(قازاقتىڭ ەتنوتەرريتورياسىنىڭ قالىپتاسۋى جانە مەملەكەتتىك شەكارانىڭ دەليميتاتسيالانۋى)

2009 جىلى 8 مامىرداعى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە «كوشپەندىلەردىڭ ەتنوتەرريتوريالىق ۇعىمى جانە قازاقستان اۋماعىنداعىنىڭ قالىپتاسۋى» [1] دەگەن تاقىرىپتا ماقالا جاريالاعان ەدىم. ول ماقالادا ەجەلگى كوشپەندىلەردىڭ دۇنيەتانىمىنداعى ەتنوتەرريتوريالىق ۇعىممىنىڭ نەمەسە ەتنوتەرريتوريالىق قۇندىلىق كوزقاراستىڭ تاريحي ساباقتاستىعىنىڭ ناتيجەسى قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەڭ-بايتاق اۋماعىمەن انىقتالادى دەگەن كوزقاراس پايىمدالعان.

2021 جىلى 5 قاڭتاردا پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ جاريالاعان «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا ەلىمىزدىڭ اۋماعى جونىندە ناقتى پىكىر ايتىلدى: «بابالاردان مۇرا بولعان قاسيەتتى جەرىمىز – ەڭ باستى بايلىعىمىز. قازاققا وسىناۋ ۇلان-عايىر اۋماقتى سىرتتان ەشكىم سىيعا تارتقان جوق. بۇگىنگى تاريحىمىز 1991 جىلمەن نەمەسە 1936 جىلمەن ولشەنبەيدى. حالقىمىز قازاق حاندىعى كەزىندە دە، ودان ارعى التىن وردا، تۇرىك قاعاناتى، عۇن، ساق داۋىرىندە دە وسى جەردە ءومىر سۇرگەن، ءوسىپ-ونگەن. قىسقاشا ايتقاندا، ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ تەرەڭ تامىرلارى كونە زاماننىڭ وزەگىندە جاتىر» [2]. مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇل پايىمى ەلباسى نۇرسىلتان نازارباەۆتىڭ حالقىمىزدىڭ ەتنوگەنەزى جونىندەگى ۇستانىمىن دارىپتەي وتىرىپ، كورشى ەلدىڭ كەيبىر كەراۋىز ساياساتكەرلەردىڭ الباتى ايتقاندارىنا جاۋاپ بەرۋ دەپ تۇسىنەمىز.

تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسىلتان نازارباەۆ 2014 جىلى 25 تامىزدا ۇلىتاۋدا تىلشىلەرگە بەرگەن سۇحباتىندا: «ءبىزدىڭ ەلدىگىمىز، قازاق جۇرتىنىڭ ارعى ءتۇبى عۇنداردان باستالادى. عۇنداردان كەيىن كوك تۇرىكتەرگە جالعاسادى. ودان كەيىن التىن وردا ورنىعادى. وسىنداي ۇلكەن تاريحىمىز بار. جاستارىمىز مۇنى ءبىلۋى كەرەك. ءبىز كەشە عانا پايدا بولا قالعان حالىق ەمەسپىز» [3] دەگەن بولاتىن. سوندىقتان ەندىگى جەردە كاسىبي تاريحشىلار قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزىن ساق، عۇن، قۇرامىنداعى رۋ-تايپالاردان قاراستىرۋى نەگىزگى الۋى كەرەك دەپ سانايمىن. ويتكەنى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ العا قويىپ وتىرعان كونتسەپتسيالارى تاۋەلسىزدىكتەن بەرى وتاندىق تاريح عىلىمىنىڭ تەرەڭ زەرتتەلۋلەرى ناتيجەسىنە نەگىزدەلىپ جاسالعان عىلىمي تۇجىرىمدار.

ەندەشە ءبىز وسىنداي ۇستانىم بويىنشا قازاقتىڭ ەتنوتەرريتورياسىنىڭ قالىپتاسۋ ۇدەرىسىن ونىڭ ەتنونەزدەرىنىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسى مەن دامۋ تاريحىنان قاراستىرۋعا ءتيىستىمىز.

ب.ز.د. III عاسىردىڭ سوڭىندا ازيا دالاسىندا اتوي سالعان كوشپەندىلەردى قىتاي قالامگەرلەرى «Dong hu» (دون حۋلار – شىعىس جابايىلارى. – ن.م), «Xi rong» (سي روندار - باتىس جابايىلارى» دەگەن ماعانادا – ن.م) دەپ ەكىگە جىكتەپ جازعان. سونداعى «باتىس جابايىلارى» دەلىنگەن ەتنوتوپتاردىڭ ءبىرى عۇندار (حۇندار). ال «شىعىس جابايىلارى» دەگەنى مانجۋر – توڭعىز ەتنوتوپتارىنىنىڭ گەنەزى. وسى ەكى ەتنو توپتار العاش ءوز الدارىنا بيلىك قۇرعان كەزدەگى قارىم-قاتىناستارى جونىندە جازىلعان قىتاي دەرەكتەرىندە تاقىرىپقا قاتىستى ماڭىزدى مالىمەتتەر كەزدەسدى.

قىتايدىڭ «شي تسزي» («Shi ji» - «تاريحي جازبالار») اتتى ايگىلى ەڭبەكتە: « ماودۋننىڭ (Maodun – مودە) تاققا وتىرعاندا (ب.ز.د. 209 ج. – ن.م), دۋنحۋلاردىڭ كۇشتى كەزى ەدى. ولار ماودۋن اكەسىن ءولتىرىپ، ءوزى تاڭىرقۇت بولىپتى دەگەندى ەستىپ، ولارعا ەلشى جىبەرىپ: «تۇمەن (Touman) كەزىندەگى تۇلپاردى العىمىز كەلەدى»، - دەيدى. ماودۋن ۋازىرلەرىنەن اقىل سۇرايدى، ۋازىرلەرىنىڭ بارلىعى: «تۇلپار دەگەن عۇنداردىڭ قاسيەتتى جىلقىسى، ونى بەرۋگە بولمايدى»، - دەيدى. ماودۋن: «ءبىر سۇيىكتى اتىمىزدى قيماساق، ولارمەن قالاي كورشى بولامىز ؟»، دەپ  تۇلپاردى بەرگىزەدى. دۋنحۋلار ماودۋن بىزدەن قورقىپ وتىر دەسە كەرەك، كوپ وتپەي تاعى دا وعان ەلشى جىبەرىپ: «تاڭىرقۇرتتىڭ ءبىر ايەلىن العىمىز كەلەدى»، - دەيدى. ماودۋن جانە دە سولقول، وڭقول ۋازىرلەرىنە اقىل سالادى. ولاردىڭ بارلىعى اشۋلانىپ: «دۋنحۋلار جولسىزدىقپەن ايەل سۇراپ وتىر، ولارعا شابۋل جاسايىق»، - دەيدى. ماودۋن: «ءبىر سۇيىكتى ايەلدى قيماساق، ولارمەن قالاي كورشى بولامىز ؟» - دەپ، ءوزى جاقسى كورەتىن ايەلدى دۋنحۋلارعا بەرەدى. ... ولار وزدەرىنىڭ شەكارا شەتىنە قاراۋىلدار ورناتىپ العان. دۋنحۋلار ماودۋنگە ەلشى جىبەرىپ: «عۇدار ءبىزدىڭ جاقتاعى شەكارا سىرتىنداعى يەن جەرگە بارماسىن، ول جەردى ءبىز الامىز» - دەيدى. ماودۋن ۋازىرلەرىنەن اقىل سۇرايدى، ۋازىرلەرى: «بۇل يەن جاتقان جەردى بەرسەكتە بولادى، بەرمەسەكتە بولادى»، - دەيدى. وعان ماودۋن قاتتى اشۋلانىپ: «جەر – مەملەكەتتىڭ نەگىزى، ونى قالاي بەرۋگە بولادى؟ - دەپ، جەردى بەرەيىك دەگەندەردىڭ باسىن كەسەدى دە، ءوزى اتقا قونىپ، «كىم دە كىم جورىقتان قالسا باسى كەسىلەدى» – دەگەن بۇيرىعىن بۇكىل ەلگە جاريالاپ، شىعىسىنداعى دۋنحۋلارعا شابۋلعا اتتانادى. دۋنحۋلار العاشقى كەزدە ماودۋندى كوزگە ىلمەي، ولاردان ساقتانباعان ەدى. ماودۋننىڭ اسكەرلەرى ولارعا باسىپ كەلىپ شابۋلداپ، دۋنحۋ پاتىشاسىنىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، ونىڭ حالقى مەن مال-مۇلكىن بارىمتالاپ كەتەدى. ودان سوڭ ماودۋن باتىسىنداعى ۇيەچجىلەرگە (يۋەچجي) شابۋل جاساپ ولاردى قۇىپ جىبەرەدى، وڭتۇستىگىندەگى لوفان، بايان جانە حەنان ەلدەرىن وزىنە قوسىپ الادى... سونىمەن ماودۋن كۇشەيىپ، 300 مىڭنان اسا ساداقتى اسكەر ۇستادى» [4, 734 ب.].

بۇل دەرەك بىزگە عۇنداردىڭ سول كەزدىڭ وزىندە-اق «مەملەكەتتىڭ نەگىزى – جەر ، ول جەر بارىنەن قىمبات» دەگەن ۇستانىم قالىپتاستىرعانىن اڭعارتادى. سوندىقتان عۇن تاڭىرقۇرتى مەملەكەت اۋماعىن اكەسىنەن قالعان مۇرا – سايگۇلىكتەن دە، ءوزى سۇيگەن ارۋ ايەلدەن دە جوعارى قويعانىن كورسەتەدى. عۇن تاڭىرقۇرتىندا وسىنداي كوزقاراس بولعاندىقتان، ول ءوزىنىڭ ەتنوتەرريتورياسىن ساقتاۋ جولىندا سۇراپىل سوعىستارعا دا شىقتى جانە مامىلەگەرلىكپەن كەلىسىمدەر دە جاساعان-دى.

ب.ز.د. II عاسىردا ازيانىڭ جالپاق توسكەيىنە ورنالاسقان اگرارلىق مادەنيەتتەگى قىتايدىڭ حان يمپەرياسى مەن سولتۇستىگىن مەكەندەگەن ساقارا وركەنيەتىندەگى عۇن يمپەرياسىنىڭ ارالىعىن العاش ۇلى قورعان ءبولىپ تۇردى. عۇندار وقتىن-وقتىن ۇلى قورعاننان اسىپ بارىپ، قىتايلاردى شاۋىپ، استىق، ماتالارىن تالان-تاراجىلاپ كەتەتۇعىن. ال حان يمپەرياسى دا ۇدايى ۇلى قورعاننىڭ سىرتىنا شىعىپ عۇندارعا شابۋل جاسايتۇعىن. سونىمەن قاتار، ولار سول، ۇلى قورعان بويىندا ايىرباس ساۋدا-ساتتىق جاساپ، ءبىرى-بىرىنەن وزدەرىندە جوق زاتتاردى الماستىرىپ الاتىن. حان يمپەرياسىنىڭ جان توزگىسىز ەزگىسىنەن قۇتىلۋدى كوزدەگەن قىتاي قۇلدارى نەمەسە بيلىكتەن بەت بۇرعان قىتاي ساردارلارى ۇدايى عۇندارعا قاشىپ بارىپ پانالايتىن. ويتكەنى كوشپەندى شونجاردىڭ قۇلى - مالشىسى بولۋ، اياعى شىنجىرمەن ماتالىپ، اۋىر ەڭبەككە جەگىلەتىن قىتايلىقتار ءۇشىن جەڭىل ەڭبەك ءارى ەركىندىككە شىعۋمەن پاراپار بولعان. وسىنداي جاعدايدا حان اۋەلتى مەن عۇن بيلىگى ءوزارا شەكارا شەبىن ۇلى قورعان دەپ بەلگىلەۋگە كەلىسەدى.

قىتايدىڭ جازبا دەرەكتەرتەرىنە جۇگەنسەك، ب.ز.د.162 جىلى حان پاتىشالىعىنىڭ يمپەراتورى ۆەندي (Wen di) عۇن تاڭىرقۇتىنا ەلشى اتتاندارىپ، حات جىبەرەدى. ول حاتىندا: «پاتىشا عۇنداردىڭ ۇلى تاڭىرقۇتىنا قۇرمەتپەن سالەم جولدايدى. ءسىزدىڭ ەلشىڭىز دياو شۋيناننەن، نوكەرىمىز حان لياودان يمپەراتورعا سىيلاعان ەكى اتىڭىز كەلدى، ونى قۇرمەتپەن قابىل الدىق. بىزگە دەيىنگى پاتىشالاردىڭ ءتارتىبى بويىنشا: ۇلى قورعاننىڭ سولتۇستىگىندەگى ساداقتى ەل تاڭىرقۇتتىڭ بيلەۋىندە; ۇلى قورعاننىڭ ىشكى جاعىنداعى ءتاجىلى، بەلبەۋلى جۇرت پاتىشانىڭ (مەنىڭ – دەمەكشى – ن.م) باسقارۋىندا بولادى. سوندا بارلىق حالىق ەگىن ەگىپ، ماتا توقىپ، اڭ اۋلاپ كيىم مەن تاماعىن تاباتىن اكەدەن بالا اجىراپ قالمايتىن، حان دا قارا دا امان-ەسەن بولاتىن، زورلىق-زومبولىقتار بولمايتىن ەدى. ... پاتىشانىڭ ەستىۋىنشە، بۇرىنعى يمپەراتور كەلىسىمدى انىق جاسايدى ەكەن دە، بەرگەن ۋادەسىندە بەرىك تۇرادى ەكەن. تاڭىرقۇت باجايلاپ باقساڭىز، [ارامىزدا] جالپى تىنىشتىق قۇداندالى بولعان سوڭ ورنادى، حان پاتىشالىعى الدىمەن اعاتتىق جىبەرگەن جوق. تاڭىرقۇت ونى ءوزىڭىز سارالاعايسىز» [4, 731]، - دەپ جازعان. حان يمپەرياسى عۇنداردان ءالسىز تۇرعان كەزىندە، ولارعا قىزدارىن بەرىپ، تارتۋ-تارالعىلارىن ۇسىنۋ ارقىلى عۇنداردىڭ وزدەرىنە جاسالاتىن شابۋلدارىن ازايتىپ، وزدەرىن دامىتىپ، كۇش جيناۋ ساياساتىن قولدانىپ كەلگەن. ۆەندي يمپەراتور دا ساياساتى جالعاستىرادى. عۇن تاڭىرقۇتى قۇداندالىقتى جاڭعىرتۋعا كەلىسەدى. 

حان يمپەراتورى بىتىكشىسىن(حاتشىسىن) شاقىرتىپ: «عۇنداردىڭ ۇلى تاڭىرقۇتى پاتىشاعا حات جولدادى. حاتىندا قۇداندالى بولدىق، قاشقاندار جيىلىپ ەل بولماس، ولارمەن جەرىمىز كەڭ بولماس، عۇندار ۇلى قورعاننىڭ ىشىنە كىرمەيدى، قىتايلار ۇلى قورعاننىڭ سىرتىنا وتپەيدى، وسى شارتقا قايشىلىق جاساعاندار ولىمگە كەلىسىپ تۇرسا، جاقىندىعىمىز باياندى بولادى، ارادا داۋ-داماي تۋمايدى، ەكى جاققا دا بىردەي تيىمدى بولادى، - دەپتى. پاتىشا ونى قۇپتادى، جارلىق شىعارىپ، وسى شارتتى اسپان استىنا اشىق جاريالانسىن»[4,735]، - دەپ بۇيىرادى. مىنە، بۇل حان مەن عۇن يمپەريالارى ۇلى قورعاندى ەكى ەلدىڭ شەكاراسى دەپ تانىعان كەلىسىمى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا بەلگىلى تاريحشى عالىم زاردىحان قيناياتۇلى: «الەم تاريحىندا مەملەكەت ارالىق شەكارا شەبىن بەلگىلەۋ عۇنداردان باستالدى. قىتايدىڭ ۇلى اق قامالىن(ۇلى قورعان) شىعىس عۇن مەملەكەتى مەن قىتايدىڭ حان اۋلەتى ارالىق شەكارالىق دەليميتاتسيالىق شەپ دەپ قاراۋعا مۇمكىندىك بار» [5, 9]، - دەگەن ءسوزى، جوعارىدا كەلتىرىلگەن قىتاي جازبالارى نەگىزىندە جاسالعان تۇجىرىم. وسى تاريحي فاكتىدەن، عۇنداردا اۋەل باستان-اق ەتنوتەرريتوريا جانە ونىڭ شەكارا-شەتى دەگەن ۇعىمداردىڭ وتە انىق بولعانىن كورۋگە بولادى. بۇل ساناداعى قۇندىلىق ۇعىمنىڭ ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ وتىرعانىن تاريح دالەلدەيدى.

الەم تاريحىندا ىلگەرى-كەيىن قۇرىلعان يمپەريالاردىڭ بارلىعى ءتۇرلى سەبەپتەردىڭ سالدارىنان ەرتەمە كەشپە تاريح ساحنادان شەگىنىپ، اتى وزگەرىپ، اۋماعى اۋىسىپ وتىرعان. قىتايدىڭ تسين-حان يمپەرياسى دا، كوشپەندىلەردىڭ عۇن يمپەرياسى دا سونداي تاعدىردى باستان كەشتى. الايدا ولاردىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى ىدىراعانمەن، حالقى تۇگەلدەي جويىلىپ كەتپەيدى، كەرىسىنشە تاريحي جاعداي ءپىسىپ-جەتىلگەن كەزدە ولار جاڭا اتاۋمەن قايتا كوتەرىلەدى. ولارداعى ءداستۇرلى وي-ساناسى، دۇنيەتانىمى مەن قۇندىلىق تالعامدارى تابيعي تۇردە ءوز جالعاسىن تاۋىپ وتىرادى. بۇل سوزىمىزگە دە تاريحتان دالەل كەلتىرۋگە بولادى.

عۇن يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا بولعان تايپالاردىڭ ءبىرى ۇيسىندەر (ۋسۋن – Wu sun ). سول ۇيسىندەر قازىرگى قازاق ەتنوگەنەزىنىڭ ءبىر قاينارى بولىپ سانالادى. ويتكەنى «ءۇيسىن» اتاۋىنىڭ قازىرگى قازاق حالقىندا ساقتالۋى عانا ەمەس، ولاردىڭ سول زامانداعى اتامەكەن نەمەسە ەتنوتەرريتوريا جونىندەگى ساناسىنىڭ قازىرگە دەيىن ساقتالىپ وتىرعانى سونى دالەلدەيدى.

قىتايدىڭ «حان شۋ. چجان تسيان ءومىربايانى (Han shu.zhang Qian zhuan»)» بولىمىندەگە دەرەكتە: «ءتاڭىر ۇلى چجان تسياننان (چجان تسيان - حان پاتىشالىعىنىڭ ب.ز.د.139 جىلى ورتالىق ازياعا جىبەرگەن ەلشىسى – ن.م. ) باكترياعا (داسيا – Da xia) تاۋەلدى ەلدەردىڭ جايىن بىرنەشە رەت سۇرايدى. سوندا چجان تسيان: پاقىرىڭىز عۇنداردا تۇرعان كەزىندە ءۇيسىن پاتىشاسىنىڭ لاۋازىمى كۇن بي دەپ ەستىگەن. كۇن ءبيدىڭ اكەسى ناندۋمي (ناندى بي – Nan dumi) تەگىندە ۇلى ۇيەچجىلارمەن (Da ru zhe – بولشوي يۋەچجي) بىرگە تسيليان، (Qilian) دۋنحۋان (Dun huang) تاۋلارى ارلىعىندا (تيان-شان تاۋىنىڭ شىعىسى، گانسۋ پروۆينتسياسىنىڭ باتىسى، – ن.م.) تۇراتىن شاعىن ەل ەكەن. ۇلى تاڭىرقۇتتان رۋحسات سۇراپ، باتىستاعى ۇلى ۇيەچجىلارعا شابۋل جاساپ، ولاردى تالقاندايدى. ۇلى ۇيەچجىلار جانە دە باسقا اۋىپ، باكتريا جەرىنە بارادى. كۇن بي ولاردىڭ ەلىن بارىمتالاپ ، جەرىنە قونىس تەبەدى، اسكەرى ءبىرشاما كۇشەيە تۇسەدى. ءدال وسى كەزدە تاڭىرقۇت ولەدى، ۇيسىندەر عۇن ورداسىنا بارمايدى ... قازىر تاڭىرقۇت حان پاتىشالىعىنىڭ قىسپاعىندا قالىپ وتىر، كۇن ءبيدىڭ جەرى يەن جاتىر. جابايىلار اتامەكەنىن ساعىنعىش، قىتاي زاتتارىنا اشكوز تويىمسىز كەلەدى. ءدال قازىر ۇيسىندەرگە قىرۋار پارا بەرىپ، ولاردى شىعىستاعى بايىرعى مەكەنىنە كوشىرىپ اكەلىپ، حان پاتىشالىعىنىڭ حانشاسىن حانىمدىققا بەرىپ، ولارمەن باۋىر-تۋىس بولۋعا بولادى. ولاردىڭ جاعدايى دا وسىعان كونۋگە ماجبۇرلەيدى. وسىلاي بولعاندا، عۇنداردىڭ وڭ بىلەگى ۇزىلەدى» [6, 686]، - دەپ جازىلعان.

بۇل مالىمەتتە ايتىلىپ وتىرعان «جابايىلاردىڭ اتامەكەنىن ساعىنعىش» كەلەتىنى، ولاردا ءوسىپ – ونگەن جەرىنە نەمەسە ەتنوتەرريتورياسىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ تەرەڭ بولعانىن ايعاقتايدى. اتامەكەنىن ساعىنۋ، تۋعان جەرىن قيماۋ سياقتى پسيحولوگيالىق قۇبىلىس بەلگىلى دارەجەدە ءبىر حالىقتىڭ ەتنوترەرريتورياسىنا دەگەن كوزقاراسىن بىلدىرەدى. تۋىپ-وسكەن جەرىن ساعىنۋ كەز كەلگەن ۇلت وكىلدەرىندە بولاتىن پسيحولوگيالىق سەزىم، دەگەنمەن ونداي نوستولگيا قازاق حالقىندا ەرەكشە ەكەنىن اقىندارىمىزدىڭ اتامەكەنىن جىرلاعان شىعارمالارىنان كورۋگە بولادى.

ال عۇنداردىڭ، ۇيسىندەردىڭ ەتنوتەرريتوريالىق سانا-سەزىمى مەن قۇندىلىق كوزقاراستارى تۇرىك قاعاناتى كەزىندە قوعامدىق ءىس-قيمىلعا اينالعانىن تاريحي جازبالاردان دالەلدەيدى. تۇرىك بىلىگى قاعان جازدىرعان كۇلەگىن ەسكەرتكىشىندە :

«تۇرىك حالقى ءۇشىن،

ءتۇن ۇيىقتامادىم،

 كۇندىز وتىردمادىم،

ءىنىم كۇلتەگىنمەن بىرگە،

ەكى شادپەن بىرگە،

ءولىپ-ءتىرىلىپ جەردى ۇلعايتىم»، - دەپ جازىلعان سوزدەردەن، ەلدىكتىڭ ءبىرىنشى قۇندىلىعى يەلىك جەر نەمەسە ەتنوتەرريتوريا ەكەندىگىن ۇعىندىرادى. ال «جەردى ۇلعايتىپ» نە ىستەۋ كەرەكتىگىن دە ولار تاسقا قاشاپ جازىپ كەتىپتى :

«ءسويتىپ، ءتاڭىرى جارىلقاپ،

قۇتىم بار ءۇشىن،

ءناسىبىم بار ءۇشىن،

ءولىمشى حالىقتى ءتىرىلتتىم،

جالاڭاش حالىقتى توندى،

كەدەي حالىقتى باي قىلدىم،

از حالىقتى كوپ قىلدىم» [7, 188]، - دەيدى. مۇندا تۇرىك قاعاناتى بيلەۋشىلەردىڭ ەتنوتەرريتوريانى قالىپتاستىرۋ جانە ونى كىم ءۇشىن پايدالانۋ جونىندەگى كوزقاراسىن ايقىن بايقايمىز.

تاريح دامىپ XIII عاسىرعا قادام باسقاندا، ازيا جانە الەم ۇلكەن وزگەرىستەردى باستان كەشتى. موڭعول يمپەرياسىنىڭ قۇرىلۋى مەن جارتى الەمدى باعىندىرۋى ازيا جانە شىعىس ەۋروپا ەلدەرىنىڭ قوعامدىق قۇرىلىمىن قايتا قۇرۋعا ماجبۇرلەدى. سوعان دەيىن تارقاق جۇرگەن ەتنيكالىق تۇركى توپتاردى ەۋرازيا اۋماعىنا شوعرلاندى دا، ولاردىڭ الەۋمەتتىك شارۋاشىلىق فورماسى مەن پسيحولوگيالىق سانا-سەزىمدەرىن جاقىنداسا ءتۇستى. سونىمەن ولاردا ءبىر-بىرىنە ءسىڭىسۋ، ۇلت بولىپ قالىپتاسۋ پروتسەسسى تەزدەي ءتۇستى. بۇل پروتسەس شىعىس ەۋروپاداعى سلاۆيانداردا دا، ورتالىق ازياداعى تۇركى تىلدەس حالىقتاردا دا قاتار ءجۇرىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ەۋرازيا كەڭىستىگىندە سلاۆيان تىلدەس جانە تۇركى تىلدەس ەتنوستار دەربەس ۇلت رەتىندە تاريحي ساحناعا كوتەرىلدى. سولاردىڭ ءبىرى - قازاق ۇلتى.

قازاق مەملەكەتتىك تاريحىن تەرەڭ زەرتتەگەن بەلگىلى عالىم زاردىحان قيناياتۇلى: «XI عاسىردىڭ ورتا كەزىنەن قازاق دالاسىندا «قىپشاق» اتىمەن تۇرىك تايپالارىنىڭ جاڭا ءبىر بولىگى پايدا بولدى»; «قىپىشاقتار نەگىزىنەن تۇرىك توپتارىن قۇرعان ساياسي بىرلەستىك. قىپشاق بىرلەستىگى قازاقتىڭ ەتنوتەرريتورياسى جانە قازاق ۇلتىنىڭ توپتاسۋىنا ەلەۋلى ءرول اتقارعان فاكتور بولدى» [8, 205]، - دەپ جازدى. سونداي-اق ول قازاقتىڭ ەتنوتەرريتورياسىنا توقتالعاندا: «قىپىشاق كونفەدەرەتسياسى (بارلەستىگى) تۇسىندا-اق قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى دالاسىنا باسىپ كىرگەن ازعانتاي موڭعولدار مۇندا كەلىپ، ديناستيالىق بيلىك سالتىن عانا قالدىرىپ، وزدەرى جەرلىلىكتىلەرگە جۇتىلىپ كەتتى. قازاق مەملەكەتى، ونىڭ تەرريتورياسى جانە قازاق ەتنومادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا جوشى ۇلىسى، اسىرەسە اق وردا ءبولىمى شەشۋشى ءرول اتقاردى» [8, 260-261]، - دەپ تۇجىرىمدايدى.

قازاق حاندىعى قۇرىلعان سوڭ، ونىڭ اۋماقتىق كەڭىستىگىنەن جانىبەك حاننىڭ ۇلى قاسىم حان (1511-1523 ج. - ن.م.) قالىپتاستىردى. بۇل جونىندە مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ءوزىنىڭ «تاريحي-ي راشيدي» اتتى ايگىلى ەڭبەگىندە: قازاق حاندىعىن «كەرەي حاننان كەيىن بۇرىندىق حان باسقاردى. ودان سوڭ جانىبەك حاننىڭ ۇلى قاسىم حان باسقارىپ، دەشتى قىپشاق دالاسىن تولىق بيلەدى. ونىڭ اسكەرلەرىنىڭ سانى مىڭ-مىڭداعان ادام ەدى. جوشى حاننان كەيىن ول جۇرتتا ودان ۇلى حان بولعان ەمەس» [9, 111]. مۇندا ايتىلعان  مىڭ-مىڭداعان دەگەن ءسوزدى تاريحشىلار «ءبىر ميلليون» دەپ تۇسىندىرەدى. دەمەك، قاسىم حاننىڭ ميلليونداعان اسكەرى ارقىلى ءوز اۋماعىن ساقتاعانىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس.

الايدا، كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ كۇشەيەتىن، داميتىن، السىرەيتىن، توقىرايتىن جانە قايتا قۋاتتاناتىن كەزدەرى بولادى. قازاق حاندىعى دا وسىنداي زاڭدالىقتان تىس قالعان جوق. سوندىقتان قازاقتار السىرەگەن كەزدە ەتنوترەرريتورياسىنىڭ كەيبىر اۋماعىنان ايىرىلسا، قايتا كۇشەيگەن كەزىندە ول اۋماقتارىن قايتا يەلەنىپ وتىردى. قازاقتار تەك ءوزىنىڭ جەرى مەن ەلىن قورعاۋ ءۇشىن عانا سىرتقى جاۋعا قارسى قاجىرلىقپەن كۇرەس جۇرگىزدى، استە بىرەۋدىڭ ەلىنە ەكسپانتسيا جاساعان ەمەس. مۇىنىڭ ايشىقتى مىسالىن «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» جىلدارىنان كورۋگە بولادى. 1723 جىلى جوڭعارلار جويقىن كۇشپەن كەنەتتەن سۇراپىل شابۋل جاساعاندا قازاقتار اتامەكەنىن تاستاپ بوسىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان. بىراق ولار كوپ وتپەي جوڭعارلارعا قايتارما شابۋل جاساپ، ولاردى اتامەكەنىنەن كەرى شەگىندىردى. ناقتىلاپ ايتقاندا، ابىلاي حاننىڭ باسشىلىعىندا قازاق جاساقتارى جوڭعار حاندىعىن تسين (چيڭ-Qing) يمپەرياسى جويعانعا دەيىن (1775 ج.) قازىرگى قازاقستان اۋماعىنان ىعىستىرىپ شىعاردى. سونىمەن قاتار قازاقتىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندەگى شەكارا-شەبىن دە قالپىنا كەلتىرىپ بەكەمدەگەن بولاتىن.

ال تسين ديناستياسى 1755-1757 جىلدارى جوڭعار حاندىعىن جويىپ، ىرگەسىن قازاق دالاسىنا تىرەگەن كەزدە، ابىلاي حان تسين يمپەرياسىنىڭ باقىلاۋىنا وتكەن (بۇگىنگى كۇنى قىتاي قازاقتارى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان) ولاردىڭ ەجەلگى اتاجۇرتىن قايتارىپ الۋعا قۇلشىنىس جاسادى. 1757 جىلى ابىلاي حان تسين پاتىشالىعى ورداسىنا جىبەرگەن العاشقى ەلشىلەرىنەن حات جولداپ، قازاقتىڭ اتامەكەنىن وزدەرىنە «جارىلىقاپ» قايتارىپ بەرۋدى سۇرايدى. سوعان وراي پاتشا ورداسىنىڭ قايتارعان جاۋاپ حاتىندا: «قازاق حانى ابىلاي، ... سەن تالاپ قويىپ وتىرعان تارباعاتايعا كەلسەك، سەن ول جەردى ءبىزدىڭ بۇرىنعى اتاجۇرتىمىز - مال باعاتىن جەرىمىز ەدى، سول جەردى پاتىشا مەيرىمدىلىكپەن جارىلقاپ بىزگە بەرۋىن وتىنەمىن، - دەپسىڭ. ... سەندەر بىزگە ەڭبەك سىڭىرگەن جوقسىڭدار ول ءوڭىردى سەندەرگە جارىلقاپ بەرىپ جىبەرۋ - مەملەكەتتىڭ جۇيەسىنە قايشى كەلەدى. ... بۇدان كەيىن سەندەر بىزگە ادالدىق ءىس ىستەسەڭدەر، سەندەردى پاتىشا ەسەلەپ جارىلقايدى، سەندەر ماڭگى كەدەيلىك كورمەيتىن، بايلىققا كەنەلەتىن بولاسىڭدار. بۇل ەرەكشە جارلىق» [10]، - دەپ جازىلعان. بىراق ابىلاي حان ونىمەن توقتامادى. ول 1760 جىلى تسين پاتىشالىعى ورداسىنا جولداعان حاتىندا قازاقتىڭ اتامەكەنى ىلە ايماعىن قازاقتارعا قايتارىپ بەرۋدى تالاپ ەتتى. تسين پاتىشالىعىنىڭ جاۋاپ حات جازىپ: «...سەن جانە دە پاتشا جارىلقاعاننىڭ ۇستىنە جارىلقاي ءتۇسىپ، قازاقتاردىڭ ىلەگە بارىپ مال باعۋىىنا رۇحسات بەرىلسە، - دەپسىڭ. ... قازاقتار سەندەردىڭ جەرلەرىڭ ۇلان-عايىر دالا. ءجون بويىنشا وزدەرىڭنىڭ ەسكى شەكارالارىڭدى ساقتاۋعا، قاراۋىلدان بەرى ءوتىپ كەلمەۋگە ءتيىستى ەدىڭدەر. ... قازىر ىلە جانە باسقا جەرلەرگە ىشكەرىدەن اسكەرلەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ تىڭ يگەرىپ جاتىر. ابىلاي سەن بۇرىن تارباعاتاي سياقتى جەرلەرگە بارىپ مال باقساق دەپ وتىنگەن ەدىڭ، پاتشا ونى دا قابىلداماعان بولاتىن. بۇگىنگى تالابىڭ تىپتەن ارتىق» [10]، - دەيدى. مىنە، بۇدان ابىلاي حاننىڭ قازاق جەرىنىڭ كەڭەستىك كولەمى جونىندەگى ۇعىمىن كورۋگە بولادى. ابىلاي حاندا وسىنداي ەتنوتەرريتوريالىق تانىم بولعاندىقتان، ول تسين پاتىشالىعىمەن قالىپتى ساياسا-ديپلوماتيالىق جانە ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستاردى ورىستەتۋ ارقىلى شىعىستاعى قازاقتاردى ءوز اتامەكەنىنە قايتا ورالۋىنا تولىق مۇمكىندىك جاسادى. 

جوعارىدا كەلتىرىلگەن تاريحي دەرەكتەر، قازاق حالقىنىڭ گەنەزى ەجەلگى ساقتار، عۇندار، ۇيسىندەر، ورتاعاسىرلىق تۇركىلەردەن باستاۋ الىپ، قىپشاق، التىن وردا، اق وردا كەزەڭدەرىندە ۇلت بولىپ قالىپتاسقانى انىق اڭعارامىز. قازاقتىڭ ەتنوتەرريتورياسى ونىڭ ەتنوگەنەزى ءومىر سۇرگەن وڭىردە قاسىم حان تۇسىندا تاريحي تۇردە قالىپتاسىپ، XVIII عاسىردا نەمەسە ابلاي حان داۋىرىندە ناقتىلانعان كەڭىستىك. قازاقتىڭ ەتنوتەرريتورياسىنىڭ قالىپتاسۋىن الەمدەگى ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك تەرريتوريالارىنىڭ انىقتالعان ۋاقىتىمەن سالىستىرساق، ءولاردىڭ كوبىنەن ىلگەرى بولماسا، كەيىن ەمەس.

الەم ەلدەرىندە دە مەملەكەتتىك شەكارانىڭ دەليميتاتسيالانۋ XIX – XX عاسىرلاردا جۇرگىزىلدى. قازاق ەلىنىڭ شىعىس جاق شەكاراسى قازاق حاندىعى جويىلىپ، حالقى وتارلانعان كەزدە، پاتىشالىق رەسەي مەن قىتايدىڭ تسين پاتىشالىعى بەلگىلەگەن بولاتىن. ولار كەلىسسوز بارىسىندا قازاق دالاسىنان مەملەكەتتىك شەكارانى دەليميتاتسيالاۋدىڭ پرينتسەپتەرىنە كوپ تالاسقان. تسين يمپەرياسى جوڭعارلاردىڭ اتىنىڭ تۇياعى تيگەن جەرلەر قىتايعا ءتان بولۋ كەرەك، ويتكەنى جوڭعارلار قىتايدىڭ قۇرامىنداعى ەل دەسە; رەسەي يمپەرياسى قازاقتاردىڭ ەتنوتەرريتورياسى رەسەيدىكى بولادى، سەبەبى قازاقتار رەسەي قۇرامىنا ەنگەن ەل دەدى. اقىرى رەسەي يمپەرياسى تسين ۇكىمەتىن ايتقانىنا كوندىرىپ، 1864 جىلى 7 قازاندا «قىتاي-رەسەي باتىس سولتۇستىك شەكارانى دەليميتاتسيالاۋ كەلىسىمشارتىنا» قول قويدىردى. سودان 1882 جىلعا دەيىن جانە بىرنەشە قوسىمشا شارتتارعا قول قويىلىپ، «ەندى ەكى ەل تاتۋ تۇرادى» دەپ توقتامداسقان.

الايدا، قكپ بيلىك باسىنا كەلگەن سوڭ قحر ۇكىمەتى، قىتايدىڭ «اپيىن سوعىسىنان» (1840-1842.) كەيىنگى شەتەلدەرمەن قول قويعان كەلىسىمشارتتاردىڭ بارلىعى تەڭسىز جاسالعان، رەسەيمەن جاسالعان شەكارا كەلىسىمدەرى دە رەسەي يمپەرياسىنىڭ قىسىمىمەن قول قويىلعان. تسين يمپەرياسىنىڭ باسقارۋىندا بولعان بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىگى مەن شىعىسىنداعى 440 مىڭ شارشى شاقىرىم اۋماقتى رەسەي جۇتىپ (اننەكتسيالادى ) قويدى دەگەن ماسەلە كوتەرىپ، شەكارا ماسەلەسى بويىنشا قايتا كەلىسسوز جۇرگىزۋدى تالاپ ەتتى. بىراق وعان كەڭەس ۇكىمەتى مۇلدە كەلىسپەدى.

1991 جىلى كەڭەس وداعى ىدىراپ، قازاقستان جانە باسقا دا وداقتاس رەسپۋبليكالار تاۋەلسىزدىك الادى. ولاردىڭ تەرريتوريالارى كەڭەس كەزەڭدەگى اكىمشىلىك اۋماقتار بولىپ تانىلادى.

تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ 1993 جىلى مەملەكەت باسشىسى رەتىندە قحر-عا العاشقى ساپارى كەزىندە، قىتاي مەملەكتى مەملەكەتتىك شەكارا ماسەلەسىندە قايتا قاراۋدى كوتەردى. ەلباسى بۇل ماسەلەنى «كەلەر ۇرپاققا قالدىرماۋدى» ءجون سانادى. سونىمەن ەكى ەل وكىلدەرى شەكارا كەلىسىمسوزىن جۇرگىزدى. كەلىسىمسوز قاراپايىمنان كۇردەلىگە بارۋ پرينتسەپى بويىنشا ورىستەپ، ەڭ سوڭعى قوسىمشا كەلىسىمشارتقا 1998 جىلى ەكى مەملەكەت باسشىلارى تسەيان تسزەمين مەن نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستان اۋماعىنداعى تالاستى ۋچاسكەلەردىڭ 53% -ىن قازاقستانعا قالدىرىپ، 47% - ىن قىتايعا بەرۋگە كەلىسىپ، مەملەكەتتىك شەكارا ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشتى. سودان كەيىن رەسەي فەدەراتسياسى، تۇركىمەنستان، وزبەكستان جانە قىرعىزستانمەن دە مەملەكەەتتىك شەكارا دەميليتاتسيالاندى. ەلباسىنىڭ مەملەكەتتىك شەكارانى دەليميتاتسيالاۋدى دەر كەزىندە جۇرگىزۋىنىڭ اسا زور ماڭىزىن قوعامدىق ءومىر كۇن وتكەن سايىن كورسەتىپ وتىر.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تەرريتورياسى – قازاق حالقى ءوسىپ-ونگەن تاريحي اۋماق ەكەنىن ەشكىم دە جوققا شاعارا المايتىن اقيقات. سونداي-اق قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسى سوڭعى جىلدارى ىرگەلەس مەملەكەتتەرمەن كەڭەسىپ دەليميتاتسيالانعان، كەلىسىمشارتپەن بەكىتىلگەن شەكارا. ەندىگى جەردە مەملەكەتتىك شەكارا جونىندە باسقالاردىڭ ءسوز قوزعاۋعا مورالدىق تا، قۇقىقتىق حاقىسى جوق. الباتى ايتىلعان قاڭقۋ سوزدەردىڭ ەشكىمگە دە جاقسىلىق اكەلمەيتىن تۇسىنگەن ءجون.

  پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. //قازاق ادەبيەتى. - 2009 جىل 8-14 مامىر، № 18 (3129).
2. قازاققا ۇلان-عايىر اۋماقتى ەشكىم سىيعا تارتقان جوق! 
3. https://www.akorda.kz/kz/events/akorda_news/akorda_other_events/kazakstan-prezidenti-nenazarbaevtyn-ulytau-torindegi-suhbaty
4. سىما تسيان. Shi ji (تاريحي جازبالار). - Beijing: Zhonghua shuju. – 1997, 854 ب . 
5. قيناياتۇلى ز.تيحققا كوزقاراس. -الماتى: مەرەي، 2017. – 456 ب.
6. بان گۋ. Han shu (حانشۋ -حان پاتىشالىعىنىڭ تاريحى، حانناما). - Beijing: Zhonghua shuju. – 1997, 1083 ب.
7. جولداسبەكەۆ م.، سارتقوجاۇلى ق. ورحىن ەسكەرتكىشىنىڭ تولىق اتلاسى. – استانا. - 2005.
8. قيناياتۇلى ز. قازاق مەملەكەتتى جانە جوشى حان. – استانا: ەلوردا، 2004. - 344 ب.
9. مۇحامەد حايدار دۋلاتي. تاريح-ي راشيدي (حاق جولىنداعىلار تاريحى). – الماتى: تۇران، 2003. - 616 ب.
10. چيڭ پاتىشالىعى گاوزۋن پاتىشانىڭ وردا ەستەلىگى (قولجازبا). بۇل ءۇزىندى ن. مۇحامەتحانۇلىنىڭ قىتايداعى قازاقتاردىڭ قوعامدىق تاريحى (1860 – 1920 جج.). – الماتى: قازاقپارات، 2000. 336 ب.

ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى،

تاريح عىلىم. دوكتورى، پروف.، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، الماتى، قازاقستان

Abai.kz