مۇرات اۋەزوۆ: مەن ءۇشىن كيريلليتسا وتارشىل يمپەريانىڭ قارۋى عانا
مۇرات اۋەزوۆ، مادەنيەتتانۋشى:
- مۇرات اعا، ءسىز وتكەن اپتادا لاتىن الىپبيىنە قاتىستى كوزقاراسىڭىزدى كەزەكتى رەت ءبىلدىردىڭىز. «لاتىنعا كوشۋدى قولدان قيىنداتا بەرۋدى قويۋ كەرەك، اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس ءتىلىن مەڭگەرگەن ينتەرنەت زامانىندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۇك تە قيىندىق تۋدىرمايدى»، - دەدىڭىز. وسى تاقىرىپتى وقتىن-وقتىن قوزعاعاندا قانداي ارتىقشىلىعىن كورەسىز؟
- حح عاسىردىڭ باس كەزىندە ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز بەن شەشەلەرىمىز لاتىن قارپىن ەركىن پايدالانعان. كىشكەنتاي كۇنىمدە-اق ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «كۇي»، «كۇيشى» پوەمالارىن وسى قارىپپەن قينالماي-اق وقىعانىم ەسىمدە. اكەم مۇرات اۋەزوۆ تە، شەشەم فاتيما عابيتوۆا دا جانە ولاردىڭ قاتارلاستارىنىڭ بارلىعى دا لاتىندى ءتول ءالىپبيى رەتىندە تانىپ، شىعارمالارىن وسى قارىپ نەگىزىندە ومىرگە اكەلدى. بۇعان دەيىن توتە جازۋمەن ساۋات اشىپ، اراب ءالىپبيىن قولدانىپ جۇرگەن بۇرىنعى زيالىلارىمىز لاتىن جازۋىنا كوشكەندە، ەش قيىنسىنباي مەڭگەرىپ كەتكەنىن نەگە ۇمىتا قالامىز؟ دەمەك رۋحاني-مادەني مۇرالارىمىزدىڭ وراسان ءبىر بولىگىنىڭ لاتىن قارپىمەن جازىلعانىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. ەڭ وكىنىشتىسى، ۇلت ارىستارىنىڭ بارشاسىمەن قايتا تابىسىپ جاتقاندا، ولاردىڭ جازعان ءبىراز دۇنيەسى جانە سول كەزەڭدەگى ماڭىزدى قۇجاتتاردىڭ ءبىرسىپىراسى كيريلليتساعا ترانسكريپتسيالانباعان كۇيى قالدى. سوندىقتان ساۋاتتى بولامىن دەگەن ادام ءۇشىن لاتىنعا كوشۋدىڭ تۇك تە قيىندىعى جوق. قورقىنىشتىڭ ءبارى قولدان جاسالىپ وتىر.
مۇرات اۋەزوۆ، مادەنيەتتانۋشى:
- مۇرات اعا، ءسىز وتكەن اپتادا لاتىن الىپبيىنە قاتىستى كوزقاراسىڭىزدى كەزەكتى رەت ءبىلدىردىڭىز. «لاتىنعا كوشۋدى قولدان قيىنداتا بەرۋدى قويۋ كەرەك، اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس ءتىلىن مەڭگەرگەن ينتەرنەت زامانىندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۇك تە قيىندىق تۋدىرمايدى»، - دەدىڭىز. وسى تاقىرىپتى وقتىن-وقتىن قوزعاعاندا قانداي ارتىقشىلىعىن كورەسىز؟
- حح عاسىردىڭ باس كەزىندە ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز بەن شەشەلەرىمىز لاتىن قارپىن ەركىن پايدالانعان. كىشكەنتاي كۇنىمدە-اق ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «كۇي»، «كۇيشى» پوەمالارىن وسى قارىپپەن قينالماي-اق وقىعانىم ەسىمدە. اكەم مۇرات اۋەزوۆ تە، شەشەم فاتيما عابيتوۆا دا جانە ولاردىڭ قاتارلاستارىنىڭ بارلىعى دا لاتىندى ءتول ءالىپبيى رەتىندە تانىپ، شىعارمالارىن وسى قارىپ نەگىزىندە ومىرگە اكەلدى. بۇعان دەيىن توتە جازۋمەن ساۋات اشىپ، اراب ءالىپبيىن قولدانىپ جۇرگەن بۇرىنعى زيالىلارىمىز لاتىن جازۋىنا كوشكەندە، ەش قيىنسىنباي مەڭگەرىپ كەتكەنىن نەگە ۇمىتا قالامىز؟ دەمەك رۋحاني-مادەني مۇرالارىمىزدىڭ وراسان ءبىر بولىگىنىڭ لاتىن قارپىمەن جازىلعانىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. ەڭ وكىنىشتىسى، ۇلت ارىستارىنىڭ بارشاسىمەن قايتا تابىسىپ جاتقاندا، ولاردىڭ جازعان ءبىراز دۇنيەسى جانە سول كەزەڭدەگى ماڭىزدى قۇجاتتاردىڭ ءبىرسىپىراسى كيريلليتساعا ترانسكريپتسيالانباعان كۇيى قالدى. سوندىقتان ساۋاتتى بولامىن دەگەن ادام ءۇشىن لاتىنعا كوشۋدىڭ تۇك تە قيىندىعى جوق. قورقىنىشتىڭ ءبارى قولدان جاسالىپ وتىر.
- ءسىز كيريلليتسانى نەگە مانسۇقتايسىز؟ لاتىننىڭ ەڭ ۇتىمدى جەرىن اتاپ-اتاپ بەرەسىز بە؟
- كيريلليتسا - وتارشىل ساياساتتىڭ قۇرالى بولعان. ءبىز ادەتتە اۋىزەكى تىلدە سويلەسكەندە كورشى قاراقالپاق اعايىنداردى، نوعايلاردى، تاتارلاردى وتە جاقسى تۇسىنەمىز. كەزىندە وسى تۋىسقان حالىقتىڭ ءبارىن كيريلليتساعا كوشىرگەندە وتارشىل يمپەريانىڭ اراعا جىك سالۋ پيعىلىمەن قاساقانا قولدانعان ساياسي قۇرالى بولعانىن قينالماي تۇسىنۋگە بولادى. كيريلليتساعا اۋىسقاندا تۇركىلەرگە ونسىز دا تۇسىنىكتى ورتاق دىبىس باسقاشا وڭگە تۇسكەن. تۇركىتەكتەس حالىقتار لاتىنعا قايتا كەلۋ ارقىلى ءبىر-بىرىنە جاقىندىعىن قايتادان تاۋىپ، ءبىر جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، تاريحي-ساياسي ساحنادا بىزبەن ساناساتىن ۇلكەن كۇشكە اينالا الامىز. قىتاي ەلىندە جاتقان توتە جازۋدى پايدالاناتىن قازاق پەن ۇيعىردى دا قىتاي ۇكىمەتى لاتىن الىپبيىمەن تانىستىرعان. سوندىقتان ولارعا دا قيىندىق تۋمايدى دەپ ويلايمىن. «تۇركى تىلدەس حالىقتارعا ورتاق لاتىن گرافيكاسى» دەگەن ماسەلە توڭىرەگىندە ءابدۋالي قايدار باستاعان ءتىلشى عالىمدار كوپ جۇمىس ىستەدى. ساياسي شەشىم تابىلسا، ەش قيىندىقسىز ءتۇيىنى تارقاتىلعالى تۇر. ءتۇبى ءبىر دىبىستاردى ءبىر ارىپپەن بەلگىلەۋ ارقىلى تۇركى حالىقتارىن تۇسىنىستىككە باستايتىن جول اشىلعالى تۇرعانىن نەگە تۇسىنبەيتىندەرىن مەن تۇسىنبەيمىن. سودان كەيىنگى ارتىقشىلىعى، بۇگىنگى زاماننىڭ ءتىلى كومپيۋتەر، ينتەرنەت بولسا، وسىنىڭ ءبارى لاتىن الىپبيىنە نەگىزدەلگەن. لاتىن ءارپىنىڭ امبەباپتىق قاسيەتى بار. سوندىقتان ءبىز مۇنىمەن ساناسۋىمىز كەرەك. ال لاتىن الىپبيىنە كوشۋدەن كيريلليتسانى، ورىس حالقىن، جالپى رەسەيدى جوققا شىعارۋ دەگەن جاڭساق تۇسىنىك تۋماۋى ءتيىس. بار بولعانى تاريحي ادىلەتتىلىككە قول جەتكىزەمىز.
- لاتىن الىپبيىنە كوشكەن كۇنى ونسىز دا سورلاپ وتىرعان قازاق ءتىلى ءتىل رەتىندە جويىلادى دەگەن دە پىكىر بار عوي. ءدال وسى ماسەلەدەن بىرەۋلەر ءوز مۇددەسىن كوزدەمەي مە؟
- بۇل مۇلدە جالعان، سوراقى پايىم. ءدال وسى پىكىردى ايتقاندار جالپى قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى تۋرالى تەرەڭ ويلامايتىن ازاماتتار دەپ بىلەمىن. بۇل - تۇبىرىنەن قاتە پىكىر. ويتكەنى ءبىز قايتكەن كۇندە دە تۇركىتەكتەس حالىقتارمەن ىنتىماققا ۇمتىلۋىمىز كەرەك. ورتاق ءارىپ ارقىلى ءبىر-ءبىرىمىزدى جاقسى تۇسىنەتىنىمىزدى ءبىلىپ وتىرعانداردىڭ كەرى پيعىلىنان تۋعان پىكىر بۇل. شەت ەلدە ءومىر سۇرەتىن قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى كيريلليتسانى بىلمەيدى، ال لاتىنعا كوشسەك، بۇل دا ولارعا ۇلكەن دەمەۋ بولار ەدى. ال لاتىنمەن بىرگە كيريلليتسانى دا قاتار الىپ جۇرسەك، اقپارات الۋدىڭ كەڭ مۇمكىندىگى تۋادى، بۇدان ۇتپاساق، ۇتىلمايمىز. لاتىندى مەڭگەرۋ - ءبىر اپتانىڭ جۇمىسى. ءبىر اپتانىڭ ىشىندە تۇرىك حالقى قولدانىپ وتىرعان نەمەسە ءابدۋالي قايداروۆ اعامىزدىڭ جاساپ، جۇيەلەپ بەرگەن ادىسىمەن مەڭگەرىپ الۋعا ابدەن بولادى. ورتا مەكتەپتە وقيتىن جانە ورتا مەكتەپتى بىتىرگەندەر اراسىندا لاتىن ءارپىن تانىمايتىنى جوق.
- ىرگەدە وتىرعان وزبەكتەر لاتىن الىپبيىنە كوشكەننەن كەيىن وكىنىپ قالدى عوي...
- كەز كەلگەن جاڭا باستامانىڭ اينالاسىندا مىندەتتى تۇردە «وكىندىم» دەگەن پىكىرلەر ايتىلا بەرەدى. كەزدەيسوق ادامدار ءار ءتۇرلى پىكىر ايتۋى مۇمكىن. وكىنىشكە قاراي، وزبەك حالقىمەن ءبىز قازىر كوپ ارالاسا الماي جاتىرمىز. بىراق بۇل ماسەلە جونىندە ءبىز ەڭ الدىمەن ولاردىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ پىكىرىن ءبىلۋىمىز كەرەك. ال ءازىربايجان حالقىندا ەشقانداي وكىنىش جوق. كەرىسىنشە، لاتىنعا كوشۋ ارقىلى ولار تابىسقا، ولجاعا كەنەلدى. مەن، مىسالى، كيريلليتسادان كەتۋدى باياعىدان بەرى اڭساپ كەلەمىن. ارينە، مەن پۋشكين، لەرمونتوۆ، تولستوي، چەحوۆتاردى جاقسى كورەمىن، اسا قاتتى قۇرمەتتەيمىن، بىراق مەن ءۇشىن كيريلليتسا وتارشىل يمپەريانىڭ قارۋى عانا. ال ودان سانالى تۇردە باس تارتقانىمىز ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىز تۋرالى كەڭىرەك ويلاناتىمىزدى بىلدىرمەك. ورىس الىپبيىنەن ايرىلعىسى كەلمەيتىندەردىڭ كوپشىلىگى كەڭەستىك وتارلاۋعا قۇل بولعاندار. ولاردى قۇلدىق سانا جىبەرمەي ءجۇر. قالاي بولعاندا دا، كيريلليتسا ءبىزدى رەسەيگە بايلاپ، بوساتپاي وتىر.
- لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ جايى، ۇمىتپاسام، 90-جىلداردىڭ بەل ورتاسىنان بەرى قوزعالىپ كەلەدى. ون بەس جىلدان بەرى شەشىمىن تاپتىرماي وتىرعان ەڭ ۇلكەن كەدەرگى نە؟
- بۇل ماسەلەنىڭ باسى جاقسى باستالىپ ەدى. بىراق جالعاسىن تابا الماي قالدى. بىزدە جاقسى باستامالار كوتەرىلەدى. ادەمى ۇراندار ايتىلادى. بىراق ونى ىسكە اسىرۋعا كەلگەندە شابان بولىپ شىعامىز. بۇل ماسەلەدە دە جۇيەلىك كەمشىلىكتەر بار. ول قوعامدىق جۇيەگە تىكەلەي قاتىستى. سوندىقتان دا الدا جوسپارلانىپ وتىرعان زيالىلار فورۋمىندا وسى ماسەلەنى قوزعاعالى وتىرمىز.
- راحمەت.
اڭگىمەلەسكەن - ايگۇل احانبايقىزى
"حالىق ءسوزى" گازەتى
