتەدەگى تاجىريبەلەردى جاڭعىرتۋ ادىستەرىن دە ويلاستىرعان دۇرىس بولار ەدى دەگەن وي كەلەدى. ال «ارىس» قوعامدىق قورى مەن باسپاسىنا قولعا العان جوبا كىتاپتارىن ويداعىداي ەتىپ دايىنداپ، وقىرمان يگىلىگىنە توقتاۋسىز ۇسىنا بەرۋلەرىنە تىلەكتەستىگىمىزدى بىلدىرەمىز.

«اباي-اقپارات»