قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىىى
دوربىلجىندەگى ورتالاۋ مەكتەپتى 1941 جىلى كوكتەمدە ءبىتىردىم. وزات وقىعان كۋالىك الىپ شىقسام دا، ويسىراپ شىقتىم: "ەندى قايتىپ وقىرمىن، قايدان وقىرمىن!" دەگەن قايعى جەلكەمنەن باسا شىقتى. ەندىگى ەڭ جاقىن مەكتەپتەن - شاۋەشەك ورتا مەكتەبىنەن وقۋدىڭ شىعىنىن دوربىلجىندەگى سەميا تۇرمىسى كوتەرە المايتىنىن قىستان بەرى-اق ەسەپتەپ، قايعىرىسىپ كەلگەنبىز. وقۋشى شىعاراتىن جاتاق شىعىنى، تاماق شىعىنى، ساباق شىعىنى، تاعى-تاعى "كالەندىر" بولىپ اتالماۋ جونىندەگى بارلىق شىعىنداردى قوسقاندا قولىمىز جەتپەيتىن بيىك ەكەندىگى بەلگىلى بولعان. جات قالاداعى جاتاقحانا شىعىنى مەن تاماق شىعىنى ءۇشىن عانا جالداناتىن جانە ءبىر اعا بولسا، جەتەقابىل مۇمكىندىك بولار ەدى-اۋ. داريعا، جالشىلىقتان باسى ارتىق اعا دا، ءىنى دە قالعان جوق. "ەندى قايتەرمىن؟!" دەپ كۋالىگىمە قاراي-قاراي قايتتىم.
ءىىى
دوربىلجىندەگى ورتالاۋ مەكتەپتى 1941 جىلى كوكتەمدە ءبىتىردىم. وزات وقىعان كۋالىك الىپ شىقسام دا، ويسىراپ شىقتىم: "ەندى قايتىپ وقىرمىن، قايدان وقىرمىن!" دەگەن قايعى جەلكەمنەن باسا شىقتى. ەندىگى ەڭ جاقىن مەكتەپتەن - شاۋەشەك ورتا مەكتەبىنەن وقۋدىڭ شىعىنىن دوربىلجىندەگى سەميا تۇرمىسى كوتەرە المايتىنىن قىستان بەرى-اق ەسەپتەپ، قايعىرىسىپ كەلگەنبىز. وقۋشى شىعاراتىن جاتاق شىعىنى، تاماق شىعىنى، ساباق شىعىنى، تاعى-تاعى "كالەندىر" بولىپ اتالماۋ جونىندەگى بارلىق شىعىنداردى قوسقاندا قولىمىز جەتپەيتىن بيىك ەكەندىگى بەلگىلى بولعان. جات قالاداعى جاتاقحانا شىعىنى مەن تاماق شىعىنى ءۇشىن عانا جالداناتىن جانە ءبىر اعا بولسا، جەتەقابىل مۇمكىندىك بولار ەدى-اۋ. داريعا، جالشىلىقتان باسى ارتىق اعا دا، ءىنى دە قالعان جوق. "ەندى قايتەرمىن؟!" دەپ كۋالىگىمە قاراي-قاراي قايتتىم.
انا مەكتەپتەن بوساپ شىققان سوڭ، ەندىگى مەكتەبىم دە، تەرەزەسى جارىعىراق مەكەنىم دە ۇيىم كىتاپحاناسى بولىپ كورىندى. ۇيىمعا گازەت-جۋرنال وقۋ ءۇشىن عانا ەمەس، "قول جەتەرلىك" ءبىر وقۋ ورنىن ىزدەستىرۋ جونىمەن دە بارعىشتاي بەرىپ ەدىم، وسى جازدا قىر رايوندارىنان شىعارىلاتىن كوشپەلى تەاترعا ءىلىنىپ قالدىم دا، وقۋعا دايىندالۋدان مۇلدە اۋلاققا كەتتىم. بۇل وقىس جولعا تۇسۋىمە بىرنەشە ساباقتاسىم مەن اكە-شەشەم دە سەبەپكەر بولدى. اكە-شەشە، ارينە، "كىمىز ءىشىپ، قان تولتىرۋىمدى" قۋاتتاسا، ساباقتاس دوستارىم قىزدىرما جەل سوقتىرماي ما. ءسويتىپ، جاز بويى ءۇش تاۋدىڭ قىمىزىن ءىشىپ، قىزى بولىپ ويناۋعا شىقتىم. اسۋ اۋزىنا دەيىن اربامەن جەتەمىز دە جايلاۋداعى ەلدەن وتىز شاقتى لاۋ ات الدىرتامىز. سوعان قاراعاندا تىم سۇيكىمدى ساۋىقشى ەمەس ەكەندىگىمىز بەلگىلى عوي. ونىڭ ۇستىنە، بۇل تەاتردىڭ نەگىزگى بۇيىمتايى - ۇيىمنىڭ سالىق قويلارىن قۋزاستىرۋ بولىپ شىقتى. ءاربىر "زاڭگى", "ەلۋباسى" اۋىلدارىنا بارىپ ويىن قوياردا باستىعىمىز تىنىسقان جيىلعان جۇرتقا الدىمەن سول جايىندا سايرايدى.
بىلتىر سالىنا باستاعان اۋداندىق ورتالاۋ مەكتەپتىڭ جاتاقحاناسى ءالى بىتپەي جاتقانىن، قويدىڭ بۇكىل اۋدانداعى قازاق وقۋشىلارىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن تەز جيىلىپ قالاعا ءتۇسۋى كاجەت ەكەنىن، "دانىشپان كوسەمىمىزدىڭ" قامقورلىعىندا بۇل مەكتەپتىڭ قانشالىق ءرول اتقاراتىنىن ايتىپ سايرايدى. "قالقامان مەن مامىردى" ءوز كوزىمىزبەن كورەتىن بولدىق" دەپ بالاشا قۋانىپ وتىرعان جۇرت تىنىسقاننىڭ بۇل سوزىنە كەلگەندە كارىلەرشە كۇرسىنىسەدى.
- بۇل كەلگەن ادامداردىڭ ىشىندە قىزى جوق سياقتى عوي، مامىرى قايدا؟ - دەپ جيىلعان ايەلدەر كۇبىرلەسەدى.
- قالقامانى دا كورىنبەيدى... ءبارى دە قالپاقتى، جاڭاشا كيىنگەن مۇعالىمدەر مەن شاكىرتتەر عوي!..
ايەلدەر باس قاتىرىپ شەشە الماي وتىرعان بۇل ماسەلەگە ولارعا جاقىنىراق وتىرعان كەيبىر قۋ جىگىتتەر جاۋاپ ايتادى:
- مامىر مەن قالقاماندى كورىمدىك الماي كورسەتە مە بۇلار، ەكى ساندىققا سالىپ تۇيەمەن اكەلگەنى - سولار ەمەي كىم دەيسىڭ! جاڭاعى قىلقىلداپ سۇراپ تۇرعانى سولاردىڭ كورىمدىگى ەمەس پە!..
ارتتا قالعان مومىن حالىقتىڭ اڭقاۋىنا اقىلدىسى ايتىپ جاتقان وسى سوزدەر-اق ءبىزدىڭ ساۋىق ءۇشىن
ەمەس، قىلقىنداۋ ءۇشىن كەلگەن "سالدار" ەكەنىمىزدى ايگىلەيدى.
كوناقاسىعا كۇندىز-ءتۇنى سويىلىپ جاتقان قويدىڭ، ءار اۋىلدان كەلىپ جاتقان سابا-سابا قىمىزدىڭ زاڭگى بۇيرىعىمەن ءورلى-قىرلى شاۋىپ جۇرگەن شابارماننىڭ ايدالىپ، نە وڭگەرىپ كەلىپ جاتقان سويىس مالدىڭ بۇكىل اۋىل ازاماتتارىن البارىندى ەتىپ جاتقان ساحنا ءۇيى مەن ارتىنداعى جاسانۋ ءۇيىنىڭ، ءار اۋىلدان جيىلىپ جاتقان دەكوراتسيا جابدىقتارى مەن كيىم-كەشەكتىڭ ءبارى دە ءبىزدىڭ ءزىل اۋىرلىقتى سالا كەلگەن جۇت سالدار ەكەندىگىمىزدىڭ ايعاعى سياقتى.
كۇندىز ايتبەك پەن داۋلەتتىڭ قىمىز ۇستىندەگى قىزۋ تارتىستارىنا ىشەگىمىز تۇيىلگەنشە كۇلىسىپ، ءىشىمىز كەپكەنشە ىشەمىز. سەگىز قانات ۇيگە سىيماي، سىرتتان دا تىڭدايتىن دۋمانشىل جاستار مەن ساۋىققۇمار ايەلدەردى ءماز-ءمايرام، دۋ كۇلكىگە بولەپ وتىرعانىمىزبەن، اتقا مىنەرلەردىڭ اۋىل سىرتىندا كەدەي-كەپشىكتى قانشالىق اتتانداتىپ جاتقاندىعىن اۋەلدە اڭعارماپپىز. جۇت بولساق تا بار سالماعىمىزدى بايلار كوتەرەدى دەپ ءتۇسىنۋشى ەدىك. قالادان شىققاندا المان-سالىق ءبولىنىسىن جۋان موينىمەن ءبىر-اق كوتەرىپ العانداي ىڭقىلداپ، ىركىلدەپ شىعاتىن زاڭگى-ەلۋباسىلار ءوز اۋىلىنا كەلە سالا قاقپىش كەدەي مەن جاۋىر جالشىلاردىڭ قىل ارقالارىنا ارتىعىمەن ارتا سالاتىنىن تۇڭعىش رەت ءبىر ەلۋباسىنىڭ اۋىلىندا كوردىك.
قىمىز بەن قىزىققا بوككەن سونداي ءبىر سەگىز قانات ۇيدەن قيالزات ەكەۋمىز "دۇزگە" شىقتىق، جازىق سازدى اينالا قونعان كوپ اۋىلدىڭ ورتا شەنىندەگى ءبىر توپ ۇيمە-جۇيمە قويتاستارعا قاراي تارتتىق. تۇسكى اشىق كۇن، جاڭا قونىس، جاپ-جاسىل جاساڭ اڭقىعان ءيىسىن ءوز ىشىنە تويىمسىز تارتىپ، تىنا قالىپتى.
بىلاي شىعا بەرگەنىمىزدە ۇيدەگى تولاسسىز دۋىلداعان كۇلكى كومەسكىلەنە قالدى دا، سول قوي تاستاردىڭ سىرتىنان اقىرعان اشۋلى تارعىل داۋىس ەستىلدى. القاقوتان مالداستارىن قۇرىپ وتىرعان ءبىر توپتىڭ ورتاسىنان ساقالسىز، قارا مۇرتتى وماربەك ەلۋباسى ەرەكشە كۇجىرەيىپ كورىندى. ونىڭ قارسى جاعىندا جۇگىنىپ ەكى توندى وتىر. ءبىرى ەسكى تىماعىن شىجىعان ىستىقتا باسا كيىپ الىپتى دا، ءبىرى تىماقتى الدىنا تاستاپ ماڭدايدان تۇيىلگەن كىر-كىر شىتپەن وتىر. بۇلاردىڭ ارتىن الا ءبىر بۇكىر كەمپىر تۇرەگەلىپ تۇر. شىعىس جاعىنداعى ءبىر بولەك اۋىلدان ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ەكى جالاڭاش بالاسىن ەكى قولىمەن دەدەكتەتىپ، جىرتىق كاجەكەيلى ايەل جەتتى. ونىڭ ارتىن الا جانە ەكى قىزىل جالاڭاشىن جەتەكتەپ، ءبىر كىشكەنەسىن كوتەرگەن جاستاۋ ايەل كەلەدى. ونىڭ تىم شارديىپ، تەڭسەلىپ كەلە جاتقانىنا قاراعاندا قۇرساعىمەن ءتورتىنشى بىرەۋىن كوتەرىپ كەلە جاتقانى انىق ەدى.
- ەركەكتەرى قايدا بۇلاردىڭ، بەرمەگەندەرىنىڭ ءبارىن
شاقىر!.. سەن بارشى! - دەپ ەلۋباسى ءبىر شابارمانىن جۇمسادى.
تەاتر قويا كەلىپ ءوزىمىز ءبىر تەاتردىڭ ۇستىنەن تۇسكەندەي، قيالزات ەكەۋمىز جالپاق تاستىڭ ۇستىنە وتىرا قالدىق. قاراماعانسىپ، كوز قۇيرىعىن جۇگىرتىپ وتىرمىز.
- وي، الگى سويىسقا بەرەتىن مالدارىڭ كايدا؟! - دەپ اقىردى ەلۋباسى، - كەشە ەلۋ قوي سويىس وسى وندىقتىڭ ءتۇتىن باسىنا ءبولىنىپ ەدى عوي!.. ءبىر عانا ماعان كەلگەن سىيلىق ەمەس قوي بۇل!
- مىرزا، مەن قوي تابا المادىم! - دەپ تىماقتى شال
الدىمەن جاۋاپ قاتتى، - ساۋىندىق بەس-التى لاقتى ەشكىم عانا
قالىپ ەدى. سونىڭ بىرەۋىن اكەلىپ بەرەيىن، قايتەمىن ەندى!
ەلۋباسى ەندى شپتىعا زەكىردى:
- ەي قوڭقاي، سەنىڭ قويىڭ بار ەمەس پە ەدى، مەنى سىناپ وتىرمىسىڭ، نەگە اكەلمەيسىڭ؟!
-ءتورت-بەس ساۋلىقتان باسقا بويداق قالماپ ەدى مەندە، تاقسىر-اۋ!.. كۇزدە تاۋىپ بەرەيىن، قازىرشە وزىڭىزدەن ءبىر بويداققا قارىزدانايىن دەپ وتىرمىن!
- "جامان ۇستا جانىنان" دەمەكپىسىڭ!.. ءبىر قوزىڭدى كۇزدە بويداق قوي قاتارىندا وتكىزە سالماقسىڭ عوي! قيقاڭىڭدى قويىپ قازىر تاۋىپ اكەل!
- سۇراماعان جەرىم قالمادى، تاقسىر... سويىسقا ءوزىمدى اپارىپ سويساڭىز دا ءدال بۇگىن تابا المايمىن، - دەپ قوڭقاي اتالعان شىتتى جاۋابىن كەسە قايىرىپ قالىپ ەدى، ەلۋباسى كامشىمەن قاسقايتا سالىپ-سالىپ جىبەردى. قامشىنىڭ ءورىمى ارقاسىنا بارىپ تيگەن قوڭقايدىڭ تونى سارت-سارت ەتە تۇسكەنىمەن ءوزى ءۇنسىز، قىبىرسىز وتىرىپ قالدى.
- قايدان تاپساڭ دا كەلتىرەسىڭ بۇگىن! ءۇيىمنىڭ سالىعىنان بولىنگەن ەكى قويدى دا بۇگىن تاباسىڭ!.. ۇكىمەت ادامدارى ادام سويعىزىپ جەگەلى كەلىپ وتىر ما ەكەن! بۇگىن تاپپاساڭ وسى ءسوزىڭدى ايتىپ، وسى ۇكىمەتتىڭ ءوز الدىنا سالىپ بەرەمىن! ۇرىمجىگە ايدالىپ جاتقان مىقتىلاردىڭ قايسىسىنان مىقتى ەدىڭ سەن نەمە! كوزىڭدى اشىپ قارا!
توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي وتىرىپ قالعان قوڭقاي اۋىز اشا الماي تۇقىرا بەردى. بۇل ءسوز بولىپ جاتقاندا كەلگەن كەكسەلەۋ ءتورت-بەس توندىعا ءتوندى ەلۋباسى:
- سەندەردىڭ سويىس مالدارىڭ قايدا؟
- سويىستى كەشكە جاقىن اكەلىپ بەرەمىز! - دەگەن سيرەك بۋرىل ساقال-مۇرتتى قارا شال جۇگىنىپ وتىرا قالدى دا، قولىن قۋسىرا ساباقتادى ءسوزىن، - ەل قوناعى ەلگە ورتاق قوي، ەلۋباسى مىرزا، مال بولماسا دا جانىمىز بار، ءبىر-ءبىر سويىس تاۋىپ بەرەرمىز بۇل قوناقتارعا!
- تاپساڭدار تىلدەرىڭدى ەمىزبەي، تەز تابىڭدار! كەشەدەن بەرى جيىرما مال سويىلدى، مەنىڭ از عانا بويداعىم ءبىتىپ كالدى، - قيالزات ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە قارادىق، بۇل اۋىلعا كەشە كەلىپ تۇسكەننەن بەرى جەتى-سەگىز قوي عانا سويىلعانىن بىلەتىنبىز. تۇس-تۇستان كەلىپ جاتقان مال بۇل ەسەپتەن الدەقايدا كوپ كورىنىپ ەدى. ۇيدە دۋىلداپ وتىرعان بىزگە كورىنبەي كەلىپ تۇسكەنى، مۇمكىن، ودان دا كوپ بولار!
سيرەك بۋرىل ساقالدى شال ەلۋباسى سوزىنە ماقۇلدىق بىلدىرگەندەي يزەكتەي سالا، جۇگىنگەن بويى تىزەسىنە قولىن تىرەپ وتىرىپ سويلەدى:
- مىرزا، ءبىز مىنا بەسەۋمىز كوپشىلىكتىڭ سىزگە ايت دەپ تاپسىرعان تىلەگىن، جۇرت تالابىن الىپ كەلدىك. "ەلشىگە ءولىم جوق دەگەن" سونى ايتالىق: ءبىز قالادان تىم شالعاي كەدەي-كەپشىكتەر، سول مەكتەپكە بالا جىبەرىپ وقىتا المايمىز عوي. وقىتايىق دەسەك تە ورالىمىز جەتپەيتىنىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز...
- ال، ەندى قايت دەيسىڭ ماعان؟!
- مەن عانا ەمەس، سول وقىتا المايتىنداي مەكتەپتىڭ سالىعىن تولەي المايمىز دەيدى. "اركىم ءوز الىنشە بازارلايدى", "اياقتى توسەگىنە قاراي كوسىلەدى". بالاسىن الىس جىبەرىپ وقىتا الاتن اۋقاتتىلاردىڭ وزدەرى تولەسىن دەپ جاتىر جۇرت. قولىمىز ءوز ارقامىزدى قاسۋعا جەتپەي وتىرعاندا، ولاردىڭ بالالارىن وقىتۋعا قوي بەرەر ءحالىمىز جوق قوي دەيدى.
- ەي، سەن كىمنىڭ جوعىن جوقتاپ كەلىپ وتىرسىڭ؟ - دەپ مۇرتىن ەدىرەيتە قارادى ەلۋباسى، - اجالدى كيىكشە ادىرعا شىعىپ، ەل قامقورى بولا قالىپسىڭ عوي! سەنىڭ اتىڭ زارىقپاي عوي، يە، تاعى نەڭ بار ايتاتىن بۇزىق باسى! ۇكىمەتكە قارسى قالعان ءسوزىڭ بولسا، تاعى ايتشى، قانە!
- مىرزا، ءوز قالپىمىزدى ايتتىق، قارسىلىق قىپ نە ايتىپپىز سونشا؟
- ۇكىمەتتىڭ وقۋىنا قارسىلىق ەمەي نە؟ "مەكتەبىن سالىسا المايمىز، بالامىزدى وقۋىنا بەرە المايمىز!" دەپ ايقايلاۋىڭ، بۇزىق-جارشىلىق ەمەي نە؟ - دەپ ەلۋباسى زىرك-زىرك ەتە ءتۇستى، - "جەر استىنان جىك شىقتى، ەكى قۇلاعى تىك شىقتى" دەپ قارا قۇلاعىڭدى قالقيتا شىقتىڭ با بۇگىن!.. ءجۇرشى، قانە، مىنا ۇكىمەت ادامدارىنىڭ الدىندا سويلەسەيىك! ەي، قوڭقاي، سەن دە ءجۇر ۇكىمەت الدىنا! جۇرىڭدەر ءبارىڭ، ءجۇر، زارىقپاي! - ەلۋباسى ورنىنان اتىپ تۇرىپ قامشىسىن ءۇيىرىپ قالدى.
- جۇرسەك جۇردىك! - دەپ زارىقپاي جۇرە بەرىپ ەدى:
- تاقسىر، مەن بەرەمىن دەدىم عوي! - دەپ قونقاي قۇراق ۇشىپ بارىپ، ەلۋباسىنىڭ الدىن توسا بەردى، - قارسىلىعىم جوق، ءوزىمدى ساتسام دا، كارىزدانسام دا تاۋىپ بەرەمىن دەدىم عوي مەن!
- بالالارىمىز اشتان ولسە دە تاۋىپ بەرەمىز دەدىك قوي! - دەپ تىماعىن باسا كيگەن شال دا بۇگەجەكتەي ءتۇستى.
جيداشى بولىپ جۇرگەن ونباسى وسى ساتتە زارىقپايلاردى كايتا جۇگىندىرىپ جىعۋدىڭ ءادىسىن تابا قويدى. ەلۋباسىنىڭ الدىنا ەكى قولىن كەرە جايىپ جولىن مۇلدە كەستى:
- تاقسىر، تاقسىر، "اشۋ الدىندا، اقىل سوڭىندا"! ءسىز تۇرعاندا قاي شوقىنشاققا بارىپ جۇگىنەرمىز! نوق دەيدى دە ايداپ الا جونەلەدى عوي ولار. ءىستى ناسىرعا شاپتىرماي ءوزىڭىز عانا بىتىرە كورىڭىز! - ءوز ارامىزدا ءبىتسىن!
- تاقسىر، ەلۋباسى، ءبىزدىڭ زارىمىزدى سىزدەن باسقا كىم
تىندار!
- ءيا سىزگە ەركەلەپ تۇر بۇل جۇرت! ەلىڭىزدىڭ بازىناسى عوي!
- وتىرىپ سويلەسەيىكشى، قاشان، قالاي تاۋىپ بەرۋگە كەلىسەيىكشى، وتىرىڭىز! - دەسىپ ونباسىدان باسقا دا مىسىقشا اتقامىنەر بەدەكتەر قولپاشتاپ جونەلگەندە، قوڭقاي مەن تىماقتى شال ەكەۋلەپ ەلۋباسىنىڭ ەتەگىنە ورالا جۇگىندى. ىرسىلداي شەگىنىپ بارىپ قايتا وتىرعان ەلۋباسىمەن بىرگە جاپىرىلىپ كوپشىلىك تە وتىرىسىپ ەدى. سالقىن قاراپ ءۇنسىز تۇرعان ەكى-ءۇش توندى مەن زارىقپاي دا ءبىر-بىرىنە قاراسىپ الىپ وتىردى. قاباعى قارس جابىلعان ەكى بالالى قارا قاتىن دا، ءىشتى-سىرتتى ءتورت بالامەن كەلىپ تۇرعان جاستاۋ ايەل دە جايىمەن وتىرىسا كەتتى. كۇرسىنىسە وتىردى ەكى ايەل. سىزدانعان سەمىز ەلۋباسى سىزدىقتاتىپ تىڭ باسەڭ ۇنمەن سويلەدى مۇنان سوڭ، ءوز ايتقانىنا كوندىرەتىنىن تولىق بىلگەن سوڭ باسەڭسىدى بىلەم.
قيالزاتقا قاراپ، تىتىرەنگەندەي ءتىسىم ساق-ساق ەتە ءتۇستى مەنىڭ:
- ءبىزدىڭ الدىمىزعا سالىپ ايداتامىن دەپ قورقىتىپ،
الداۋ، - دەدىم. نەدەن ەكەنىن بەلگىسىز، مەن ءوزىم دە سول
جابىرلەنگەندەرمەن بىرگە شانشىلعانداي ىشتەي ەزىلىپ وتىر ەدىم، - الدىڭعى جىلى ەلسادىق مەكتەپ سالۋعا ءتيىستى سومانىن بايلاردان عانا جينالىپ جاتقانىن تالاي رەت ايتىپ ەدى عوي؟!
- ءيا، سولاي بولاتىن!.. مىنا مىقتىلار سونىڭ ەسەسىن
ەندى الىپ جاتىر، بىرىنە ەكىسىن قوسىپ جيادى بۇلار! ەلۋباسى سايلانۋعا باسىن بوي تىگەتىنى - وسىلاي توناۋ ءۇشىن عوي! - دەپ كۇلىمسىرەدى قيالزات. - تەگى سول ەلسادىقتار قولعا الىنعان سوڭ، "قۋلىق" تا وزگەرىپ كەتتى مە ەكەن. مەن ساياساتتىڭ نە دەگەن ءسوز ەكەنىنە جاۋاپ بەرگەنىمدە ءبارىڭ كۇلىپ ەدىڭدەر عوي، ال كۇلشى قانە!
ەكەۋمىز دە تاستىڭ ۇستىنەن كۇلە تۇردىق تا، جىلاۋلار دالاسىنان دۋماندى ورتاعا قايتا تارتتىق.
- بۇل تۋرالى قازىرگى ۋاقىتتا ءسوز اشۋعا بولمايدى، - دەپ ەسكەرتتى قيالزات، - ىسكە بۇلىنشىلىك جاسادى دەپ جار سالا جارىساتىن پالە بۇل!.. قالاداعى شاڭيا، گايجاڭدار[1] دا وسىنداي! - التى ۇلى ساياساتتىڭ پاراقورلىقتى، قياناتتى جويعانى قايدا؟
- الدىڭعى ەكى-ءۇش جىل عانا ءبىراز شەكتەلىپ ەدى... بۇلار "ساياساتشىل" ەمەس پە! - دەپ تاعى كۇلدى قيالزات، - ۋاعدادا قۋ تۇرا ما! ءبىز مۇنىڭ قويىن جەۋ ءۇشىن ەمەس، قوراسىن تولتىرۋ ءۇشىن كەلىپپىز عوي!
ۇلكەن تەگەنەلەردە شىپ-شىپ ساپىرىلىپ جاتقان قىمىز، كەڭ جايىلعان مول داستارقان تولى باۋىرساق پەن قانت، قۇرت-ىرىمشىك، تاباق-تاباق سارى ماي، تاباق-تاباق قۋىرداق... جاعىمدى يىسىمەن مۇرىن جارعان وسىنشا مولشىلىق قايدان كەلىپ توگىلىپ جاتقانىن تولىق تۇسىنە كىردىك ۇيگە. تون-شالبارى كاۋدىرلاعان مالشىنىڭ دا، قارا كۇيىك ەتەكتەرى جالبىراعان جالشى ايەلدىڭ دە، قىزىل جالاڭاش دەنەسى كۇس-ساۋىس، قوتىر-كوجالاق بالالاردىڭ دا بىرەۋى كورىنبەيدى بۇل ءجاننات ۇيدە. ءتىپتى ءۇي سىرتىندا جوق. اق قازداي بالپيعان، اپپاق شىلاۋىشتى، زەر جاقتى بايبىشەلەر مەن سىزىلعان قىزىل-جاسىل تورقالى قىز-كەلىنشەك، كەرديگەن كەسەل-كەربەز مىرزالار وتىر. سىرلى توستاعانداردى ءۇش ساۋساقتىڭ ۇشىندا عانا قوندىرىسىپ، تىم سانىمەن وتىر. ءبىزدىڭ ءارتىس اعالارىمىز اساۋ قالجىڭ، اسقان اندەرىمەن ولاردى باۋراپ اكەتىپتى. بارلىق كوز سولارعا ءتونۋلى ەكەن. قارقىلداعان-جارقىلداعان كۇلكىلەر مەن مەرەيلى، سىنشىل جىميىستار تىنىسقاننىڭ نازىك مۇڭدى سكريپكاسى تارتىلعاندا عانا تىنا قالىستى. شىڭىراۋ تەرەڭ مۇڭ مەن زاردىڭ تولقىنى مۇڭسىز مىرزالارعا وتتان ىستىق، مامىقتان جۇمساق ماحابباتتىڭ لەبىندەي عانا ءبىلىنىپ، ءوزىنىڭ قىلدان جىڭىشكە قۇمارلىق تورىن جايعانداي سەزىلەدى. ايەلدەر اراسىندا بايبىشە ۇستىنە تۇسكەن توقال مەن مالعا بايلانىپ وتىرعان قالىڭدىقتار بار كورىنەدى. "سورلى زارىن سور كەشكەن تۇسىنەدى", وندايلار وقىس كۇرسىنۋىمەن، وڭدەرى كۇرەڭىتە قالۋمەن بايقالىپ قويىپ وتىردى.
ءبىز كۇن ەڭكەيە كلۋبىمىزعا بارىپ، ساحنامىزدى جايعاستىرامىز دا ىمىرت تۇسە جاسانىپ، رولگە شىعامىز. شىمىلدىق اشىلعاندا بۇرىن تەاتر كورمەگەن جۇرت دابىرلاسىپ الا جونەلەدى. ءار جەردەن وداعاي-وقشاۋ سۇراۋلار جاۋىپ، وعان ءجوندى-ءجونسىز جاۋاپتار ايتىلىپ كەتەدى:
- مىنە، مىنە، ەندى كەلىپتى مامىردىڭ اكە-شەشەسى!
- ويپىر-اۋ، كۇندىز جوق ەدى عوي، قاي جاقتان كەلە قالعان بۇلار؟!
- شىركىن-اۋ، مامىرىڭ سۇلۋ-اق ەكەن-اۋ ءوزى!
كورەيىن دەپ كۇندىز قانشا سىعالاسام دا، قالپاقتاردىڭ
ءبىرىن ۇقساتا الماپ ەدىم، قايدا جاسىرىنىپ جاتقان بۇل
قىز؟!
قالقامان شىققاندا اۋىل جىگىتتەرى ەسىنەن ايىرىلا جىنىگىسەدى:
- پا-پا-پا، جىگىتىم-اق ەكەن-اۋ ءوزى!
- باسە، بۇلاي بولماسا جولىندا مامىر ولە مە!
- مىنا مامىر ولە مە، ەي؟!
- قيساسىن ەستىمەپ پە ەدىڭ، بەيشارا-اۋ اكەسىنىڭ ءىنىسى - كوكەناي اتىپ ولتىرمەي مە! ۋاقيعا ورىستەي كەلە كورۋشىلەردىڭ بارلىق كارعىسى كوكەنايعا جاۋادى. كەيبىرى ونىڭ كىڭىر سوزىنە قارسى داۋ ايتىپ، كەيبىرى ءتىپتى اشىق تىلدەپ جىبەردى. كوكەناي رولىندەگى داۋلەت ساحنادا وتىرسا دا، ولارعا ەسەسىن جىبەرمەي كۇبىرلەپ، كارسى بوقتاي وتىرادى دا، قاسىنداعى رولشىلەردى كۇلكىدەن كيناپ، قارا تەرگە تۇسىرەدى. كوكەنايدىڭ اتقان جەبەسى ءتيىپ مامىر جىعىلعاندا، قاسىنداعى - نوكەر رولىندەگى ايەلدەرمەن بىرگە كورەرمەن ايەلدەر دە شۋ ەتە تۇسەدى.
"كوكەناي، قارعامايىن سوزىمە باق،
ءىسىم ءجون، ءبىر قۇدايعا كوڭىلىم حاق!
ەكى قان ءبىر وزىڭە اۋىر بولار،
بولما ەندى قالقاماننىڭ قانىنا ورتاق!"
ولەر الدىنداعى مامىردىڭ اقتىق ايتىلاتىن وسى ۇزاق ءسوزى ءۇزىلىپ-ءۇزىلىپ شىعىپ جاتقاندا، كورۋشىلەردەن جىلاماعان ايەل قالمادى. ءتىل اتاۋلى بايلانعانداي، ءۇن اتاۋلى وشكەندەي، تىم-تىرىس وتىرىس، تىم-تىرىس كوز جاسى، پىس-پىس مۇرىن، مىس-مىس جىلاۋ...
ءبىز جاز بويى حالىقتى وسىلاي جىلاتىپ ءجۇرىپ، تاۋدان سەگىزىنشى ايدىڭ اقىرعى شەنىندە ءبىر-اق تۇستىك.
تەرگەۋشىم", كوپشىلىكتى جىلاتۋدان ۇلكەن قىلمىس جوق شىعار. ءبىز سول جىلى جازدا تاۋ حالقىن قان جىلاتتىق: كۇندىز سويىسپەن تويلاپ جىلاتتىق تا، تۇندە ءولى ىسپەن ويناپ جىلاتتىق. شىنىمىز دا قىلمىس، ويىنىمىز دا كىلمىس بولدى.
سۋماڭنىڭ قولى مەن جىلاننىڭ ءتىلى ءبىر تەكتى عوي، بالىق تىلدەس، باقا ۇندەس بولماي ما. ءبىزدىڭ سول جازداعى قىلمىسىمىزدى ءوزىڭىز تەكتەس تەرگەۋ شەبەرلىگىن تولىق يگەرگەن يناباتتى سول زاڭگى، ەلۋباسىلاردان سۇراپ انىقتارسىز.
IV
شاۋەشەككە بارىپ، ورتا مەكتەپكە سىناۋ بەرۋگە ساباقتاستارىمنىڭ كوبى-اق سايلانىپ بولىپتى. ولاردىڭ ەكپىنى مەنى دە ەلەڭدەتىپ اكەتتى. ولار جاز بويى دايىندالىپ قىزىنسا، مەن ەشقانداي دايىندىقسىز-اق، دۇبىرگە شىداماعاندىقتان قىزىندىم. ويتەتىنىم، جاز بويى مەنىمەن بىرگە سەرۋەندە جۇرگەن ءۇش-ءتورت ساباقتاس تا قىزىنا جونەلدى. "ولاردان مەن كەم بە". ولار وزدەرىنىڭ تۇرمىس كۇيى قالاي شاپسا دا، تۇساۋ سالمايتىن وقۋ شىعىنىنا شىدايتىنىن ءبىلىپ قىزىنسا، مەن ول كۇيگە قاراماي قىزىندىم. ويتەتىنىم، "اۋەلى سىناۋ بەرىپ، ءوزىمدى بايقاپ كورمەيمىن بە، وقۋعا جاراپ، وقۋ شىعىنىنا شىداماسام، قايتىپ كەلمەيمىن بە؟" اكە-شەشەگە وسىنى ايتىپ، ەكى كۇن كىڭقىلداپ ەدىم، قينالسا دا تالابىما قيماي كونىپ، بىرەۋدەن جيىرما ءسارى قارىز الىپ بەردى. سول اقشا جان قالتاما تۇسىسىمەن جۇگىرە جونەلدىم. شاۋەشەككە باراتىن ساباقتاستار اربا جالداپ الىپ، اعىلىق كوشەسىندە مەنى توسىپ تۇر ەكەن. اكەم دە بۇلكىلدەي كەلە سار جەلىسكە ءتۇسىپ، مەنى سول ارباعا شىعارىپ جىبەرىپ قايتتى.
ءتۇن قاتىپ جەتىپ، ەرتەڭىندە-اق ەمتيحان زالىنا كىردىك. ەمتيحان تاپسىرۋشى ءۇش جۇزدەن ارتادى ەكەن دە، قابىلداناتىن وقۋشى ءبىر كلاستىق - وتىز شامالى عانا ەكەن. ونىڭ ۇستىنە، سول كەزدەگى شاۋەشەك ورتا مەكتەبىنىڭ ءتىلى - تاتار، ۇيعىر، وزبەك تىلدەرىنىڭ قوسىندىسى بولاتىن. ەمتيحاندى سول مەكتەپتىڭ ءوز تىلىندە الدى، دوربىلجىندە ساپ قازاق تىلىندە وقىعان ءبىز قاڭقيىپ وتىرىپ قالدىق.
ەمتيحان الۋشىلاردىڭ اراسىندا قازاقتان شوقشا ساقالدى سەمىز قارا مۇعالىم عانا بار. بار بولعانىمەن دە بىزگە جوق سياقتى. شاۋەشەكتىڭ ءوز وقۋشىلارىنىڭ قامىنان اسا الماي قالدى. ول كىسىنىڭ دە ءوزىنىڭ جەبەۋ مىندەتىنە العان سۇيىكتى "تايىنشالارى" بارشىلىق كورىنەدى. سول "تايىنشالارىنىڭ" ءبىرىن ەمىزىپ بولىپ، ەندى بەرۋگە وتەردە اۋزىنداعى ناسىبايىن بۇلتىڭداتىپ اپارىپ، سول تۇستاعى تۇكىرشىككە تۇكىرگەن بولادى، جولشىباي سول "تايىنشاسىنىڭ" حال-جاعدايىن بايقاپ ۇڭىلە وتەدى. ناسىباي ورنىنا جالپاق قۇمىرا شاقشاسىنان جاڭا ناسىباي سالا قايتىپ، وعان بۇلكىلدەيدى. بۇلتىڭداۋ مەن بۇلكىلدەۋدەن ءبىلىمنىڭ سول اۋزى بوساماي-اق قويادى ءسويتىپ.
ءوزى ءمۇيىزدى سيىردان نايزانى كوپ كورگەن توقال سيىرداي، تىم جالتاڭ دا كورىنەدى. باسقا "بۇزاۋ ەنەلەرىنىڭ" قاباعىنا قاراپ "ەمىزىپ" ءجۇردى. ولاردىڭ ارقايسىسى ءوزى ەمىزەتىن "تايىنشالارىنىڭ الدىنا بارىپ ءيىلىپ قالعاندا، توقال قارا ءوز "تايىنشاسىنىڭ" اۋزىنا دالدەپ ەركىن سالا الادى.
ءبىز سۇراۋدىڭ ءتىلىن دە ۇعا الماي جالتاڭداپ وتىرعانىمىزدا "ەنەلى" وقۋشىلارعا سونداي سىلپ-سىلپ سىبىرمەن ونىڭ جاۋابى دا ايتىلىپ جاتتى. دوربىلجىندىك ساباقتاستاردان سول سىبىرلاردىڭ كەيبىرىنە جاقىنىراق وتىرعان ەكى-ۇشەۋى عانا ۇمىتكەر بولدى دا، باسقامىز 1-2 ساباقتىڭ ەمتيحانىنان سوڭ-اق ءتۇڭىلىپ، بۇل ساپاردا قۇداي تاعالانىڭ پالەندەي جارىلقاي قويمايتىنىن تۇسىندىك. ۇمىتكەرلەر ەرتەلى-كەش ساباق پىسىقتايدى. ءبىز ءتۇسىنىپ بولعاندىقتان كوشەگە تۇكسيە شىعاتىن بولدىق.
شاۋەشەك كلۋبىنىڭ باقشاسى "جاننات" سياقتى كورىندى بىزگە. ءتۇن ورتاسىنا دەيىن تاماشالايمىز. بۇل باقشادا "حور قىزدارى" مەن "پەرىشتە جىگىتتەر" قاتار-قاتار قولتىقتاسىپ، اياقتارىن ءبىر ىرعاقپەن تەڭ باسىپ سايراڭدايدى ەكەن. اپرەل دايىندىقتارىندا ءبىز دە اسكەري تاربيە العانبىز عوي. ءبىز دە سولاي قاتار جۇردىك. سامالاداي جارىق، الۋان ءتۇرلى گۇلمەن بەزەلگەن الاڭداردا الۋان ءتۇرلى گۇلدەي تورقامەن بەزەلگەن سىلقىمدار اراسىندا ءبىز تىم سۇرىقسىز سياقتىمىز. سولاي بولسا دا كوڭىل جۇدەۋلىگىمىزدى كورسەتپەۋ ءۇشىن، كوتەرىڭكى، كەۋدەلى جۇرۋگە تىرىستىق. ۇيدە قولمەن تىگىلگەن "مودىسىز" كيىمىمىز كونەتوز بولسا دا، ايتەۋىر اۋىمىز جىرتىق ەمەس قوي، نەمىزدەن ۇيالامىز!" دەپ كۇلىستىك. بۇلاردىڭ ىشىندە ەڭ جۇدەۋباسى - مەنىڭ دە قارا تريكو مەشپەت-سىمىمنىڭ جاماۋى جوق ەدى. جالعىز-اق ء"مىنىم" - تاۋدا جاراسىپ كەلگەن كونە ەتىگىمنىڭ كوشە ىستىعىمەن وتاسپاي ءجۇرۋى بولدى.
- ءبىزدىڭ دوربىلجىننەن بۇل قالانىڭ ارتىقشىلىعى - كوشەنى جارىق قىلىپ تۇرعان ەلەكتر ستانساسى مەن وسى باقشاسى عانا! - دەدى رافاەل اتتى ۇزىن بويلى تاتار ساباقتاسىمىز. داۋلەت مۇنىڭ اتىن ۇمىتقانسىپ: "تارپايىل", كەيدە جەپ-جەڭىل عانا "توراپاي" دەپ سالۋشى ەدى. ءوزى كەلىسكەن ادەمى، ادەپتى جىگىت بولاتىن. قيالزات ول ايتقان ارتىقشىلىقتى ارتتىرا ءتۇستى:
- دەگەنمەن، ايماقتىق قالا عوي، ورتا مەكتەبى ءۇشىن كەلىپ، ۇتىلىپ، تەگىس زاحودقا وتىرىپ قايتاتىن بولمادىق پا!
- ءبىزدىڭ مارتەبەلى مىرزالارعا ەرتەڭ ۇزاتىلاتىن بيكەشتەرىمىز دە ءدال سولاي جاسامپاز! - دەپ مىسقىلدادى ومىربەك، - قاراشى، انەۋبىر قىرما ساقال قىرقىلجىڭ دا شاشىن مايلاپ، بەتىنە وپا جاعىپ العان سياقتى!
- ءوزىنىڭ ەزۋى مەن تاناۋىنا قارا، ساندەنەمىن دەپ وڭ جاق قۇلاعىنا ءبارىن ءبىر-اق جيىپ الىپتى! - دەپ سارى شايان بەكساپا قوستى.
- وسىلاردىڭ ءبىرسىپىراسى كۇندىز كىرپىش قۇيىپ، ءيا، كۇندىكشىلىك ىستەيدى دە، كەشتە پەرى بوپ شىعا كەلەدى. ىڭعاي قارا شاي مەن قارا نان جەپ ۇنەمدەپ، كەشتە كيەتىن اق كوستيۋم ساتىپ الادى.
- دەگەنمەن، مادەنيەتتى قالا، مۇندا وزبەك، تاتار، ورىس بايلارى كوپ، سولارعا ەلىكتەپ ءبارى كيىنۋگە تىرىسادى.
- "اتتىعا ەرىپ جاياۋدىڭ تاڭى ايىرىلىپتى!".
- قاز بولامىن دەپ قارعا دا اياعىن ءۇسىتىپ العان عوي!
ءبارىمىز دۋ كۇلدىك ءبۇل ماتەلدەرگە.
- ءۇي، اقىرىن كۇلىڭدەر، - دەپ شيقىلداي كۇلدى قيالزات، - بۇل كالەندىرلەر قايدان كەلگەن دەپ باقشاسىنان قۋىپ شىقپاسىن!
"قاۋپىڭ نەدەن بولسا، قاتەرىڭ سودان" دەگەندەي، وسىنىڭ ەرتەڭىنە-اق سول قاتەر ارتىمىزدان ساپ ەتە تۇسكەندەي بولدى. قاۋىپتەنگەن جەرىمىزدەن ءدال ۇستادى ءبىر ايەل داۋىسى. بۇل كەزدە ءبىز ءۇن قاتىسپاي قاتارىمىزدى تۇكسيە ساقتاپ كەلە جاتقان بولاتىنبىز. ارت جاعىمىزدا، تاياۋ كەلە جاتقان ءبىر تىزبەك قىزدىڭ بىرەۋى:
-"گيمنازيستەر", قايىرشىلار! - دەپ قالدى.
ءبىز جالت قاراسىپ قايسىسى ەكەنىن ايىرا الماي قالدىق، ايتەۋىر ىڭعاي ۇلبىرەگەن جىبەك كوفتالى، كىسقا يۋبكالى، توق بالتىر قىزىل-سارى "تاتار قىزدارى" ەكەن. مۇنداي كەلتە يۋبكالاردى "شولاق پەرى" دەپ اتايتىنبىز. جايىمىزبەن اياڭداي بەردىك. سول داۋىس سول ءسوزىن تاعى ايتتى. ومىربەك پەن بەكساپا جالت قاراپ، ورتاق جاۋىمىزدى كورە قويدى.
- سول جاق شەتتەگى جۋان قۇيرىق، سارى شولاق! - دەپ مالىمدەدى بەكساپا. ومىربەك جاۋاپقا رافاەلدى سالماقشى بولدى:
- ارتپايىل، انا قارىنداسىڭا بىردەمە دەپ قويشى!
رافاەل ارتىنا قايىرىلا سويلەپ، تويتارىسىن تاتارشا سىپايىلاپ ايتتى:
- سىزلاركا ءبىز ءالى سويلامادىك، ءسويلامايمىز دا، ءسىزلاردان قايىر تىلامادىك ءالى!
رافاەل بەتىن الدىنا قايتا بۇرىسىمەن "شولاق پەرىلەر" تۇگەل شوڭگىرلەپ كۇلىسە جونەلدى:
- قايىرشىنىڭ سويلارگا ۋاقىتى قايدا؟
- نان سۇراپ اشاۋىنى گانا ءبىلا!
- حايىر ءتىلاماس-مىش...
- باقشالارىمىزگا بيتلارىڭ ءتۇشىپ قالماسىن ءالى! - اۋزىم قىشىعان مەن ەندى بەكساپانى تۇرتكىلەدىم:
- سەن دە تاتار تۇرلەسسىڭ عوي، قايتىپ سويلەمەيتىن بولسىن قاتتى نىقىتىپ تاستاشى ءوزىن. بەكساپا سويلەمەي ءۇنسىز جىميا بەردى. ءبىز ۇندەمەي قويعان سوڭ «شولاق پىرىلەر» دە زەرىككەندەي ءوز اڭگىمەلەرىنە تۇسە باستاپ ەدى، الگى جۋان قۇيرىق سارى شابۋىلعا قايتا ءوتتى:
- مۇنداي قايىرشى گيمنازيست كورمەپپىز ءالى... شاپكالارىن قارا ءوزلارىنىڭ ءماس مۇجاكلارعا ۇقشي!
قايىرىلا قارادىم مەن. بۇدان جەتى-سەگىز جىل بۇرىن وسى شاۋەشەكتىڭ ءبىر قىزىنان ەستىگەن «قالەندىر» دەگەن ءسوز ەسىمنەن ءالى شىعا قويماعان ەدى. ەكىنشى كەلۋىم وسى عانا. بۇل رەت ەستىپ كەلە جاتقانىم تاعى دا سول عوي! جاۋابىن ىلە قايىردىم:
- قايىرشىدان قايىر تىلەگەندەي سوڭىمىزدان قالماي قىڭقىلدايسىڭ، بەيشارا، قايىرشىنىڭ قايىرشىسى ءوزىڭ ۇقسايسىڭ، بىزدەن نە سۇرايسىڭ، ايتا عوي ەندى. بارىمىزدى ايامايىق! مۇنشالىق زارىققانىڭىزدى ءبىلىپ، جانىمىز اشىپ كەلەدى!
ءبىزدىڭ ساباقتاستار دۋ كۇلدى. قىزداردىڭ دا ىلە قايىرعان قۇر شالداۋىر جاۋابىن تىڭدامادىق، ەندى ۇرىسسىپ قالمايىق دەسىپ بۇرىلدىق تا، تەرەك اراسىنداعى ءبىر ورىندىققا بارىپ وتىردىق. سول ورىننان ستانتسيا گۋدوگى بەرىلگەندە ءبىر-اق قايتتىق.
ءبىرجولاتا قايتپايمىز، باقشاعا ونان سوڭ بارمادىق، ورتا مەكتەپكە قابىلدانعاندار تىزىمىندە اتىمىز جوقتىعىن كورىسىمىزبەن دوربىلجىنگە ءبىر-اق تارتتىق. سىناۋدان وتە الماي قالعانىما ەشقانداي جابىرقاماي، قايتا جادىراي جونەلدىم. مۇندا وقىپ «قايىرشى» اتالۋدان قۇتىلعانىما قۋانعاندايمىن. ءوز بەتىممەن-اق ەشكىمنەن قالىسپاي وقيمىن دەگەن ءبىر سەرتكە قايرالىپ الدەنەگە ەگەسە قايتتىم.
اكە-شەشەمە دە سول ءوزىم بەكىنگەن سەرتىمدى ايتىپ ەدىم، ولار دا ۇلكەن زىلدەن قۇتىلعانداي جادىراي قالىستى. اكەم ماعان ەلجىرەي قاراپ كۇلىمسىرەدى:
- جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن العانداي، ەندىگى ەڭ ۇلكەن قىسپاعىمىز سول «كەمناسىڭ» بولار ما دەپ ءجۇر ەدىك، وركەنىڭ ءوسسىن، قىراۋىم، اقىل تاۋىپ قايتىپسىڭ! - دەپ باسىمنان سيپادى، - جاسسىڭ عوي، ورايى كەلگەندە كىرەرسىڭ ءبىر مەكتەپكە!
مەنى وسى اقىلعا يتەرىپ سالعان سارى شولاق قىزعا "راحمەت" دەي جازداپ بارىپ، وشتىك سەزىممەن ءتىسىمدى باسا ەسكەردىم ونى.
ۇيدەن شىقپاي، ءوز بەتىممەن ساباق پىسىقتاپ، ءوز بەتىمشە ەسەپ شىعارپ ادەتتەندىم. دەمالعىم كەلگەندە اركىمنەن سۇراپ اكەلگەن ەسكى حيسسالاردى كوشىرەمىن. اندا-ساندا ۇيىمنىڭ كىتاپحاناسىنا بارىپ، كەيبىر كىتاپ-جۋرنالداردى اكەلىپ وقيمىن. ءسويتىپ وقۋ پروگراممام كۇن سايىن كوبەيە ءتۇستى. ويىن-كۇلكى، دوس-قۇربىدان ساياقتاپ، ساباقتاستارمەن كەزدەسە قالعاندا كوپ سويلەمەي، ەسىنەپ-ەسىنەپ الىپ ۇيگە جونەلەتىن مىنەز تاپتىم. ەڭ قىزىق ويىن ۇيدە اكەم جاساپ بەرگەن اعاش ساندىقشانىڭ ىشىندە سياقتى. كىتاپ-داپتەرىمدى جايىپ سالعاندا عانا شىن دۋمانعا كىرگەندەي، تار قاپاستان كەڭ دالاعا شىققانداي جان سەزىمىم كەنەلە قالاتىن بولدى.
اكە-شەشەم وسى كەزدە ماعان ءبىر عانا بورىش ارتتى! رامازان ايىندا بەس ۋاقىت ناماز وتەپ، ورازا ۇستاۋىم كەرەك. وقۋىما بوگەتى بولماعاندىقتان "ازداپ يمان دا تابا جاتايىن" دەپ، مەن بۇعان كونە كەتتىم. ءسويتىپ 1941 جىلدىڭ كۇزىنە كەلگەن ءبىر ورازانى الداۋسىز، ادالدىقپەن وتەۋگە كىرىسىپ ەدىم. ون-ون بەس كۇن ىشىندەگى سىناۋدان جاقسى وتكەن سياقتىمىن، اكەم مەنى سەميا نامازىنداعى يمامدىق ورىنعا شىعاردى.
- وسى ءۇيدىڭ ەڭ وقىمىستىسى سەنسىڭ، مۇنان سوڭ سەن يمان بول! - دەپ وز ورنىنا تۇرعىزدى دا تاكبىردى وڭ جاعىما تۇرىپ، ءوزى ءتۇسىردى، ماعان ءمازىن بولعانى ەدى بۇل. جالدانبا ەگىنشىلىكتەن قىستا بوساپ ۇيدە بولاتىن بيگەلدى سول جاعىمدا. مەنىڭ مەكتەپكە كىرمەي قالۋىمنان ءبىراز جەڭىلدىك تاۋىپ، نۇراسىلمەن بىرگە جاياۋ ساۋداگەر بولىپ العان بيعازى دا، وراز دا ۇيدە بىرگە ناماز وقيتىن بولعان. ءدوربىلجىننىڭ اتاقتى ءابدىراحمان دەيتىن قاريىنىڭ دالەلدەمەسى بويىنشا، ايەلدەر ەرلەرمەن بىرگە ناماز وقيتىن بولعاندىقتان، شەشەم دە سول ورازادا مەنىڭ ۇيۋشىم بولا قالدى.
ەڭگەزەردەي ەكى ءداۋدىڭ ورتاسىندا كىندىكتەرىنەن كەلسەم دە، ولاردان ءسال الدا ءتۇرىپ، ءبارىن مۇلگىتەتىن بولدىم ءسويتىپ. مەن ەڭكەيسەم، ولاردىڭ دا ەڭكەيىپ، مەن توڭقايسام ولاردىڭ دا توڭقايۋى باسىمدى ءساجدادان الماي جاتا بەرسەم، ولاردىڭ دا جاتا بەرۋى شارت، ىشىمنەن كۇلسەم دە ەكى-ءۇش كۇن ءتارتىپ ساقتاپ، ءتاۋىر يمام بولىپ ءجۇردىم. سويتسە دە، سەميا ۇلكەندەرى نامازدا مەن نە ىستەسەم سونى ىستەيتىن بولعانى ماعان وتە ءبىر قىزىق كومەديا ويلاتا باستادى.
كۇندىز ۇيدەن شىقپايتىن بولعانىم ءۇشىن شەشەم مەنى ءبىر ۋاقىت بوي جازىپ ويناپ كەلۋگە قۋزاپ جۇرەتىن. مەنىڭ كوڭىل كوتەرۋىمدى ءبارى قوستايتىن شاق ەدى. سول ويىندى وسى ناماز ۋاقىتىندا ءبىر ويناپ العىم كەلدى ءبىر كۇنى. قىلجاققا اينالدىرعانىمدى بىلدىرمەۋ ءۇشىن، ءوزىم كۇلمەۋىم كەرەك. ەكىنتى نامازى ءتورت قانا جىعىلىپ تۇراتىن ەڭ قىسقا ناماز ەدى، سونىسىن سوزىپ اپارىپ، اقشام نامازىنا قوسش جىبەرگىم كەلدى. "الحامدۋنى" اسىقپاي سوزا وقىپ، وعان ىڭعاي ۇزىن سونار سۇرە قوسىپ، ۇيۋشىلارىمدى ۇزاق قاڭتارىپ الامىن دا ەڭكەيىپ "رۋكاعدا" جانە كوپ تۇرامىن. اكەمنىڭ بەلى اۋىردى بىلەم، ۇزاق ەڭكەيىپ تۇرۋعا شىداماي قيپاقتاي بەردى. بيعازى كۇلىپ جىبەرگەندە قايتا ءبىر قايقايىپ الىپ ساجداعا باس قويىپ الامىن دا ۇزاق جاتامىن. ۇيۋشىلارىمنىڭ اكەمنەن باسقاسى، ءتىپتى شەشەم دە كۇلىپ جاتتى. بىراق، باستارىن يمامنان بۇرىن كوتەرۋ قۇلشىلىق شارتىندا جوق بولعاندىقتان قىستىعىپ ارەڭ شىدادى. ماقساتىمنىڭ ءبىرى - اكەمە ناماز بۇزعىزۋ بولاتىن. مەنەن ەمەس قۇدايدان قورىققاندىعىنان ول كىسى شىداي بەرەتىندەي كورىندى. سوندىقتان، ساجداعا ەڭ اقىرعى جىعىلعانىمدا باس كوتەرتپەي ءتىپتى ۇزاق جاتىپ الدىم. انا ۇشەۋى قاتتى كۇلىپ جىبەرگەندە اكەم جاينامازدان باسىن كوتەرىپ الدى، مەنى بوكسەمنەن بۇرە، جاينامازدان ءىلىپ الىپ، ارت جاعىنا لاقتىرىپ تاستادى. ءوزى دە كۇلىپ جىبەردى ءسويتىپ. ارتقا لاقتىرىلعان "يمامعا", ۇيۋشى مۇريتتەر دە تۇگەل كارقىلداپ كۇلىپ كەتتى.
اكەمنىڭ ءوزى يمام بولىپ، ەكىنتىنى قايتا وقىماقشى بولعاندا ءۇي كۇڭگىرت تارتىپ، ەكىنتى ۋاقىتى ءوتىپ قالعان ەدى. مەن الدىعا قايتا كەلىپ، قارسى قاراپ وتىرا قالدىم دا ەندى "شاريعات" سويلەي جونەلدىم:
- اللا تاعالا ۋا تاباراكانىڭ ەڭ سۇيگەن قۇلى عانا نامازدى نامازعا وسىلاي ۇلاستىرىپ وقيدى، مەشىتتەن شىقپايتىن سوپىلار كەشكە دەيىن مەحرابتىڭ الدىندا جەر جىرتىپ، ەگىن سالادى. ارىق تارتىپ سۋارادى دەپ ويلايسىزدار ما. حاق پايعامباردىڭ حالەل ءۇمماتى البەتتە ولار ساۋاپتىڭ كايدا ەكەنىن بىلەدى. سولاي باس كوتەرمەي جاتىپ الادى دا، يمان دەگەندى بەرمەگەنىنە قويماي تارتىپ الادى. اكە، ءسىز اللا تاعالانىڭ ءوزى جەلەپ جىبەرگەن يمامىن لاقتىرىپ تاستاپ، زور كۇناعا كىرىپتار بولدىڭىز! ەندى بارىپ مەحراب الدىنا جاتىپ الماساڭىز كەشىرمەيدى دە...
- ەي، شايتان، تۇر بىلاي! يمام دا بولما، ۇيىما دا، ارى انا جاققا وتىر، - دەپ اكەم ىزبارلانا قالدى دا، مىرس ەتە ءتۇستى، - ءارى كەت دەيمىن! - دەپ قاتايدى.
- قۋالاساڭىز مەنىڭ كۇنام ءسىزدىڭ موينىڭىزعا مىنەدى!
- مەيلى، ءوزىڭ ارى كەتشى، ارى!
- يمامدىقتان الىپ تاستاساڭىزدار عوي، بۇرقان بولامىن ەندەشە!
بۋددا پۇتحانالارىنداعى پۇتتارشا كەردەيىپ سىرەسە قالىپ ەدىم، تاعى دا كۇلىسىپ جىبەردى. كۇلكىدەن تىيىلا الماي قالعان بيعازىنىڭ يىعىنان اكەم قاتتى نۇقىپ جىبەرىپ، بيگەلدىگە الارا قاراعاندا كۇلكى ارەڭ توقتاپ ەدى.
- جارىعىم، قابىكەن، اقشام بولدى! - شەشەم ماعان جالىندى، - ناماز وقىپ الىپ اۋىز اشايىق.
مەن تۇرەگەلىپ بارىپ ارتتاعى شەشەمنىڭ قاتارىنا تۇرا قالىپ ەدىم، اكەم قايىرىلىپ، كەۋدەمنەن يتەرىپ جىبەردى:
- سەن ەندى جەكە وقى، بىرگە وقىساق تاعى بۇزاسىڭ!
سويتسە دە "تاعى بۇزۋدىڭ" ورايى تابىلا كەتتى: تەرەزە جاق بۇرىشقا كويلەگىمدى شەشىپ، جايناماز ءۇشىن جايا قويدىم دا، جالاڭاش بويىممەن ء"الحامدۇنى" اپىل-عۇپىل ايتا سالىپ جىعىلدىم. ساجداعا ءار رەت جىعىلعاندا ەكى رەت باس قويىپ، ءۇش رەتتەن التى رەت ايتىلاتىن "سۋحان رابيال اعلا" دەگەن جالبارىنۋ ءسوزىن سول جاتقان كۇيىمدە ساناپ وتىز رەت ايتىپ باس كوتەردىم دە، بەتىمدى ءبىر-اق سيپادىم. "اللاحۋ اكپاردىڭ" ماعىناسى رەتىندە "بولدى", ء"بىتتى" دەپ قازاقشا جاريا سويلەي سيپادىم. اللا تاعالا بەس راككاعات اقشام نامازىنداعى سول وتىز رەت جالىندىراتىنىڭىزدى تولىق ورىندادىم، مارتەبەگە جەتكىزىڭىز، بولدى، ءبىتتى! اقىرعى دۇعانى وسىلاي ايتىپ، بەتىمدى سيپاعانىمدا، اكەمە ۇيۋشىلار كۇلكىدەن قىستىعىپ شيقىلداپ تۇر ەدى. ەندى "مارتەبەگە جەتكەندە" جالاڭاش كۇيىڭدە بۇت بولىپ قارسى وتىرا قالعانىمدا ءبارى ءبىر-اق قارقىلداپ، اقتارىلا كۇلدى. اكەمنىڭ رايىنا قاراي سالىپ، كويلەگىمدى الا قاشتىم سىرتقا. ولار نامازىن قايتا وقىپ قالدى بىلەم. اكەم قۋالاپ شىقپادى. ماقتالى شاپانىمدى قارىنداسىمنان الدىرىپ كيىپ سىرتقا اۋاشاراق جۇرگەنىمدە "اۋىز اشار" شايعا شەشەم شاكىردى. ءاپ-ادەپتى بولىپ كىرىپ، داستارقان شەتىنە جۇگىنە قالىپ ەدىم، اكەم مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. مەن ءۇشىن ەكى اعام سىباعا جەگەن بولسا كەرەك، ولار تومسارۋلى ەكەن:
- سەن، ءدىن بۇزار، مۇنان سوڭ ناماز ۋاكىتىندا ۇيدە وتىرۋشى بولما! - دەپ اكەم بادىرايا كارادى، - بەس راكاعات نامازدى ءبىر راكاعاتتا بىتىرە سال دەپ قاي مولداڭ ۇيرەتتى ساعان؟!
- مولدامىز ۇيرەتسىن، ۇيرەتپەسىن، اللامىزدىڭ اقشام نامازىنداعى سالىعىن تولىق وتەسەم... بولاتىن شىعار، - دەپ مەن تومەن قارادىم.
- ول قاي سالىق؟!
- اقشامدا وتىز رەت جالىندىرۋ ەمەس پە... تۇرا تۇر اللانىڭ ءوزىنىڭ ءار قولىنان ءار كۇنى ناماز ارقىلى الىپ تۇرۋعا ءتيىستى سالىعىن ايتىپ بەرەيىن: تاڭەرتەڭگى نامازدا قۇزعىن سارىدەن تۇرعىزىپ الىپ 24 رەت جالىنتۋ... ءبىر راكاعاتتا التى قوي... بەسىندە الپىس رەت، ەكىنتىدە 24 رەت، اقشامدا وتىز رەت، ياسيح نامازىندا 54 رەت جالىنتۋ. ءبىر كۇندە جيىنى 192 رەت جالىنساق بولعانى ەمەس پە! جاراتقان اقىسى ءۇشىن ءادىل. اللا بۇدان ارتىق ەش نارسە تالاپ قىلمايدى. ءبىر كۇندەگىسىن ءبولىپ-جارماي، ماڭدايدى جۇمساعىراق كيگىزگە قويىپ الىپ، ءبىر-اق وتەپ تۇرساق ءتىپتى رازى بولار ەدى!..
- ساعان داۋا جوق ەكەن!.. بولدى، باجىراماي شايىڭدى ءىش ەندى، -دەپ اكەم شايعا جىبىتكەن قارا نانىن اساي ءتۇسىپ كۇلىمسىرەدى.
- كەشكە شەيىن ۇيدەن شىقپاي وتىرىپ الىپ،
ەسەپتەمەيتىنى جوق ەكەن عوي مۇنىڭ! - دەپ كۇرسىندى شەشەم. - ءىشى پىسادى عوي، قايتسىن!..
- جەڭەشە، وسى قىراۋىڭ بالالاردىڭ بارىمەن ۇرىسىپ كالعان عوي دەيمىن، - دەپ بيگەلدى سالدىرلادى. - تاتۋ بولسا ويناماي ما!
- جوق، ۇرىسقان جوق، - دەپ بيعادىل ساق ەتە ءتۇستى. - ساباقتاستارىنىڭ ءبارى مەنەن سۇرايدى. مەن، "جۇمىرتقا باسىپ" جاتىر دەدىم.
بۇل سوزگە ءۇي ءىشى دۋ كۇلدى دە، مەن كىرجيە قارادىم وعان. قاعىسىپ قالۋىمنان بيعادىلدى قورعاعىسى كەلگەن بيعازى دا سويلەپ، مەنى وزىنە قاراتپاق بولدى:
- بۇل جامان ەمتيحانعا جاراماي قالعان سوڭ ءوزىن-ءوزى تۇرمەلەپ وتىر.
- ەي، قىراۋ، ءوزىڭدى-ءوزىڭ نەشە جىلعا كەستىڭ؟
- ءبىزدىڭ قىراۋ ۇرىسقۇمار ەمەس، ەشكىممەن توبەلەسپەيدى. جۇمىرتقا باساتىن كۇركە تاۋىققا ءتىپتى ۇقسامايدى، - دەپ شەشەم مەنى ماقتاپ-ماقتاپ، ءبىر ۋاقىت سەرۋەندەۋدىڭ امالىن ىزلەستىردى. ەرتەڭ كورىڭدەرشى كانە، كۇندىز كوشەگە بارىپ ويناپ كەلىپ تۇرادى!
"بۇل قاقپايلارىڭا كونسەم-اۋ!" دەپ مەن بەكىنە ءتۇستىم.
تەرگەۋشىم، مەن سول جىلى شوۋەشەكتەن قايىرشىلىق قىلمىسپەن قۋالانىپ كەلىپ قامالعانىمدا، ۇيىمنەن ءدىن بۇزارلىق قىلمىسپەن قۋدالانا تۇسكەنىمدى كورىپ وتىرسىز. ءوز ۇيىمە سىيماۋىمنان-اق مەنىڭ اۋەلدەن جەر-كوككە سىيماي كەلگەن قىلمىسكەر ەكەندىگىم بەلگىلى بولمادى ما. اسىرەسە سول كەزدەگى ءدىن بۇزارلىعىما تەرەڭىرەك قاراساڭىز، قازىرگى قىلمىسىمنىڭ تاريحي تامىرى جارق ەتىپ شىعا كەلەدى. دىنگە سەنبەگەن كىمگە سەنبەك. بۇل دا سول كەزدەگى بەلسەندى كەرى توڭكەرىسشىلدىك ەمەس پە. مەن بەس ۋاقىت نامازدى ءبىر راكاعاتپەن عانا وتەپ، سول كەزدىڭ وزىندە-اق قۇلشىلىق قالىبىن ءبۇزىپپىن عوي. بۇعان قاراعاندا قاي قۇلشىلىق قالىبىن بۇزباس دەيسىز. جاستايىنان ءوزىن-ءوزى تۇرمەلەپ ۇيرەنگەن ادام، وزگەنىڭ تۇرمەسىن قۋانا قارسى الماس پا. ونان دا وسى تۇرمەدەن مەنى ءسىز دە قۋىپ شىقساڭىز، جان جەرىمنەن ۇستاعان ەڭ قيىن جازا سول بولار ەدى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] گايجاڭ - كوشە باستىعى.
