قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
V
دامەشتى "ۇرلاپ جوعالتقان" نۇراسىلدىڭ سوڭىنان تۇيىلگەن جۇدىرىق جۋانداي ءتۇستى. ونىڭ قاسىنا سول كەزدە ىلەسكەن بيعازى وزدەرىنىڭ ازدىقتارىن ايتىپ، ىزا بولىپ قايتىپ ءجۇردى. قۇرىشبەك كوبىنەسە اركىمنىڭ ءۇيىن سالىپ، كاڭ، پەشتەرىن جاساپ تىرشىلىك كوسىبىمەن كەتەدى، باسقا دوستارى دا باسقا-باسقا جاقتا جۇرەتىن كاسىپقورلار، نۇراسىلدىڭ وزىنە تەتەلەس ءىنىسى، باي ەسىگىندە جالشى، باسقا ىنىلەرى ءولى بۇعاناسى قاتپاعان جاس وقۋشى ەدى; ءسويتىپ، تىرەگى ءالسىز ءتىرى ازاماتتىڭ تىرشىلىگىنىڭ ءوزى زور قىلمىس بولعانداي، قىسىمعا ۇشىراپ، ءورىسى تارايا ءتۇستى. كوزىن الارتا ءوتىپ، يىعىمەن قاعا-سوعا كەتەتىن سوقتىقپالى ءبىر توپ قيانپۇرىس جولىن كەس-كەستەپ، نۇراسىلدى نەشە رەت توسقان ەكەن. ءوزىنىڭ جولىندا قۇتىرعان يت تۇرسا دا قايمىقپاي ءوتۋدى
سۇيەتىن نۇراسىل بۇل بىتەۋ جاراعا كەزدەسۋدە شيپا ايتىپ، ادىلەتتى ەستەرىنە سالا وتپەكشى بولىپتى:
- كوكەڭنىڭ ۇيرەتكەن بۇل كاسىبى سىزدەرگە تىم الال كاسىپ ەمەس-اۋ، جىگىتتەر، ءبىز ءوزارا ءاي-ءشاي دەسىپ كورمەگەن ادامدارمىز عوي! - دەپ كۇلىمسىرەي كەلىپتى. بۇل سوزگە ءۇن دە قاتپاي، جول دا بەرمەي، كولەگەيلەپ توسا تۇرىپ العان بىرەۋىن قولىنىڭ سىرتىمەن سىرىپ قانا وتە بەرگەن ەكەن، شەكەسىنە ءبىر جۇدىرىق شاق ەتە ءتۇسىپتى.
- شىراعىم، مىناۋىڭ شىنىڭ با، قالجىڭ با؟ - دەپ قاراي بەرگەندە، جۇدىرىققا جاسىرىنعان تاستىڭ بىرنەشەۋى قاتار كەلىپ ءتيىپتى:
- ءوزىڭ نەگە قاعاسىڭ؟
- قايمانا تۇرعان ادامدى نەگە ۇراسىڭ؟
- شىن بولعاندا قايتپەك ەدىڭ؟..
V
دامەشتى "ۇرلاپ جوعالتقان" نۇراسىلدىڭ سوڭىنان تۇيىلگەن جۇدىرىق جۋانداي ءتۇستى. ونىڭ قاسىنا سول كەزدە ىلەسكەن بيعازى وزدەرىنىڭ ازدىقتارىن ايتىپ، ىزا بولىپ قايتىپ ءجۇردى. قۇرىشبەك كوبىنەسە اركىمنىڭ ءۇيىن سالىپ، كاڭ، پەشتەرىن جاساپ تىرشىلىك كوسىبىمەن كەتەدى، باسقا دوستارى دا باسقا-باسقا جاقتا جۇرەتىن كاسىپقورلار، نۇراسىلدىڭ وزىنە تەتەلەس ءىنىسى، باي ەسىگىندە جالشى، باسقا ىنىلەرى ءولى بۇعاناسى قاتپاعان جاس وقۋشى ەدى; ءسويتىپ، تىرەگى ءالسىز ءتىرى ازاماتتىڭ تىرشىلىگىنىڭ ءوزى زور قىلمىس بولعانداي، قىسىمعا ۇشىراپ، ءورىسى تارايا ءتۇستى. كوزىن الارتا ءوتىپ، يىعىمەن قاعا-سوعا كەتەتىن سوقتىقپالى ءبىر توپ قيانپۇرىس جولىن كەس-كەستەپ، نۇراسىلدى نەشە رەت توسقان ەكەن. ءوزىنىڭ جولىندا قۇتىرعان يت تۇرسا دا قايمىقپاي ءوتۋدى
سۇيەتىن نۇراسىل بۇل بىتەۋ جاراعا كەزدەسۋدە شيپا ايتىپ، ادىلەتتى ەستەرىنە سالا وتپەكشى بولىپتى:
- كوكەڭنىڭ ۇيرەتكەن بۇل كاسىبى سىزدەرگە تىم الال كاسىپ ەمەس-اۋ، جىگىتتەر، ءبىز ءوزارا ءاي-ءشاي دەسىپ كورمەگەن ادامدارمىز عوي! - دەپ كۇلىمسىرەي كەلىپتى. بۇل سوزگە ءۇن دە قاتپاي، جول دا بەرمەي، كولەگەيلەپ توسا تۇرىپ العان بىرەۋىن قولىنىڭ سىرتىمەن سىرىپ قانا وتە بەرگەن ەكەن، شەكەسىنە ءبىر جۇدىرىق شاق ەتە ءتۇسىپتى.
- شىراعىم، مىناۋىڭ شىنىڭ با، قالجىڭ با؟ - دەپ قاراي بەرگەندە، جۇدىرىققا جاسىرىنعان تاستىڭ بىرنەشەۋى قاتار كەلىپ ءتيىپتى:
- ءوزىڭ نەگە قاعاسىڭ؟
- قايمانا تۇرعان ادامدى نەگە ۇراسىڭ؟
- شىن بولعاندا قايتپەك ەدىڭ؟..
جارىسا شىققان وسى سوزدەردى ەستي قۇلاعان نۇراسىلدىڭ ارتىنداعى بيعازى كوشەدەگى حالىققا ايقاي سالعاندا، جەندەتتەر بەت-بەتىمەن جونەلە بەرىپتى. تاپاداي تال ءتۇس، اپ-اشىق كۇنى كوشەدە سوققىعا جىعىلعان نۇراسىل بيعازىنىڭ دەمەۋىمەن تۇرىپتى دا، باسى-كوزى كۇپ بولىپ، ساقشى مەكەمەسىنە بارعان ەكەن. نۇراسىلدىڭ ارىزىن تىڭداماي، مىنا سيقىنا عانا قاراعان قارا سۇرى تەرگەۋشى ساقىلداپ كۇلىپتى كەلىپ.
- كىمىڭ ۇلىدى؟ - دەپ قازاقشا شالا تىلمەن تىكىرەيە قالىپتى سونان سوڭ. نۇراسىل ءوزىن ۇرعان توپتىڭ ءوزى تانيتىن ءتورت-بەسىنىڭ اتش اتاپ، ادرەسىنە دەيىن ايتش بەرگەن ەكەن.
- ماقۇل، ءبىز سۇلايدى، قامايدى، سەن قايتادى، - دەپ باسىن كەكشەڭدەتىپتى.
- ءسىز ولاردىڭ اتى مەن ادرەسىن جازىپ الماي وتىرىپ، قالاي تاۋىپ سۇرايسىز؟!
- بولىدى، مەن بىلەدى، جازادى.
- تاقسىر، ءسىز قازىر جازىپ الىپ، شاقىرتىڭىز!.. ولاردىڭ تاسپەن ۇراتىن وسىنشالىق نە سەبەبى بار ەكەن. مەنىمەن بەتتەستىرىپ تەكسەرىڭىز! ءمۇنداي سودىرلار تەرگەلمەسە، جازالانباسا، ءىس جۇزىندە ءوزىڭىز سودىرلىققا كومەكتەسۋشى بولىپ شىعاسىز. ءبىز دە بىرلەسىپ جالعىز-جارىم جۇرگەن الدامدى ۇرا بەرسەك بولا ما؟! ارامىزدان ادام ءولۋى دە مۇمكىن!
- ادامى ولەدى شاتاق، سەنى اتىلادى!
- باسە، سونداي شاتاق شىقپاۋى ءۇشىن ولاردى ايداتىپ اكەلىپ تەكسەرىڭىز!.. قايسىنىمىزدا قىلمىس بولسا سونى جازالاۋىڭىز شارت!
- ول كوپ حاساقى، سەن ءبىر حاساقى، سەنىكى شاتاقى بولماسا، سەنى كوپ حاساقى ۇلىمايدى!
- شاتاق كىمدە بولسا، تەكسەرىپ سونى جازالامايسىز با، كانە!
- بولدى، ماقۇل، ەلتەڭ تەكسەيلەدى. سەنى قازىلى قايتادى! - دەپ تەرگەۋشى ەسىكتى نۇسقاپتى.
- ءسىز قازىر ساقشىلىق مىندەتىڭىزدى ورىنداماي وتىرسىز. ەگەر ءسىز سودىرلاردى شەكتەمەسەڭىز، ءبىز ءوزىمىز ءوش الىپ، ءوزىمىز تيۋعا ءتيىستىمىز. ءبىز دە ادام جيامىز، ءبىز دە ۇرامىز. الدىمەن قىلمىس وتكىزگەن ادامدى تەرگەمەگەندىكتەن ولارعا جاۋاپ قايتارعان ءبىزدى دە تەرگەمەيسىز، ماقۇل ما؟!
- ءبىزى تەكسەيىلەدى، بۇل كۇنى قىزمەتى بار. ەرتەڭى شاقىلادى.
- مۇنىڭىز مەنى شىعارىپ سالۋ ءۇشىن عانا ايتىلعان ءسوز، ادام ۇرۋشىلاردى جازىپ تا الماي تۇرۋىڭىز - سونىڭ دالەلى. بىراق، ءبىز سىزگە كەلىپ مالىمدەدىك، ۇمىتپاڭىز! ەش جازىقسىز قانشالىق جارالانعاندىعىمدى كوردىڭىز. ەرتەڭ بۇدان دا ۇلكەن شاتاق شىقسا، كەلمەدى، كورمەدىم دەۋشى بولماڭىز!.. - نۇراسىل مەن ونى سۇيەمەلدەگەن بيعازى شىعا بەرگەندە:
- لاۋحاسا دا ءحۇي احۋاي لاۋحاسا، سۋانل با![1] - دەپتى ساقشى تەرگەۋشى ەكىنشى ۇستەلدە وتىرعان سەرىگىنە قاراپ. ەكى تەرگەۋشى كۇلىسىپ قالىپتى دا، ەكى ارىزشى ءبىر-بىرىنە داعدارا قاراسىپ كەتە بەرىپتى.
جەكسەنبى كۇنى ەدى، نۇراسىل سوققىعا جىعىلىپتى دەگەندى ەستىپ، جۇگىرىپ بارسام، اۋىز ۇيىندە كىشكەنە-كىشكەنە بەس بالاسى ۇركەردەي ۇيلىعىپ، ءۇن-ءتۇنسىز وتىر ەكەن. ءبارى بەسىكتەگىسىنىڭ ماڭايىندا ۇدىرەيىسىپ-ۇدىرەيىسىپ قالىپتى. ءبارىنىڭ قاباعى قاياۋلى، ەستى ەرەسەك ادامدارشا قايعىرىپ وتىرعانداي. سول كوزىنىڭ الدىندا كىشكەنە قانا تىرتىعى بار ءمۇسىندى قارا تورى جەڭگەمىز ءسال سۇرعىلت تارتىپ شيراپ الىپتى. شاي قايناتىپ ءجۇر. قارا قۇرىم جىرتىق كيىزدىڭ شەتىندە عانا وتىرعان ءاجىمدى قارا كەمپىر:
- سۇمدىق-اي، نە جازىعى بار ەدى ول ءيتتىڭ بالالارىنا! - دەپ اۋزىن سىلپ ەتكىزگەندە كىردىم مەن.
- جازىعى - دامەشتى زورلاپ، بايلاپ بەرمەگەندىگى عانا! بۇل بايلاپ بەرۋگە ول كونەر مە، ەل كونەر مە! - دەپ كۇرسىندى جەڭگەمىز. تەرىس قاراپ كۇيبەندەپ ءجۇرىپ سويلەدى دە، ماعان جالت قارادى!
- ياپىرماۋ، كورىپ تۇرعانىم راس پا، وتىرىك پە! ۇيىنەن شىقپايتىن ۇندەمەس قاينىم دا كەلىپتى عوي، جوعارى شىق! باعدارجاندى ىزدەپ ۇلكەن ءۇيدىڭ تەرەزەسىن قاققانى بولماسا، باسقا ۇيگە اتتاپ باسپايتىن بۇل سويىلعا جىعىلىپ قالماعان بولسا، ءدال قازىر شاشۋ شاشار ەدىم!
نۇراسىلدىڭ باعدارقان اتتى، ماعان قۇربى ءىنىسى ءتور ۇيدەن شىعا كەلىپ، مەنىڭ قولىمنان ۇستاي الدى دا، وكسىپ قالدى. مەنىڭ دە كوز جاسىم ىركىلە قالىپ ەدى.
- ءۇي، جىگىتتەر، جامان ىرىم باستاماندار! - دەپ قۋناقىلىق ەتكەن جەڭگەمىز دە باس جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن كوزىن سۇرتە قويدى!
- قايتسىن، بۇلاردىڭ دا قانى قىزادى عوي! - دەپ كەمپىر كۇرسىندى. باعدارقان تورگى ءۇيدىڭ ەسىگىن اشتى. اعايلاردان قۇرىشبەك باستاعان بىرنەشەۋى كەلىپ وتىر ەكەن. ءبارى دە جەر توسەگىندە جاتقان نۇراسىلعا قاراپ، سونىڭ بالپىلداي شىققان ءسوزىن تىڭداپ وتىر. ءبىر تىزەرلەپ وتىرعان قۇرىشبەك مەنىڭ سالەمىمە يەك قاعا سالدى دا:
- مۇندايعا تىيىم سالاتىن ساقشىمىزدىڭ سيقى سول بولدى دە! - دەپ ءتىسىن باسا ءتۇستى. بەت-اۋزى ادام تانىعىسىز، كۇپ بولىپ كوگەرىپ كەتكەن نۇراسىلدىڭ ەرنى يكەمگە كەلمەسە دە قۇسا شيرىقتىرىپ جاتىر ەكەن:
- ىلە ۇيعىرلارىن "تارانشى ۇلتى" دەپ اتاپ، نە ءۇشىن ۇيعىردان باسقا سانايدى دەسەم، ءبىر ۇلت حالقىن بولشەكتەپ ىدىراتۋدى-ءىرىتۋدى، ءسويتىپ، ءبىر-بىرىنە سالىپ قىرقىستىرىپ، قىرىق پىشاق ەتۋدى كوزدەيدى ەكەن عوي!.. مۇنى ساقشى تەرگەۋشىسىنىڭ قاباعىنان وقىدىم، قازاقتىڭ ەتىن قازاق جەسە قارىق بوپ قۋاناتىنىن كورسەتتى. "ەكى قارعا تالاسسا، ءبىر قۇزعىنعا جەم تۇسەدى عوي". ەگەر سول بۇزاقىلاردى جازالاسا قازاققا وقىستان ىنتىماق ورناپ قالار دەپ قورقاتىن كورىنەدى.
- "ۇرى بۇلىككە قۇمار، شىبىن شىرىككە قۇمار". تورەلەردىڭ تىرلىگى قارالار اراسىنا سالعان بۇلىگىندە ەمەس پە! - دەپ قۇرىشبەك تۇيىندەدى ونىڭ ءسوزىن. بۇل ەكەۋىنەن جاسىراق كەڭەسباي اتتى كەسەك دەنەلى قارا جىگىت ءسوز اڭعارىنا ىزامەن قارسى شىققانداي بولدى:
- ءسويتىپ، تۋىسقان جاۋىمىز ولتىرسە دە كونەيىك، ونىڭ قامشىسىمەن ءشىرىپ، قانجىعاسىندا كۇن كورەيىك، جۇدىرىعىنىڭ استىندا ءجيدىپ، "بەرەكە-بىرلىگىندە" ولەيىك دەپ وتىرسىزدار ما، قالاي؟!
- مۇندايدا ارتىق اقىلدىلىقتىڭ كەرەگى جوق! - دەپ قوستادى تاعى ءبىر جاسىراعى. - قانعا - قان، جانعا - جان، سوققىعا - سوققى! قانداستىعىن، قازاقتىعىن قوي ونىڭ!
- جوق، ءبىز ەسسىز-ەسەسىز ىنتىماق ىزدەپ وتىرعانىمىز جوق، شىراقتار، - دەپ قۇرىشبەك ورنىعىپ مالداسىن قۇردى. - ادام بالاسى بەرەكە-بىرلىككە كەمدىكپەن ەمەس، تەڭدىكپەن قانا جەتە الادى. ىنتىماق كەڭدىكتە ەمەس، تەڭدىكتە. بىراق، وسىعان قايتكەندە جەتە الامىز، ۇلكەندەرمەن سويلەسىپ كورەلىك!
- الدىمەن اۋزىن قان قىلماي تۇرىپ، كاكىمباي تەڭدىك بەرەدى ەكەن دەمە! - دەپ كەڭەسباي كەسە ءتۇستى ءسوزدى (دامەشتى ۇزاتىپ سالاتىن كۇنى كەلىپ، "كاكە" اتالعان بۇزاقى وسى كاكىمباي ەكەن). - بىرەۋدىڭ قىزىن بايلاپ بەرمەدىڭ دەپ وسىنشا وشىگەر مە! قۇرەكە، كاكىمنىڭ ءسوزىن ەستىپ ءجۇرمىن مەن: "ولتىرمەي ءوشىم قايتپايدى" دەپتى ول! ءبىز ءولىمشى ەتىپ، جۇرەگىنە ءبىر ءتيىپ قويماساق، ول ولتىرۋدەن قايتپايتىن قانسۇيىق!
- كەڭەسجان، ءبىز ولاردى بىرەر ساپار ء"ولىمشى" ەتە الارمىز-اۋ، نە ىستەسەك تە ارتىن ويلاپ ىستەيىك. ءبىز - بىتىراپ، نەسىبە ىزدەيتىن قىرعاۋىلىمىز دا، ول قىرعي جيعان قيامپۇرىس قوي. اقشاسى كوپتىڭ جوقشىسى كوپ، مالى جوقتىڭ قالى جوق. ءبىز ەسە قايتارۋدى دا، دەس الۋدى دا وسى پارقىمىزبەن قوسىپ ەسەپتەلىك، اعالارعا ايتالىق!
بۇل اعالاردىڭ ءسوزى وسىعان تىرەلە بەرگەندە، ولاردىڭ اقىلداسپاقشى بولعان ەرسۇلتان باستاپ ءتورت-بەس اعاسى كەلىپ كىردى. نۇراسىلدىڭ اياداي ۇيىندە تابانىمىز سىيار جەر قالماعان سوڭ، باعدارقان ەكەۋمىز دالاعا شىعا جونەلدىك.
- شىركىن-اي، قۇرىشبەك اعانىڭ ءسوزى-اي، - دەپ شىقتى باعدارقان، - نەشە كۇن سويلەسە دە كىرپىك قاقپاي تىڭدار ەدىم!
قازاقتىڭ ناعىز زەيىندى بالاسىنا بىتەتىن بارلىق مىنەز وسى قىزىل قوڭىر، بۇيرەك بەتتى باعدارقانعا تۇپ-تۇتاس بىتكەن ەدى. ول سىرتىنان قاراعاندا موپ-موماقان، اۋزىڭ قايسى دەسە مۇرنىن كورسەتەتىندەي جۋاس كورىنگەنمەن، ىشتەسە كەتكەندە اعىنى قاتتى دارىندى دا، تاۋ بۇلاعىنداي سىلدىراعان سىرشىل دا ەكەنىن وسى بىرەر جىلدا انىق كورسەتىپ كەلە جاتىر ەدى. ۇزدىكسىز وزات ءتورت جىل وقىپ، مەن بىلتىر بىتىرگەن التىنشى كلاسقا وسى كۇزدىڭ باسىندا تۇسكەن بولاتىن. ءىشىم پىسا قالعاندا وسىنى تاۋىپ، از ۋاقىت اڭگىمەلەسىپ قايتسام، كوڭىلىم سامال جەلپىگەن مامىقتاي جەڭىلدەپ، كوتەرىلىپ قايتاتىن بولعانمىن. قۇرىشبەك سوزىنە باعدارقاننىڭ ءوزىنىڭ سۇيىنگەنىندەي، وسى سوزىنە مەن دە ءسۇيىنىپ، موماقان جۇزىنە قاراي-قاراي شىقتىم.
- اعالار ىزاعا شىداماي، سول شوشقالارمەن تۇرتىسەدى-اۋ ەندى! - دەدى ول كوشەگە شىعا بەرە، - يت تالاسىن كورگەندەي ساقشىلار تاعى كۇلىسىپ راقاتتانادى عوي!
- قۇرىشبەك اعا سوعىسپاي بولمايتىن جاعدايدا عانا سوعىسار، ول كىسى جەڭبەيتىن جەردە ۇرىسپايتن.
- قان توگىلە مە دەپ قورقام!.. ايتپاقدايىن، بيقا، ەستىدىڭ بە؟ سوۆەت وداعىنا گەرمانيا بار كۇشىمەن ءبىر-اق باسىپ كىرىپتى. ورىستار زور قىرعىنعا ۇشىراپ جاتىر دەيدى!
مەن تىكسىنە قالدىم. گيتلەر "ون جىل سوعىسپاۋ" شارتىن دا، سوۆەت شەكاراسىن دا ءبىر-اق بۇزىپ، بيىل 22 يۋندە توساتتان ءۇش قالانى باسىپ العانىن ەستىپ ەدىم. بىراق، ءمۇنداي، "زور قىرعىن" سوۆەت ارمياسى وعان قىرعىزا قويمايتىن سياقتى ەدى عوي؟!
- الگى ءبىر "سوعىسپاۋ شارتى" بويىنشا الداپ سوققان سياقتى. باتىس شەكارادا سوۆەت ارمياسى تىم از ەكەن دەيدى. نەمىس تانكىسى مەن اەروپلانى جەر-كوكتەن ءبىر-اق قاپتاپ، باتىس رەسەيدى قانعا بوياپ جىبەرىپتى. قازىر لەنينگراد پەن موسكۆاعا تونگەن كورىنەدى. "سوۆەت وداعىن ءبىر ايدا الىپ بولامىز" دەپ جاريالاپتى گيتلەر.
- ءجۇر وندا، وراز ساقاۋعا بارىپ قايتايىق. گازەت كالەندىرىنان ءبارىن ەستيمىز. ءسويتىپ، قالا ىشىنە ءبىر-اق تارتىق. كۇز سوڭىنىڭ باتىسقا ەڭكەيگەن سارى كۇنى قارسىمىزداعى قالىڭ سۇرى بۇلتقا "سۇڭگىپ" كەتكەن. قىس ىزعارى سول سۇرى بۇلتپەن، جەتە سوققىلاعانىنا قاراماي، قۇلاعىمىزدى عانا اندا-ساندا ءبىر سيپاپ قويىپ، قۇلاقشىندى تۇسىرمەي جەتتىك.
جالعىزىن قولىنان شىعارعىسى كەلمەيتىن اتا-انانىڭ "ويازى" بيىل بىزبەن بىرگە ەمتيحان تاپسىرۋعا دا بارا الماي قالعان. ول دا ۇيىندە، ىڭعاي گازەت-جۋرنال مەن بۇراشورا عانا زەرتتەيدى ەكەن.
- كەلىندەي، بالالاي! - دەپ قارسى الىسىمەن-اق "لەكتسياسىن" باستاي جونەلدى.
- حالپە ءابزي، "ىر" دىبىسىمەن تاتۋلاسساڭشى ەندى! - دەدىم مەن، - جاقىندا قاتىندى دا بولارسىڭ. جەڭگە ابزيتايىمىزعا سوندا: "مەنىڭ اۋزىما قارا" دەمەكشى بولساڭ، نە دەپ بىلجىراماقسىڭ!"
بۇل سوزگە اۋىز ۇيدەگى قارتاڭداۋ شەشەسى دە كۇلىپ جىبەردى، ەستىپ قويىپتى.
- شياعىم ماعان... "ىر-ىر-ىر" ىڭنىڭ كەرەگى جوق ەدى، مىنا ءسوزىڭ باتىپ كەتتى! - دەپ جىمىڭداعان وراز ءبىزدىڭ قۋزاۋىمىزبەن "لەكتسياسىن" جالعاستىردى. "ىر" دىبىسىنىڭ ەندى تۇسىنگەندەي ىنتىعا ايتىپ، تىم جاي سويلەدى بىراق. كەيىنىرەك تولىق بىلگەندەردەن ەستۋىمە، گازەتتەن تاۋپ وقىعانىما، قاراعاندا سوۆەت-گەرمان سوعىسىنىڭ العاشقى اۋجايىنان ورازدىڭ سول كەزدىڭ وزىندە-اق ەداۋىر تولىق حاباردار ەكەنىن ءتۇسىندىم. ول ۇيىندە وتىرىپ-اق قاقاس جىبەرمەي وقپ وتىرىپتى.
شەشەسى ءبىزدى جىگى-جاپار بولىپ وتىرعىزىپ شاي قايناتتى.
- ى..ىر-ىر ىس تىلىنەن كەشكى كۋرس اشىلىپتى، ورىس مەكتەبىندە، ەندى سودان وقيمىن. سەن وقيمىسىڭ؟ - دەپ وراز ماعان قارادى. باعدارقان كۇلىپ جىبەردى بۇل سوزگە:
- ەندى، "پىر.. ور..وما پير رو..رو..روت" دەپ جاڭا تاپقان بار "ىرىڭدى" بىراق شاشپاقسىڭ عوي!
- شىراعىم، "ىر-ىر-ىر" ەندى تابىلادى. ور..ر..ر..ىس شو...ر..ر..ر تۋراسىن ايتا سالاتىن، كوڭىلىنە ىركىلتپەيتىن حالىق ەدى، ەندى ازايىپ كەتەتىن كور..ءى..نەدى. ءبىز دە و..ىر..س بولساق دەيمىن. - ءبىزدىڭ سويلەسۋىمىزگە ءماز بولىپ وتىرعان شەشەسى بۇل سوزگە كەلگەندە كۇرسىنىپ، مۇڭايا قالدى.
- ورىسقا قىرعىن بولسا، ونداعى ءبىزدىڭ قازاققا دا وڭاي تيمەس! مەن دە سول كەشكى كۋرستان ورىسشا وقۋعا ورازبەن كەلىسىپ قايتتىم.
ءۇيى بىزگە كورشىلەس وتىراتىن بەكتەمىر اتتى جىگىتشەگە ەرتەڭىنە ايتىپ ەدىم، قۋانا قارسى الدى بۇل، ءوزى جازدا جالشىلىق ىستەپ، قىستا ورىسشا كەشكى كۋرستان وقيتىن ەكى-ءۇش جىلدىق داعدىلى كۋرسانت ەدى. بيىل ۇرى-قارىنىڭ كوبەيىپ كەتۋىنەن كەشتە جالعىز ءجۇرۋدى قاۋىپسىنىپ بارا الماي ءجۇر ەكەن.
- ەكەۋمىز بىرگە بارىپ قايتىپ تۇرساق، ءتورت كوز، ءتورت قول بولعانىمىز. مەندە تەمىر كەلساپ تا بار. ولاي بولسا، وقىدىق دەپ قوي! - دەپ قۋاندى ول.
جاۋىپ تۇرعان قارعا قاراماي كۇن باتا اعىلىق كوشەسىنىڭ اياعىنداعى ورىس مەكتەبىنە بارىپ ەدىك، دوربىلجىندەگى ورىس بىتكەن سوندا جينالىپتى. ءبىز وقيتىن كلاستا كۇجىلدەسىپ، داۋرىعىسش وتىر. كوبى اراق ءىشىپ الىپتى، ماس. ءبىز ارالارىنان ارەڭ ءوتىپ بارىپ، ءبىر بوس پارتاعا وتىردىق. مۇعالىم ءالى كەلمەپتى. ايتىسىپ وتىرعان سوزدەرىن تىڭداپ، بەكتەمىردىڭ بوزشا كوزى بادىرايىپ كەتتى دە، ماعان شوشىنا سىبىرلادى:
- ءۇي، "سوۆەت ۇكىمەتى اۋدارىلدى" دەپ وتىر عوي مىنالار! ەندى ەلگە قايتايىق، بىزگە نەمىس تيىسپەيدى دەيدى انەۋ ۇزىن مۇرتتى كارىسى! انە، اناۋ دۋدارباس وعان قارسى شىقتى:
"لەنينگراد قورشاۋدا، ماسكەۋگە ون شاقتى كيلومەتر قالدى، بىراق ماسكەۋ جەر استىنا ءتۇسىپ كەتسە دە ورىس بەرىلمەيدى! تۋىستار، ونىڭ كۋتۋزوۆ ەلى ەكەنىن ويلاپ قويىڭدار!" دەدى. كۋتۋزوۆى كىم ەدى؟.. انە، ء"بىز كوشىپ جەتكەنشە بولشەۆيكتەر كوتلەت بولادى" دەيدى اناۋ بۋرىلباس. "كوتلەتى" نەمەنە ەدى. اناۋ ماي شاپاندى قىرما ساقالىڭ جارادى: "رەسەي قارعالارى نەمىس ەتىنە تويادى، بولعانى سول!" دەدى، ءحا-ءحا-ءحا-ءحا... "قاسقىر، تۇلكى، كۇزەندەر قارنىن كوتەرە الماي جاتىپ قالادى دا، سوۆەت ازاماتتارى تورتتەن-بەستەن ىشىك كيەتىن بولادى دەيدى..." گيتلەر موسكۆا كۇل توبەسىندە دارعا اسىلادى!" دەيدى... ويپىر-اۋ... مىناۋ مۇرتتىنىڭ اۋزى تىم جامان عوي: "رەسەيگە باسىپ كىرگەن بۇكىل ەۋروپا ارمياسى!.. بولشەۆيك بەرىلمەيمىز دەسە، ورىس جەرى تۇگەل كورگە اينالادى!" دەيدى... مىنا قاتار سويلەگەن ءۇش ءتورتى: "نەمىس تانكىسى مەن موتوتسيكل اتتى ارمياسى ەندىگى ورالعا جەتىپ تىنىققان شىعار!" دەپ سالدى... "كۇن جىلىنا ەلگە قايتساق بولار" دەدى انەۋ بىرەۋى... ەي وسىلارىڭنىڭ كوبى سوۆەتكە قارسى عوي ءتىپتى! اق پاتشانىڭ بولتىرىكتەرى ەكەن-اۋ ءيا، جوندەرىن ەندى كورسەتىپ وتىر!
وسى ايتىسقا ءوزى تۇسكەندەي الاسۇرىپ وتىرعان بەكتەمىر ەندى تىنىشتالدى. قارا پالتولى قىپ-قىزىل سۇلۋ كەلىنشەك كىرىپ، جۇپ-جۇمساق ۇنمەن بىردەمە دەپ ەدى، گۇرىلدەسىپ وتىرعان ورىستار سىنىپتان شىعا بەرىستى. مۇعالىمىمىز وسى كەلىنشەك ەكەن. جوقتاما داپتەرىنە وراز ۇشەۋمىزدى قوسىپ جازىپ، ساباعىن باستادى.
ءبىز وسى ساباقتان كەشكى ساعات ون بىردە قايتىپ كەلە جاتساق، كەڭەسباي اعامىز باستاعان سەگىز-توعىز جاس جىگىت ەمىل كوپىرىنىڭ اۋزىندا تۇر ەكەن، ارالارىندا بىلتىر جازداعى مەنىڭ قۇتقارۋشىم - عارىپبەك مىقتى دا بار.
- مىنالارىڭ كىم؟ - دەدى بەرۋى.
- بالالار عوي، - دەدى ەكىنشى ءبىرى، - ءاي، سول يتتەر ءبىز كەلۋدەن بۇرىن ءوتىپ كەتتى-اۋ!
- جوق، ءبىزدىڭ مۇندا تۇرعانىمىزدى الىستان كورىپ، بوي تاسالاپ ءجۇر. وسى كوپىردەن باسقا وتكەل جوق قازىر.
- جۇرىڭدەر، ءبىز بىلاي كەتكەن بولايىق! - دەدى كەڭەسباي، - ەي بالالار، ءبىزدىڭ مۇندا تۇرعانىمىزدى ەشكىمگە ايتپاندار، ءا! ءۇي ىشتەرىڭە دە ايتپا، ماقۇل ما؟
ءبىز ماقۇلدىق ءبىلدىرىپ ءوتىپ كەتتىك. اعالارىنان جاسىرىن جيىلىپ، ءوش الۋعا شىققاندىقتارىن، مۇنىسىنىڭ "قاتەرلى" ەكەنىن ويلاي قايتتىم دا، بارا سالىپ بيعازىعا ايتتىم. قۇرىشبەك پەن نۇراسىل ءبىلسىن دەگەنىم ەدى.
ءبىزدىڭ ۇيگە تام ورنىن بەرىپ قونىستاندىرعان ەرسۇلتان اقساقال بايلاردىڭ بايگە اتتارىن جاراتاتىن، اقىسىنا كوبىنەسە سوعىمدىق مال الۋشى ەدى. الدىڭعى كۇنى عانا ءبىر تۋ بيە سويعان سول كىسى كۇنتۋعان شاڭيا مەن كاكىمباي باستاعان بىرنەشە مىقتىنى قوناققا شاقىردى. ۇلكەندەر نۇراسىلدىڭ سوڭىنا تۇسكەن پالەنى وسىلاي اعايىنشىلىق جولمەن بىتىرۋگە كەلىسكەن كورىنەدى. قۇرىشبەك كۇن ەڭكەيە بەرگەندە اراق اكەلدى.
سەنبىنىڭ كەشى بولعاندىقتان ساباقتى قويىپ، باعدارقان ەكەۋمىز ەرسۇلتان ءۇيىنىڭ تەرەزەسىنەن سىعالاۋمەن جۇردىك. كەلگەن ون شاقتى قوناقتىڭ جۋان ورتاسىنان كۇنتۋعان شاڭيا مەن كاكىمدى عانا تانىدىم. كۇنتۋعان شالقالاي سويلەپ قاق توردە وتىردى دا، ونىڭ سول جاعىنداعى كاكىم ءوزىنىڭ تومەنگى ەكى جۋانمەن كۇبىرلەسىپ، شۇلعىسا بەردى.
توسەك جاعىندا قوناق يەسى، شوقشا عانا اق ساقالدى ەرسۇلتان، ودان تومەن قۇرىشبەك جۇگىنىپ، شاي قۇيىپ وتىر.
ءبىر شاۋگىم شاي ءىشىلىپ بولا بەرە داستارقانعا بىرنەشە جەردەن قۋىرداق قويىلىپ، كوك مويىن بوتەلكە مەن كىشكەنە شىنىلار ساپقا تىزىلە باستاپ ەدى. قارسى ۇيدە وسى كەزەڭدى كۇتىپ وتىرعان بولسا كەرەك، باسى مەن موينىن تۇتاس تاڭىپ، مالاقايىن باسا كيگەن نۇراسىل كىرىپ كەلدى.
- اسسالاۋماعالەيكۋم!
- اليكۋمۋسسالام! - دەپ شاڭيا ۇڭىلە قارادى دا، كاكىمباي مەن قاسىنداعىلارى ءبىر-بىرىنە قاراپ ەدىرەيەسە قالدى.
- كەلە عوي، قالقام، كەلە عوي، - دەپ ەرسۇلتان ىسىرىلىپ، قۇرىشبەك ەكەۋىنىڭ اراسىنان ورىن بەردى. نۇراسىل قوناقتارعا تەگىس قاراپ، يىلە امانداسش ەدى، كاكىم بەدىرەيگەن بويى اۋزىن دا جىبىرلاتپاي كەكشيە قالدى. قۇرىشبەك اراق قۇيعان شىنىنى جاعالاتا ۇزاتىپ، بۇرىن اراق ىشپەيتىن ەرسۇلتان قارتتىڭ الدىنا ءبىر شىنى قويىپ ەدى. اراقپەن قوسا بەرەكەنىڭ ءسوزىن باستاپ بەرۋگە قارت كۇنى بۇرىن قۇدايىنا سىيىنىپ، كونىپ قويعان كورىنەدى، شىنىسن جوعارىراق كوتەرىپ الىپ سويلەپ كەتتى:
- ال، قۇرمەتتى قوناقتار، مەن اراق ىشپەيتىنمىن، ەندى قارتايعاندا قاي جەلىككەن دەرسىندەر، "ادام مىڭ جاسامايدى، ۇرپاعى مىڭ جاسايدى" دەگەن، مەنەن ءبارىڭ كىشىسىڭدەر، مەنەن قالعان ءومىردى سەندەر جاسايسىڭدار، سەندەردەن قالعانىن ىنىلەرىڭ، بالالارىڭ، نەمەرە-شوبەرەلەرىڭ جاسايدى... مەن وقىماسام دا اششى مەن ءتاتتىنى كوپ كورگەن اداممىن. مىنە، مىنا تاماقتارىڭنان دا سەندەرمەن بىرگە تاتىپ كورمەكشىمىن. سونىڭ الدىندا ءوزىم ءومىردىڭ انىق بىلگەن، جەتە تۇسىنگەن ادامگەرشىلىكتىڭ-ەلدىكتىڭ ەڭ ءتاتتىسىن ايتا كەتكىم كەلەدى. ول - تاتۋلىق، دوستىق. مەنىڭشە، تاتۋلىقتان ءتاتتى "تاعام" جوق. "بىرلىك بولماي تىرلىك جوق". ايتار اعالىعىم وسى عانا. ءبىر داستارقانعا باس قوستىرعاندا سەندەردەن تىلەيتىنىم دە وسى. اعايىن ارا بەرەكە ءسوزدىڭ قالعانىن وزدەرىڭ دە ايتا جاتارسىڭدار، ال ەندى سول تىلەۋگە الىپ جىبەرىندەر!
اراققا بولاتىن اتتانىستىڭ ءدال وسى مەزگىلدەگى ەڭ اتالى ءسوزىن باسقالارى كادىمگىدەي قاۋقاۋلاپ جىبەرىپ، قىلعىتىپ سالسا دا، كاكىم ءمىز قاقپاي وتىرىپ الدى، ونىڭ شىنىنى دا ۇستاماعانىن كورگەن قاسىنداعى ەكەۋ العان شىنىلارىن قولدارى كۇيگەندەي قويا-قويا سالىستى.
تەرەزە سىرتىندا بىزبەن بىرگە قاراپ تۇرعان بىلەۋباي اتتى باعدارقاننڭ ساباقتاسى ءتۇيىلىپ ءتىسىن باسىپ تۇر ەدى.
- اكەڭنىڭ اۋزى تاعى سويقان شىعارايىن دەپ وتىر! - دەپ كىجىنگەنىن سەزبەي قالدى ءوزى. باعدارقان ەكەۋمىز ەكى يىعىنان باسا قويدىق. وزەندەگى ءبىزدىڭ التى جايىننىڭ ءبىرى وسى بولاتىن. توبەسىندە تەڭگەدەي عانا تاقىرى بولعاندىقتان "بىلەۋباي" اتىنا "تازدى" قوساتىنبىز.
بىلەۋباي "تاز" بىزدەن الدەقايدا قايراتتى دا، قايتپايتىن وجەت ەدى.
- وسى ءبىز كىمنىڭ ۇيىندە وتىرمىز، - دەگەن كاكىمبايدىڭ سوزىنە ءبىز تەرەزە سىرتىنان ءتونىپ، تىكسىنە تۇستىك. قوناقتار دا، كۇتۋشىلەر دە تىم-تىرىس تىنا قالدى. كۇنتۋعان كاكىمگە جىميا قارادى.
- ءبىز ەرسۇلتان اقساقالدىڭ ۇيىندە وتىرمىز عوي، تانىماي قالدىڭ با!
-تانىس سياقتى ەدىم، الگى ء"تاتتى تاعام", تاتۋلىق دەگەندەرىنەن تانىماي قالىپ وتىرمىن، ءبىز تاتۋ بولماي نە قىلىپ ەدىك؟
- وي، كاكە، - دەدى قۇرىشبەك، - تاتۋلىقتى ايتۋدان نە تاقسىرەت تارتا قالدىڭىز! تاتۋلىقتان ادام بالاسى نە زيان تارتىپ ەدى!
كاكىم ادىرايا قارادى وعان:
- سول سوزىنەن مىنا شالىڭنىڭ قۇيرىعى قايدا جاتقانىن ءتۇسىنىپ وتىرساڭشى!
- وسى ء"تۇسىنۋىڭىزدىڭ" ءوزى قانداي جاقسى! - دەپ قۇرىشبەك كۇلىپ جىبەردى، - ايىبىن ءوزى ءتۇسىنىپ، ءوزى ايتۋدان ۇلكەن ادىلدىك بار ما؟ سوعان قاراي تاتۋلىقتى ايتۋدان ءتاتتى ءسوز بار ما؟ اسىرەسە، سىزگە پايدالى ءسوز عوي بۇل! قۇداي دا، وسى وتىرعان كوپشىلىك تە كۋا شىعار، قارتتىڭ وسى ءسوزى "قۇيرىق بۇرۋ" بولسا، ءدال سىزگە بۇرىلعان قۇيرىق ەمەس پە. بولىستىق سوزگە بوقتاۋ ايتپاس بولار! كەل، ەكەۋمىز ەندىگى جەردەگى سول تاتۋلىقتار ءۇشىن تارتىپ جىبەرەلىك!
- جوق، مەن بۇل يەسىز تاتۋلىعىڭدى تانىمايمىن!
- مەيلىڭ، تاتۋلىقتى تانىماساڭىز تانىماڭىز، مەنى تانىرسىز، كەل ىشەلىك!
- سەنى دە تانىمايمىن، ۇرىمەن تانىستىعىم جوق!
- ۇرىنى ونىڭ اعاسى "قاراقشى" تانىماسا كىم تانىر، كەل، اعاتاي، تانىسالىق!
كاكىم كوپشىلىكتىڭ كۇلكى-دابىرىن باسا اقىردى:
- قاراقشى بولىپ نەڭدى بۇلاپپىن؟
- كوپشىلىككە ايان ءىس قوي، بۇلاتپادىڭ دەپ سەن بۋلىققالى قاشان ەدى. تالاتپادىڭ دەپ تاياققا جىققاندى كىم دەپ اتاۋىمىز كەرەك، تورەلىگىن ءوزىڭ ايتشى قانە! ءسوزدى توسا تۇر!.. بىراق ءبىز ۇيگە كەلگەندە ۇيدەي داۋ ايتپاقشى ەمەسپىز. مىنا قارتىمىزدىڭ نيەتىنە، تاتۋلىق بەرەكە-بىرلىگىنە عانا باس ءيىپ وتىرمىز. ارتى ناسىرعا شاۋىپ كەتپەۋى ءۇشىن سىنعان باسىمىزدى، تىسىمىزگە ءتىسىمىزدى باسىپ ارەڭ شىداپ ءيىپ وتىرمىز. كاكىم، سەن ەر بولساڭ، ەڭكەيگەنگە ارتىڭدى تەڭكەيتپە!
كاكىمنىڭ كوزى اقشيىپ ورنىنان كوتەرىلە بەرگەندە، كۇنتۋعان شاڭيا جەڭىنەن تارتىپ وتىرعىزدى:
- وسى تالاستارىڭنىڭ بيلىگىن ماعان بەرىڭدەرشى!..
قۇرىشبەك، اراعىڭدى تولتىرا قۇي! - شاڭيا بيلىگىن شىنى تولى اراقتى بارىنە قاعىستىرىپ ءىشىپ الىپ ايتتى، - مەن ايتسام، ءادىلى بىلاي: "تاتۋلىق" دەگەن تاعام ەمەس، جەل ءسوز عوي... دۇنيەدەگى ەڭ ءتاتتى تاعام - اراق، اراق! ەنەڭ...ءدى، ۇقتىڭدار ما!.. اراقتىڭ قۇرمەتى ءۇشىن ءايتىسسوز توقتاسىن!.. ىشىڭدەر!
- جوق، مەن مۇندا اراق ءىشىپ جارىمايتىنىمدى جاماۋ باس كىرگەندە-اق بىلگەنمىن! - دەدى كاكىم. قامشىسىن الا اتىلىپ تۇرىپ، داستارقان شەتىن باسا، جانشا تارتتى.
- ءاي، كاكىم، توقتا، - دەپ قۇرىشبەك تۇرەگەلىپ ەدى، ونى نۇراسىل ۇستاي الدى.
- بارسىن، قۇرەكە، باسىن سارى تاباققا سالعانىڭمەن ساسىعى كەتپەيدى ەكەن!..
داعدارىپ، ءۇنسىز قاراپ وتىرىپ قالعان ەرسۇلتان قارت ءبىر قوزعالىپ قويىپ، توقتاۋعا شاقىردى:
- كاكىم مىرزا، سابىر ەت، تىم بولماسا ءبىر ءسوز تىڭداي كەت!
كاكىم تىڭدار ەمەس، تابالدىرىققا بارىپ نۇراسىلعا وقتى كوزىمەن اتا قارادى:
- مەن ءالى-اق كورەم سەنى!..
- ءيا، كورشى بولعان سوڭ كورىسىپ تۇراتىنىم حاق قوي! - دەپ كۇلىمسىرەدى نۇراسىل. شىعا جونەلگەن كاكىمدى قۇرىشبەك اۋىز ۇيدە توسىپ، قاتقىل ۇنمەن بىردەمەنى ەسكەرتىپ جاتتى.
ونىڭ ءسوزىن سىرتتاعى ءبىز تىڭداي الماي قالدىق، بىلەۋباي قاقپاعا قاراپ سويلەي جونەلدى:
- بۇل شوشقادان كەكتى مەن قايتارامىن!..
- سەن نە قىلماقسىڭ وعان؟! - دەپ سۇراي بۇرىلدىم مەن.
- تازدىڭ ەڭ جامانى جاتا قالىپ ات ۇركىتپەي مە! - باعدارقان ەكەۋمىز قاتار كۇلدىك. تاز جۇگىرگەن بويى قوناقتار كەلگەن تومەنگى جولعا ءتۇسىپ كەتە بەردى.
- "مىڭ اسقانعا، ءبىر توسقان", - دەپ قالدى قۇرىشبەك، جۇلقىنا شىققان كاكىمبايدىڭ ارتىنان. - قايىر، كەرەك جوق، "سوم تەمىرگە بالعا بار، سومسىنعانعا اللا بار"! قوناق يەسى بولعاندىعىمىز قولىمىزدى بايلادى بۇل رەت!.. بىزدە نە جازىق بار ەدى مۇنشالىق!..
ءبىز مۇنان سوڭ ۇلكەندەردىڭ نە دەسىپ جاتقانىن تىڭدامادىق، كاكىمباي اتىنا مىنە جونەلگەندە، ارتىنان ءبىز دە باسپالاي جۇگىرىپ ەردىك. "تازدىڭ" ونەرىن كورۋ كەرەك قوي. باي جورعاسى تومەنگى اينالما جولمەن ەندى قارا ءۇزىپ بارا جاتقاندا، جولدىڭ سول جاعىنا قاراي جالت بەرىپ، جايداق شىعا بەردى. باتىپ بارا جاتقان ايدىڭ جارىعىمەن انىق كورىندى. ۇستىندەگى جارداي يەسى جوق، ەر-توقىمىن باۋىرىنا الىپ، "ويناي" جونەلدى.
- سەن كىم؟ - دەپ كاكىمنىڭ اقىرا تۇرەگەلگەنى ەستىلدى بىزگە.
- مەن، ءوزىم! - دەپ بىلەۋباي "تاز" دا اقىردى.
- نە عىپ وتىرسىڭ جولدا؟!
باي قامشىسىن بىلەي ۇمتىلعان بولسا كەرەك، اتتىڭ ارتىننان "تاز" دا "ۇركە" جونەلدى.
- ۇل جاراققا وتىرعام. اتىڭ باسىپ كەتەتىن بولعان سوڭ، جان كەرەك قوي، ىرشىپ تۇردىم! - دەپ جاۋابىن قاشىپ بارا جاتىپ قايىردى، - اتىڭدى ۇستاپ بەرەيىن ەندى!
بىلەۋباي قار ومبىلاپ اتتىڭ ىزىمەن جولسىز يەنگە تارتتى: ءبىر ۇرىككەندى ء"بىر ۇرىككەن" قۋىپ، قالانىڭ تومەنگى شەتىندەگى دۋالدى اينالىپ كەتكەنىن كوردىك. ۇرىككەن قۇر ات پەن بايگەگە ءتۇسىپ جۇرگەن جۇيرىك بىلەۋباي قارعا مالتىققان جۋان ساپتاماعا شالدىرسىن با! ءبىر جىعىلىپ، ءبىر تۇرىپ بارا جاتقان كاكىم اق قار ۇستىندە قارا دوپتاي دومالاپ، وتىرىپ قالىپ ەدى.
- ەي، باي، اتىڭ جەتكىزبەدى! - دەگەن بىلەۋبايدىڭ ايقايى ەستىلدى ءبىر كەزدە. ار جاعىنداعى دۋالدىڭ ۇستىنە شىققان سياقتى، - مەن ەندى ۇيىمە جەتىپ الايىن، قالانىڭ ارعى شەتىندە ەدى، كەتتىم، رەنجىمەڭىز، وقىس بولدى!
- ەي، بالا، ەي، بەرى كەلشى ءوزىڭ! - دەپ ەنتىگە ايقايلادى كوكىم، - تيىسپەيىن، قۇداي بىلەدى تيىسپەيىن، بەرى كەلشى ءوزىڭ!
- قۇداي بىلەدى بارمايمىن!.. اللا بىلەدى مەنىڭ ايىبىم جوق، ۇلكەن دارەتتە وتىرعان كىسىنىڭ ۇستىنە باي نە ىزدەپ كەلگەن؟!
- ەي، ەي، توقتاشى ءوزىڭ!.. ءۇيىڭ قايدا؟! ەي توقتاشى، بۇل جاققا كىمنىڭ ۇيىنە كەلىپ ەدىڭ؟!
بىلەۋباي "تازدىڭ" داۋىسى الىستاپ بارىپ ەستىلدى.
- قالىڭدىعىما كەلگەنمىن. ۇيىنەن شىعا الماي، ءوزىمنىڭ دە جولىم بولماي كوڭىلسىز وتىرعانىمدا كەلدىڭ!.. قايىر ەندى، الدە دە تابىلار سىزگە!..
كاكىمباي اتى كەتكەن جاققا قاراي قيرالاڭداپ، قاراسى ابدەن وشكەندە، بىلەۋباي تومەنگى كوشەمەن اينالىپ بىزگە جەتتى.
- اتى ۇلكەن جولمەن قۇيىنداتىپ، كۇرتى جاققا كەتتى! - دەپ القىندى ول، - ەگەر ىرىس ايداپ اكەلىپ بەرمەسە، ول اتى بىرەۋگە سوعىم بولدى دەپ قوي!..
ءبىز ەرسۇلتان ءۇيىنىڭ تەرەزەسىنە قايتا ورالعاندا، قوناقتار سىپىرا قىزۋ، ءوزارا ايتىسىپ-تارتىسىپ وتىر ەكەن. ءبىرى بايلىعىن ايتسا، ءبىرى رۋى مەن ىرگە كۇشىن ايتادى. نۇراسىل وزىنە ءتيىستى ءسوز بولماعان سوڭ قايتىپ كەتىپتى. ارىزدارىن وتكىزۋدەن تۇڭىلگەن ەرسۇلتان قارت پەن قۇرىشبەك سالقىن عانا قاراسىپ قويىپ، ءۇنسىز وتىر. ماستىعى شەگىنە جەتكەن كۇنتۋعان شاڭيا قيمىلجىقتاتىپ ولەندەتە جونەلدى دە، كاكىمبايىن شاقىرىپ، ايقاي سالدى ءبىر كەزدە.
- وي، الگى كاكەڭ قايدا! - دەدى ەرسۇلتانعا قۇتىرا قاراپ، - ءبىر ىر.. ءبىرىڭ اتىپ، ءبىرىڭ قاعىپ قۋىپ جىبەرگەنسىندەر مە! كىسى ەكەنسىڭ، قۋ ساقال، كىسى ەكەنسىڭ!.. ەرسۇلتان با سەن!.. سەنىڭ اتىڭ ەلسويقان!.. ەلسويقانسىڭ سەن! - دەپ باقىرايا قايتالادى دا، ءوزىنىڭ ەكى بەتىن ەكى قولىمەن شارت-شۇرت شاپالاقتاپ جىبەردى، - ەلسويقان! مىلجالاپ تاستايمىن سەنى، ەلسويقان! - دەپ ەتپەتتەپ بارىپ، شالقاسىنان ءتۇستى ءوزى. جەلىنبەي قالعان تاماقتى، ىدىس-اياق پەن داستارقاندى شاڭيانىڭ كوسىلگەن اياعىنىڭ استىنان اۋىل ازاماتتارى ارەڭ جيىستىرىپ الدى.
ءوزارا تارتىستاعى باسقا قوناقتار ء"ىربىت" شانالارىنا وتىرىسىپ الىپ قايتىسقاندا، ءتورت جىگىتتىڭ ءتورت بۇتتان كوتەرۋىمەن ورەڭ شىققان شاڭيا تاعى ورلەدى، - كاكەن قايدا دەيمىن، ەلسويقان! - دەپ دالادا باقىردى ەندى، - قۋىپ جىبەردىڭ بە!.. كىسى ەكەنسىڭ، ەلسويقان!.. ساداعاڭ كەتەيىن، دۋبان اتام... ادىلدىگىڭنەن اينالىپ كەتەيىن... ال، ەلسويقاندى ال!.. ساقالىڭدى... ەلسويقان، مىلجالايمىن، ءالى.
ەكى بەتىن تاعى دا كەزەك-كەزەك جاني بەرگەن شاڭيانىڭ ەكى ادىلەتتى قولىن قۇرىشبەك بۋا قۇشاقتادى دا، شاناعا تيەپ جونەلتتى.
قۇرمەتتى "تەرگەۋشىم", ازەلدە ەرسۇلتان اتالىپ، كىسىلىكتى كىسىلەردەن قوناق شاقىرىپ، تاتۋلىق سۇراعاندىعىنان "ەلسويقان" بولىپ قالعان وسى شال راس مىلجالاندى بىلەم. اقىلعا شاقىرامىن دەپ اپپاق ساقالىن دىمداتىپ تا المادى ما. "كىسىلىگىمەن اسىپ، اكىمشىلىككە يە بولعان زور كىسىنىڭ", "كىسى ەكەنسىڭ" دەۋىنىڭ وزىندە قانشالىق "دانالىق" جاتىر، ادام ەمەسسىڭ دەگەنى عوي. كوپ كىسىدەن تابىلمايتىن اسقان ءادىل ۇكىم ەمەس پە بۇل. ادامدىق دەگەن ۇقىقتا. ۇقىقتى كىسىگە قىلمىس سويقان جولاي ما. ادامدا ۇقىق بولماسا، ورنىڭدا قىلمىس بولۋعا ءتيىستى. سونداي قىلمىستى ەلسويقاننىڭ ادامشا پىكىر ايتاتىن قانشا ادامشىلىعى بار ەدى. كەرىسىنشە قىلمىسىن اشكەرلەپ المادى ما.
سول كەزدە سول ەلسويقاننان جۇقتىرىپ العانىم بويىنشا، قازىر وسى مەن دە ءوزىمدى ءدال سول جونىندە اشكەرلەپ، «مىلجالانىپ» جاتىرمىن-اۋ. ول داۋىردەگىدەن قازىرگى ءداۋىر وسكەلەڭ. ءبىلىم مەن مادەنيەت جوعارىلاپ، ساياسات تەحنيكالاستى. ول كۇنتۋعاننان ءسىزدىڭ اقىل-پاراساتىڭىز ءتىپتى، سالىستىرۋ كۇناھارلىق بولارداي جوعارى عوي، تەرگەۋشىم. سوندىقتان دا مەنى اسا جوعارى قىسىممەن مىلجالاۋىڭىز، كۇنتۋعان جەتە المايتىن قاھار قۇدىرەتپەن قيناۋىڭىز - ءوزىڭىزدىڭ سول جوعارىلىق قاسيەتىڭىزگە لايىق-اق بولىپ جاتىر!
ءVى
1942 جىلدىڭ كۇزى قيىن بولسا دا، مەن ءۇشىن قىزىقتى كەزەڭ كورسەتتى: ء"ۇرىمجى اۋىزىن ارانداي اشىپ تۇرعانىمەن مەنى قايتپەك، جيىرما جاسقا جەتپەگەندەردى جۇتقانىن ەستىمەدىم عوي" دەگەن ويمەن تاۋەكەل ايتىپ، ۇرىمجىدەگى "سپان" دەپ اتالاتىن پەداگوگيكالىق مەكتەپكە تۇسۋگە ەمتيحان تاپسىردىم. قىزىققانىم: اۋداندىق ۇيىمداعىلار ونى "كەدەي كولدى مەكتەپ، ۇكىمەت شىعىنىمەن قامداپ وقىتادى" دەپ تانىستىردى. العاشقى كەزدە ۇكىمەت قۇرامىنداعى كوممۋنيستەردىڭ تالابىمەن اشىلىپتى دا "شىڭدۋبانعا قامقور", "حالىقشىل كوسەم" اتاعىن بەرگەن مەدەتكەرلەردىڭ ءبىرى وسى مەكتەپ بولعاندىقتان، كوممۋنيستەرمەن بىرگە قۇلىپتالماي تۇرىپتى.
ەمتيحاندا وزات وتكەندىگىمنەن، ءدوربىلجىن اۋداندىق قازاق-قىرعىز مادەني اعارتۋ ۇيىمى جول شىعىنىمدى كوتەردى دە، ەرسۇلتانداي اۋقاتى بار اعايىندار جاناشىرلىق جونىمەن جاردەم جيىسىپ بەردى. مەن تۇرەگەلگەندە ء"اۋپ" دەپ قالاتىن ادەتىمەن اكە-شەشەم بارىن كيگىزىپ، جوعىن ساندىعىما سالدى. جوقتان تاپقاننىڭ ورنىن بيعازىنى قايتا جالداپ تولتىرماق. "سپاننان" وقىپ شىقسا ۇلى "مۇعالىم بولىپ جەتىستىرمەي مە". مەنى باي مىرزاسىنداي جاساندىرا قويدى ءسويتىپ.
تۇنىمەن قۇشاقتاپ، تۇنىمەن قۇدايعا تاپسىرعان اكە-شەشە تاڭەرتەڭ كىرەشى ارباعا ەرە كەلگەندە: "جىلامايسىڭدار، ءا" دەپ مەن جونەلدىم دە، بەت-اۋىزدارى جىبىرلاپ ولار قالدى. جۇگى اۋىر ات اربا جيىرما شاقتى كۇندە ارەڭ جەتەتىن "بارسا كەلمەس" جول عوي.
مەنىڭ قايعىم ول ەمەس، قالىپ بارا جاتقان اعايىن-تۋىستار بولدى. كاكىمبايدىڭ ءوزىن ءبىزدىڭ جاس اعايلار ءبىر بوراندى ءتۇنى بورشالاي سويىپ، كوپ ايتقان "اعاتايلارى" ءۇشىن سولدەرىن عانا تاستاپ كەتكەنىن ەستىگەنمىن. ۇرعانداردىڭ ەشقايسىسىن تاني الماي قالسا دا، قىستاعى ساڭلاق جورعاسىن جوعالتقان كىم ەكەنىن بىلمەسە دە، قازىر بار قاھارىن قۇرىشبەك پەن نۇراسىلعا توگىپ، بار اقشاسىن ساقشىلارعا اساتىپ ءجۇر ەدى. اياعى قالاي تىنارى مەنى دە الاڭداتا بەرەتىن.
ۇرىمجىگە بيداي تاسىعان ءبىر لەك ارباعا ەكىدەن-ۇشتەن ءبولىنىپ ءتۇسىپ، شاۋەشەك پەن دوربىلجىننەن جيىرما التى وقۋشى شىعىپپىز. سپان مەكتەبىنە قابىلدانعانىمىز - 18. جارىمىمىز ۇيعىر دا، جارىمىمىز قازاق، بىزدەن باسقا، بۋحگالتەرلىك كۋرسىنا وتكەن ۇيعىر، قازاق، تاتار، وزبەكتەن سەگىز بويجەتكەن بار ەكەن. جايىر تاۋىنان اسقانشا ءبىر-ءبىرىمىزدى جاتىرقاي شىققانىمىزبەن، كوگى دە، جەرى دە سۇرعىلت، ءتىپتى جات كورىنەتىن جىڭعىلدى سورتاڭعا شىققاندا جاقىنداسا تۇستىك. اربا دوڭگەلەگى بورباسقا سۇڭگىپ جاياۋ شۇباعانىمىزدا ەسكى دوستارشا سۇيەمەلدەستىك - سول شۇبىرىندىمىزبەن تاعى دالانىڭ تۇنەك تۇنىنە ءتۇن قاتقاندا ماڭايىمىزدان قاسقىر ەلەستەپ، ءبىر-بىرىمىزگە تىعىلا، قويىنداسا تۇستىك. ات تىنىقتىرۋعا تۇسكەن سۋاتتاردا ارباكەشتىڭ اسپا قارا شەلەگىمەن بىرگە سۋ كوتەرىسىپ، بىرگە وتىن اكەلىستىك تە، بىرگە شاي قايناتىستىق. ءبىر داستارقاندا وتىرىپ، ءبىر شاۋگىمنەن شاي ىشتىك.
ء"تاڭىر قوسقان" دەگەن وسى ەمەس پە، وسىلاي وتكەن بەس-التى كۇن ىشىندە بويجەتكەندەردىڭ ەكى-ۇشەۋىنە "اعا", "باۋىر" شىعىپ، ولار تابىسا قويدى. ءبىر باۋىرمال تابىلىپ، مەنى دە قامقورلىعىنا الا باستادى، ماعان امسە جاناسالاي ءجۇردى. مەنەن جاس شاماسى ۇلكەنىرەك بولسا دا، تالدىرماشتاۋ، اق سۇرى، شالا وزبەك قاليما بيكەش شەشەسى شالا قازاق، ءوزىن وزبەك ساناعانىمەن، ءتىلى تولىق قازاقشا، تىم وتكىر دە ءانشى قىز ەكەن. مەنى سول نازىك تولقىندى انىمەن باۋراي بەردى.
شيحۋ قالاسىنىڭ سىرتىنداعى ءبىر كوك مايساعا ءتۇسىپ، ات تىنىقتىرعان ءتۇس ۋاقىتىندا ول مەنى قولتىقتاپ بۇلاق جاققا تارتىپ ەدى. بىلاي شىعا باياۋ اندەتىپ كەلىپ تۇرا قالدى:
- ەي، تۇرا تۇرشى، ءبىر نارسە ايتايىن! سەن ماعان ولەڭ جازىپ بەرشى، مەن ءبىر ءان شىعارعىم كەلىپ ءجۇر!
- مەن ولەڭ جازا المايمىن عوي!..
- سەن ادەبيەتتى كوپ وقيدى ەكەنسىڭ، تىرىسساڭ جازاسىڭ.
- ال، قانداي ولەڭ؟ - قاليما مەنىڭ جۇزىمە كوز الماي قاراپ، ءوڭى ءسال قىزعىش تارتى.
- مەنىڭ،- دەپ قالىپ سىڭعىرلاي كۇلە جالعاستىردى ءسوزىن، - مەنىڭ جاقسى كورەتىن ءبىر جىگىتىم بار. سۋرەتىن ايتىپ بەرەيىن: ورتا بويلى، يىقتى، ءوزى اق ماڭداي، جىڭىشكە قاسى ۇشاتىن قۇستىڭ قاناتى سياقتى تولىق شەكەسىنە قاراي كوتەرىلىپ سەرپىلە بىتكەن. ءوزى بۇيرا قارا شاشتى، قاپ-قارا كوزى قۇمارلانعانداي وت شاشىپ، جارقىراپ تۇرادى، سوعان كوز الماي قاراپ تۇرعىم كەلەدى مەنىڭ. قىر مۇرىن، قىزىل ەرىن، اققۇبا، دوڭگەلەك ءجۇزىن امسە ءوز قولىممەن جۋعىم كەلەدى... وسىلاي سۋرەتتەپ جاز!
پالە قىزدىڭ مەنى سۋرەتتەپ تۇرعانىن بىلە قويدىم دا، تەرىس اينالا بەردىم:
- مەن ولەڭ جازا المايمىن، جازا السام عوي الدىمەن سەنى سۋرەتتەپ جازار ەدىم!
قاسىمىزعا بەكساپا مەن ومىربەك كەلىپ قالدى دا، قاليما ءسوزدى باسقا جاققا بۇرىپ اكەتتى.
بەكساپا، ومىربەك ۇشەۋمىز ءبىر اربادا ەدىك. قاليما ماعان بەيىمدەلگەننەن باستاپ، ەڭ اڭگىمەشىمىز بەكساپامەن "دوس" بولا قويدى. "دوسىم" اڭگىمە ايتشى دەپ ءبىزدىڭ ارباعا شىعىپ الادى. كوپ سوزگە ارالاسپاي اركىمنەن كىتاپ الىپ وقي بەرەتىن مەنىڭ يىعىما يىعىن تىرەي كەلىپ وتىرادى ءسويتىپ. بىراق، مەنى ەشقاشان دوسىم دەپ اتامايدى. كەرىسىنشە "كەشكىل", "تاليب" كەيدە "پۋشكين" دەپ كەكەسىندى اتپەن شاقىرىپ ءجۇردى. جول قيىنداپ، اربادان تۇسە شۇبىرعاندا عانا ءىس جۇزىندەگى "دوس" ەكەنىمدى ءبىلدىرىپ، مەنى قولتىقتايدى دا، بارىنەن اۋاشالاپ اكەتەدى.
ماعان تاققان ات-اتاۋلارىنىڭ ەشقايسىسىنا ءيىم قانبايتىن بولعان سوڭ، "سىلقىم", "سىلقىم سەرى" دەپ بار بويجەتكەننىڭ كوزىنشە ايقايلاپ شاقىردى ءبىر قونىستا. سوندا شيرادىم بىلەم، وسى اتاۋىنىڭ ۇيقاسى بويىنشا، "اۋ، نە دەيسىڭ قاتقان تەرى" دەپ جاۋاپ قاتتىم. انشەيىندە شاعىپ الما، شامشىل قىز بۇل اتاۋىما شامدانباي، "اپكە", "سىڭىلەرىمەن" بىرگە كۇلدى. ەرتەڭىنە ءجۇرىپ، اربا سورتاڭعا كىرگەندە ەكەۋمىز تاعى دا قولتىقتاسا جونەلدىك. وڭاشالانعاندا ماعان شىتىنا قالدى:
-نەگە "قاتقان تەرى" دەپ شاقىردىڭ! مەن راس سوندايمىن با؟!
- سەن نەگە "سىلقىم سەرى" دەيسىڭ؟!
- سەرى ەكەنىڭ وتىرىك پە!
- سەندەي پەرى قىزدار بىلتىر عانا شاۋەشەكتە مەنى
"قايىرشى" دەپ اتاعان. ەندى عانا ءبۇتىن كيىم كيسەم "سىلقىم سەرى" بولا قالامىن با! سەندەردە ادىلەت بار ما؟
قاليما بار داۋىسىمەن شاڭعىرلاپ ءبىر كۇلىپ جىبەردى دە، قوڭىراۋلاتىپ سىڭعىرلاي بەردى، بىلەگىمدى قىمقىرا ءتۇستى.
- ماقۇل، ماقۇل!.. بولدى... ەندى ولاي اتامايمىن!.. سەن دە مەنى ەندى ولاي اتاما، ءيا!..
ماناستان وتكەن ءبىر كەشتە ءتۇن قاتىپ، تاعى جاياۋلادىق. ەرەنقابىرعا بوكتەرىنەن جايناعان قالىڭ ەلەكتر شىراعى كورىندى. ءۇش-ءتورت كۇن الدىندا كورىنگەن مايتاۋ مۇناي كەنىنىڭ جارىعىنان مىنا شىراقتار ءجيى دە، نۇرلى دا ەكەن. قاليما سوعان قاراپ ەلىتە سويلەدى:
- اناۋ - سوۆەت پلوششادكاسى. مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ قىزمەتتى
وسى جەردە بولماسا، ءدال وسىنداي ءبىر مادەنيەتتى جەردەن
سۇرايمىز، ماقۇل ما؟! مەنىڭ كۋرسىم ەكى جىلدىق، سەنىكى ءۇش جىل عوي، مەنەن ءبىر جىل عانا كەيىن شىعاسىڭ... مەن... سەنى كۇتەم... ءبىر جەردە ىستەيمىز، قالاي دەيسىڭ؟!
- مەن دوربىلجىندە ىستەيمىن، اكە-شەشەمنىڭ قاسىندا بولامىن!
- ولاي بولسا مەن دە دوربىلجىنگە بارىپ ىستەيمىن، ءبىر جەردە تۇرامىز ماقۇل ما؟!
- ماقۇل! - دەدىم مەن. ءالى كۇنگە ۇلكەن اعانىڭ دا ۇيلەنبەگەنىن ويلاپ كەلە جاتىپ، نەلىكتەن جەڭىل عانا "ماقۇل" بولعانىمدى تولىق ەسكەرە الماي قالىپپىن. "بىراق ەندى ءۇش جىلعا دەيىن ونىڭ ءجونى بولار" دەپ ارتىنان ويلاندىم.
- مەكتەبىڭە بارىپ ورنالاسقان سوڭ ءار جەكسەنبى كۇنى مەنىڭ
جاتاعىما كەلىپ تۇراسىڭ، ءيا!.. كىرلەگەن كيىمىڭدى ماعان اكەلىپ تۇر!..
- بارعاندا ءانىڭدى بۇلدانباي ايتىپ تۇرساڭ، ءار كۇنى-اق بارارمىن!
- مەنىڭ ءانىمدى جاقسى كورەسىڭ، ءوزىمدى شە؟
- ءاندى سونشالىق كوركەم ايتۋشىنىڭ ءوزى سول اننەن دە سۇلۋ بولسا، كىم جاقسى كورمەيدى! بىراق، مەنىڭ ءۇيىم كەدەي، اكە-شەشەم جۇدەۋ، سىرتىنان قاراعاندا جامان كورىنەدى. سەن جاقسى كورەر مە ەكەنسىڭ!..
- ەكەۋمىز دە قىزمەتكە ورنالاسقان سوڭ ولار كەدەي بولا ما! ەي، توقتاشى، ءبىزدىڭ ارباعا شىعىپ سويلەسەيىك، جول تۇزەلدى!.. ارباعا ەكەۋمىز شىققان سوڭ انا ەكى قىز ءتۇسىپ، باسقا ارباعا كەتەدى. ءبىزدىڭ سىرىمىزدى ولار بىلەدى...
ارباعا الدىمەن قاليمانى قولتىقتاپ شىعارىپ، ءوزىم كوتەرىلگەندە دەلبە ۇستاپ وتىرعان كەكسە جىگىت ماعان قاراپ جىمىڭ ەتە ءتۇستى. بەتىم دۋىلداي بارىپ، قاليما تارتقان ورتاداعى ورىنعا وتىرا كەتكەنىمدە، كامەلەتكە تولىق جەتكەن ءبىر قازاق قىزى:
- ءبىر-بىرىڭە وپالى بولىڭدار! - دەپ ەكەۋمىزدىڭ قۇلاعىمىزعا انىقتاپ سىبىرلادى، - دەلبەنى تارتا تۇرىڭىز، اعاي، ءبىز ءتۇسىپ كەتەيىك! - سولاي دەپ قاسىنداعى ۇيعىر قىزدى تارتىپ ءتۇسىرىپ اكەتتى. ارباكەش دەلبەنى سىلكىپ قويىپ "قوڭىر گۇلىم" انىنە ىڭىلداي بەردى. سويلەسىپ السىن دەگەندەي، ارتىنداعى بىزگە قارار ەمەس. قاليما مەنىڭ موينىما ءبىر قولىمەن راي اسىلىپ، قۇلاعىما سىبىرلادى:
مەنىڭ "ماقۇل، ماقۇلدان" باسقا لاجىم دا، ءسوزىم دە جوق سياقتى. سول "ماقۇلىم" ارقانداي شىنشىل سوزدەن دە مىعىم سەرت ەكەنىن ءوزىم تولىق تۇسىنەمىن. ولاي بولاتىنى جۇرەگىمنىڭ ەڭ تۇبىنەن كىرشىكسىز تۇنىق كۇيىندە شىعىپ جاتتى. قۇشاقتاسىپ جاتىپ قالعان ەكەنبىز. اربا توقتاپ، ەكى قىز قايتا كىرگەندە ءبىر-اق بىلدىك، تاڭ اتىپتى.
ءجۇزىمىز توتىعىپ، ەرنىمىز كەزەرگەندە دە وسىلاي ءان-اۋەنىمىزدى قوسا، كوڭىلدى ءجۇرىپ كەلىپ ەدىك. ءۇرىمجىنىڭ ۇستىندەگى قارا سۇرى تۇماندى كورگەندە تۇنجىراسا قالدىق. كوشەگە كىرگەندە ۇلكەن قالانى ايقارا باسىپ تۇنشىقتىرىپ جاتقانداي سۇپ-سۇرى سۇمدىق كورىندى بىزگە. ۇلكەن كوپىردەن ءوتىپ، از جۇرگەن سوڭ اپكە-قارىنداس، قالىڭدىقتارمەن قوشتاسىپ جىلاسقانداي ايىرىلىستىق تا، اربامىزبەن قاتار شۇباپ وتىرىپ، ء"نانلياڭ" كوشەسىنىڭ باسىنداعى سپان مەكتەبىنە جەتتىك.
ۇلكەن قارا قاقپادان كىرە بەرە، قوس اينەك تەرەزەلى مەكتەپ كەڭسەسىنىڭ الدىنا بارىپ تىزىلە قالىپ ەدىك. سۇڭعاق بويلى، اق سارى قازاق ءتىزىم بويىنشا توعىزىن شاقىرىپ، ايىرىپ ءتىزدى دە، جۇگىمىزدى سول جەرگە ءتۇسىرتىپ، ەرتە جونەلدى. ۇلكەن الاڭدى اۋلانىڭ ءتۇپ جاعىنا اكەتتى. ىڭعاي سابان قاعاز تەرەزەلى كوپ ءۇيدىڭ بىرىنە باستاپ كىردى دە:
- سەندەر وسى 45-ءشى سىنىپتا وقيسىندار! - دەدى. سپان مەكتەبى قۇرىلعالى بىرىنشىدەن باستاپ بيىل 47-ءشى سىنىپقا جەتكەنىن، 45-ءشى سىنىپتى بيىل اشىلعان قازاقشا سىنىپ ەكەنىن قاراپايىم عانا قوڭىرشا ۇنمەن جايلاپ ءتۇسىندىردى.
- ورالحان، ءجۇر، مىنا ساباقتاستارىڭدى الدىمەن جاتاقحاناعا ورنالاستىرايىق! - دەدى سونان سوڭ.
باتپيعان جۋان قىزىل سارى، قالىڭ قىرما ساقالدى ءداۋ جىگىت ىسقالىپ، پارتاسىنان ارەڭ سۋىرىلىپ شىقتى. ءبىزدىڭ سىنىپ باستىعىمىز وسى ەكەن، باستاي جونەلدى.
بۋىنشاعىمىز بەن ساندىقشامىزدى كوتەرىپ، تۇنجىراعان كوك سۇرى تۇمان اراسىمەن جارىم شاقىرىمداي قايتا قۇلدادىق تا، سول كوشەدەگى باسقا ءبىر قارا قاقپاعا بارىپ كىردىك. جاتاقحاناسى مەن اسحاناسى وسىندا ەكەن. ماڭايى بيىك دۋالدارمەن قورشالعان بۇل اۋلا ءتىپتى تۇكسيىپ كورىندى. سىنىپتا بولماعان اينەك تەرەزە جاتاقحانادا قايدان بولسىن، قاعاز تەرەزەسى ءتىپتى كىشكەنە ەكەن. ون ادام سىعىلىسىپ ارەڭ سىياتىن سىپىدان ورنىمىزدى ولشەپ بەردى. ءشىرىپ تەسىلگەن كىشكەنتاي عانا قاڭىلتىر مەشتىڭ قاڭقاسى قاۋساپ تۇر.
اقسارى مۇعالىمنىڭ اتى ءسادۋ بولىپ شىقتى. وسى مەكتەپتىڭ قازاق ءبولىمىنىڭ ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى ءارى قازاقشا ءتىل، گرامماتيكا ۇستازى ەكەن. سۇر جولاق تريكودان تىگىلگەن ماقتالى ۇزىن شاپانىن الدەن-اق كيىپ الىپتى ءوزى. سوندا دا توڭىپ تۇرعانداي، ءبىز ورنالاسىپ جاتقان جاتاقحانانىڭ پەشىنە قاراپ تىتىركەنىپ قالدى. كەدىر-بۇدىر جەر تاعاننىڭ سىزىنا، ىس پەن توزاڭ باسقان جالبىر-جۇلبىر سىلاق قاعازىنا قاراپ تىجىرىندى دا، ءبىزدىڭ ورىن-كورپەمىزگە ءۇڭىلدى.
- ۇزاق جول ءجۇرىپ كىرلەپ قالىپسىڭدار، كۇن اشىلىسىمەن مىنا ەسىك الدىنداعى ارىق سۋىنا جۋىپ الىڭدار، قىس تۇسكەن سوڭ كەبۋى قيىن بولادى! - دەدى قولىن ۋاقالاي تۇرىپ.
ساقالدى ورالحان ءبانجاڭ (كلاسس باستىعى) جاقىنداي ءتۇستى وعان. وقۋشىلىق يزەتپەن يىلەيىن دەسە دە، جالپاق قارنى يكەمگە كەلمەي، كەرديىپ ءتۇر:
- مۇعالىم، ءبىز دە كىرلەپ كەتتىك، - دەدى قىپ-قىزىل مول بەت-اۋزى تۇتاسىمەن كۇلىمدەپ، - زاۆحوز سابىن بەرمەي قويدى، ءسىز ايتىڭىزشى!
- بيىل سابىنمەن قامداي المايتىن بولدى، بازاردان وزدەرىڭ الا سالىڭدار! بولماسا، اششى كىرى كەتسە بولدى عوي، مىنا سۋ قاتىپ قالماي تۇرعاندا شايقاپ الىڭدار! - دەپ ءبىر كۇرسىندى دە شىعا بەردى ءسادۋ.
ورالحان سپاننىڭ دايىندىق مەكتەبىنەن وقىپ شىققان وسى ءۇرىمجى ماڭىنىڭ جىگىتى ەكەن. ءبىزدى مەكتەپتىڭ بارلىق جايىمەن تانىستىرىپ وتىر ەدى. الىستان سوعىلعان قوڭىراۋ ءۇنى ەستىلىسىمەن ورنىنان اتىپ تۇردى:
- ءا، سارى ايعىر كىسەنەدى، كەشكى تاماق، جۇرىڭدەر، اسحاناعا بارايىق. ساباقتاستار ساقاداي اتىلۋى كەرەك مۇندايدا! ايتىپ قويايىن، تەز قارمانباساڭدار اش قالاسىڭدار!..
الدىعا تۇسە جۇگىردى بۇنجاڭ، تاماققا بىلاي جۇگىرۋدى ار كورىپ، اياڭمەن جەتىپ ەدىك، ءىشى-سىرتى تۇگەل ىستالىپ كەتكەن قارا قوجالاق زالدىڭ ەسىك الدى الەم تاپىرىق، زور سوعىس مايدانىنا اينالىپ كەتكەندەي كورىندى. وڭشەڭ قارا ماتا شەكپەن، مەشپەت، سىمدى ازامات ەسىككە كەپتەلە قالىپتى. ەس-ءتۇس جوق، جان القىم كيمەلەسىپ جۇلقىنىسىپ كىرىپ جاتىر. ءبىز اڭىرىپ وقشاۋراپ تۇرىپ قالدىق. شاۋەشەكتەن كەلىپ قوسىلعان تۋىستاسىم - قۋات اتتى جۋان تۇعىر، تاپالتاق، اق سۇرى جىگىت ماعان قاراپ باسىن يزەپ-يزەپ قالدى. مۇڭايىپ تۇر ەكەن.
- وسىلاردان قانداي ۇستاز شىعار ەكەن!-دەپ قاتتى كۇرسىنىپ جىبەردى، - مىنا ەل ساستى، ەتەك باستى جۇلقىستا جايباسار سەن قالاي كۇن كورەر ەكەنسىڭ!
- ءتىلىن ۇيرەنىپ، تىرىسىپ كورەمىز دە!
ءبىز ەڭ ارتىنان كىرىپ، بوساعادا تۇرىپ قالدىق، ورىن جوق. قويىلعان ستول-ورىندىقتاردا دا راقاتتانىپ وتىرعان ەشكىم كورىنبەيدى. ءبىر زالدا لىقسىعان مىڭ شاقتى ادام ءالى ارپالىسىپ ءجۇر. ەندى ءبىر-ءبىر تاس توستاعان كوتەرىسىپ الىپتى. ونى الا الماعاندارى "قادىرا!" "قادىرا!" دەپ ايقايلادى، ەكى ستولعا عانا ۇيىلگەن ساقپىعا ۇمتىلىسادى. العاندارى جۇلقىنىپ-جۇلقىنىپ شىعا كەلىپ، ۇلكەن داس-استاۋلارداعى سۋعا بورتتىرگەن كۇرىشتى كەيمەلەسەدى. ودان قولىنداعى قادىراسىمەن كوسىپ الىپ شىعا العاندارى تاعى دا جۇلقىنىپ ۇلكەن استاۋلارداعى سۋعا قايناتقان ءبويساي جاپىراقتارىنا ۇيمەلەسەدى. بىجىناعان قالىڭ شىبىن سياقتى، ەشقايسىنا كوزىمىز ىلەسە الماي، ەسىمىز شىعىپ كەتىپتى. ۋ-شۋ.
ايتەۋىر، بۇنجاڭىمىزدىڭ داۋىسى زور ەكەن، ايقاي سالعانى الىستان ەستىلىپ ەدى. كيمەلەي سوعىپ ءبىر داس كۇرىش كوتەرىپ شىقتى. تەرى مە، مايى ما بەلگىسىز، قالىڭ قىرما ساقالىنان جاۋىن جاۋىپ، قاتتى القىنىپ كەلەدى، سۋماقى قادىرالار ونىڭ داسىنا دا ءبىر-ءبىر ءتۇسىپ قالىپ جاتىر. ءمۇيىزىن توسقان جۋان قىزىل بۇقاداي ورالحان وندايلارعا دامىلسىز گۇجىلدەي جەتتى:
- ءۇي، الماڭدار بۇل داستان، جاڭا كەلگەن ساباقتاستار جەسىن!..
ەي، ەي اسىلقان، قادىرا!.. قادىرا الىپ جىبەرشى، كوبىرەك ال!
ساقپى-ساقپى، كوبىرەك الىپ جىبەر!..
وسى الەم-تاپىرىق شايقاستىڭ اراسىنان قۋات ەكەۋمىزگە ۇستىنە ءۇش-ءتورت كوك جاپىراق سالىنعان ءبىر قادىرا كۇرىش ارەڭ ءتيدى، ءبىر پار ساقپىمەن ەكەۋمىز كەزەك تاتىپ كوردىك تە، جالانداپ جۇرگەن بىرەۋىنە ۇستاتا سالىپ شىعا بەردىك، تۇزسىز سۋ مەن ءبويسايدىڭ جىلىمشى دامىنەن باسقا، تاماق ءدامى بىلىنبەدى.
شوشىنا شىعىپ ەدىم، ارتىمىزدان: "ەي، باۋىرلار، توقتا!"
دەگەن ءۇن ەستىلدى، جالت قاراستىق. كەسپەلتەك، جۋان قارا جىگىت
قۋا قولىمنان ۇستاي الدى. الگى ءبىر جانتالاس ايقاي ىشىندە ورالحانعا جوردەمدەسكەن اسىلقان - وسى جىگىت ەكەن. قولىمدى الىپ امانداسا تۇرىپ، اتىن ايتتى. وسى ات بۇرىن ماعان بىرەر رەت ەستىلگەن. تانىس ات سياقتى ويلاندىرىپ، ەسىمە قالت تۇسە كەتتى: "شىنجاڭ" گازەتىندە بيىل جىل باسىندا شىققان ءبىر ولەڭىن وقىپپىن ونىڭ.
- دوربىلجىننەن كەلدىڭ بە؟ - دەدى اسىلقان ماعان. - جەرلەس ەكەنبىز عوي، جاڭا بىرەۋدەن ەستىپ قۋا شىقتىم.
- باسقا ءبىر اسىلقان بولماسا، گازەتتەن ءسىزدىڭ ءبىر ولەڭىڭىزدى وقىعان سياقتىمىن.
- سول، سول! سول ولەڭ مەنىكى! - دەپ ول بىزگە ەرە ءجۇردى دە، مەنىڭ اتى-ءجونىمدى سۇراپ ەستىدى. - ءجا، تاماق جەمەي شىققاندارىڭ نە!.. تاتىمادى عوي، ءا!
وعان جاۋاپتى قۋات قايىردى.
- تاتىماي عانا قالعان جوق، تاناۋىمىزدى ءبۇرىستىرىپ
جىبەردى!
- ە، العاشىندا ءبىز دە تىجىرىنعانبىز. بىراق ۇيرەنىسە كەلە ءالى بال تاتيتىن بۇل گاڭپاننان (كۇرىشتەن جاسالعان تاماق) ءوزىمىز جايپاي سوعامىز دا، تورپاقشا تومپيىپ شىعا بەرەمىز.
- تۇپ-تۋرا قيامەتتەگى قاراسات مايدانىنان تاماقتانادى ەكەنسىزدەر!-دەپ كۇرسىندىم مەن.
- ءيا، تاماقحاناعا تاربيەشىلەردەن ەشكىم كەلمەي، ءتارتىپ جاعى قازىرشە قالىپقا تۇسپەي تۇر. ىلعي مۇنداي سوعىس بولا بەرمەيتىن، تارتىپكە تۇسەدى ءالى!
- و دۇنيەنىڭ تاماعى بولعاندىقتان سەمىرتەر دە، - دەپ قۋات جىميدى، - الگى ورالحان مەن سىزگە جاققان-اق ەكەن!
- جوق، ونىڭ ءۇيى وسى تاۋدا عوي، ىڭعاي ءسۇر ەت پەن، سارى ماي جەيدى ول شوشقا!..
اسىلقان ءدوربىلجىننىڭ جايىر تاۋىنان كەلىپتى. ءوز اۋىلىندا ءبىر-ەكى جىل عانا وقىپ، سپان مەكتەبى ەكى جىلدىق ء"مىڭحاشوتاڭ"[2] دەپ اتالىپ قۇرىلعان كەزىندە، سونىڭ دايىندىق مەكتەبىنە كەلىپ ءتۇسىپتى. قازىر ەكى جىلدىق حانزۋشا كلاستا وقىپ ءجۇر ەكەن. دەمالىس سايىن ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كەلەدى. وسى مەكتەپتىڭ وسى تۋما وقۋشىسى مەكتەبىن جىپ-جىلى كورسەتىپ، ءبىزدى جىلىتا بەردى. قىل اياعى ءۇرىمجى اۋاسىنىڭ تۇمانى مەن ءتۇتىن قوسىلعان تۇنجىرلىعىن دا جاپ-جارقىن ەتىپ تۇسىندىرۋگە بەيىم ەكەن.
- ءۇي، مىنا ءۇرىمجىڭنىڭ تورعايى دا قاپ-قارا قوجالاق قوي! -دەگەن قۋاتقا:
- يە، تۇتىنىنەن عانا كىرلەپ ءجۇر عوي، جاۋىن سۋىنا شومىلعاندا جايناپ شىعا كەلەدى! - دەي سالدى ول، - ءبىزدىڭ ءۇرىمجىنى جامانداۋشى بولماندار، استانا عوي بۇل! - دەپ ەسكەرتتى مۇنان سوڭ.
ونىڭ اۋزىنان جاقسىدان باسقا ءسوز شىقپايتىن سەبەبىن ەكىنشى كۇنى كەشتە-اق تۇسىنە قالدىق: ساباقتان ءتۇسىپ، كۇن باتارداعى جارتى ساعات دەمالىستا جاتاقحانادا ەدىك. "قاسقىر!", "قاسقىر!" دەگەن ءبىر سىبىر ەستىلدى ەسىك جاقتان. ساباقتاستار دۇرلىگىسىپ سىرتقا شىقتى دا، يت كورگەن ەشكىدەي ۇدىرەيسىپ تۇرا قالىستى. ءبىز دە شىعىپ قاراساق، ءار جاتاقحانانىڭ وقۋشىسى ءوزدى-ءوز جاتاقحانالارىنىڭ الدىنا ۇيلىعىسىپ توپ-توپ بولىپ تۇر. اسپان رەڭدەس وقۋشىلارى دا ءتۇيىلىپ، سۇرلانىپ الىپتى. سونشالىق كوپ وقۋشىنىڭ ءبىرى قىبىرلامايدى، ولىكتەي ءۇنسىز جىم-جىرتتىق. اۋلانىڭ ءدال ورتاسىندا بوگدە كيىمدى ەكى ادام سويلەسىپ تۇر ەكەن. ءبىرى - حانزۋ، ءبىرى - ۇزىن بويلى، ات جاقتى، قالقانقۇلاق، قىزىل-سارى. بەت سۇيەگىنىڭ شىعىڭقىلىعىنا قاراعاندا قازاق كورىنەدى. قىزىل قوڭىر قۇرىم پالتوسىنىڭ ەكى قالتاسىنا قولىن سالىپ، ءتىپ-تىك تۇر. بۇلار ءبىراز سويلەسىپ الىپ، قارا قاقپانىڭ ءدال قارسىسىنا ەسىگى تۋرا قاراپ تۇرعان ءتارتىپ بولىمىنە بارىپ كىرگەندە، جىم-جىرت تۇرعان وقۋشىلار سىبىرلاسا باستادى. ءوز ارالارىندا تىڭشى بارداي، جان-جاقتارىنا قاراپ ساقتانا سىبىرلاسادى.
بوعدادان كەلگەن تىلەۋقان اتتى كۇلدىرگى ساباقتاسىم بىردەمە اساعانداي، مەنىڭ جەلكە جاعىمنان اۋزىن ساپ-ساپ ەتكىزدى. جالت قارادىم:
- ەندى ءتۇن ورتاسىندا كەلىپ جەيدى! - دەپ سىبىرلادى ول.
- كىمدى؟
- ۇيىقتاماي جات تا، ماشينە گۇر ەتىپ توقتاعاندا، سەن زىر ەتىپ ۇلكەن دارەتكە بار. انەۋ بۇرىش قوي، جايلانىپ وتىرىپ ال دا كۇشەنە بەر، ەستىسىن، قاتتى كۇشەن!.. سوندا تۇسىنەسىڭ...
ۇيعىر، قازاق وقۋشىلارىنىڭ كەشكى پىسىقتاۋى اسحانا زالىندا بولادى ەكەن، ءبىز دە سوندا بارىپ، كەش قالعان ءبىر ايىمىزدا وتىلگەن ساباقتاردىڭ كونسپەكتىن كوشىردىك. ەلەكتر لامپاسى تىم كۇڭگىرت ەكەن. شاۋەشەكتىڭ ەلەكترىنە ۇيرەنگەن قۋات:
- ءۇرىمجىنىڭ ەلەكترى دە قاباعىن ءتۇيىپ العان با! - دەپ ءبىر تىجىرىندى دا، ازدان سوڭ، - پۋي، سورعىش قوي مىنا قاعازى! - دەپ قالدى.
مەكتەپ بەرگەن سابان قاعازعا جازا الماي، قالامىن سوققىلاپ وتىر ەكەن. پارتانىڭ قارسى شەتىندە وتىرعان تىلەۋقان اۋزىن تاعى دا ساپ-ساپ ەتكىزىپ، قولىن شايقادى. "جەپ كەتەدى، تىنىش وتىر!" دەگەنى ەدى. بايقاساق بىزدەن بۇرىن كەلگەن ساباقتاستاردىڭ ەشقايسىسى مۇنداي ءسوز سويلەمەيدى ەكەن. ءبىز دە دوعاردىق.
ۇيىقتاۋعا قايتىپ كەلە جاتقانىمىزدا قۋات ەكەۋمىزدىڭ ارامىزعا تىلەۋقان كيلىگە كىرىپ، كۇرسىنىپ جىبەردى:
- ىشەگىمنىڭ شيقىلداپ كەتۋىن-اي، شىركىن، ءبىر جاعى ماي، ءبىر جاعى قارا كەسەك توڭازىعان ەت-اي!.. قابىرعا سىرتى بولسا!.. وتكىر پىشاقپەن قيالاي كەسىپ، ەكى ۇرتقا كەزەك-كەزەك تىقساڭ جاتاردا!.. ەندى سىبىرلايىن، - دەپ قالىپ، سىبىرلاي جونەلدى سونان سوڭ، - سول توڭازىعان مايلى ەت ەندى ءوزىمىز بولدىق قوي دەيمىن. باتىرلار، بايقاڭدار، مۇندا ءار جەكسەنبى كۇنى كەشتە پىسىقتاۋ ەمەس، پىسىرىپ جەۋ ساباعى وتىلەدى. "تۇرمىس تەكسەرۋ" دەپ اتالاتىن ءبىر قۋ جينالىس بار، ءار جەتى كۇنگى قالجىڭ-شىنىڭدى مۇرنىڭنان ءتىزىپ ءبىر-اق جيىپ الادى. ىم... سونان سوڭ دايىندالا جۇرەتىن بولاسىڭ! باعاناعى قاسقىرلاردى كوردىڭدەر مە! بۇگىن ءتۇن ورتاسىندا دا مىقتاپ ءبىر كۇشەنىپ كور، ءا! - دەپ ماعان ءبىر يزەكتەي قالدى دا، سىتىلا جۇگىردى، جاتاقحاناعا بىزدەن بۇرىن بارىپ سۇڭگىدى.
ۇيقىم كەلسە دە زورلانىپ، اۋناقشىپ جاتىر ەدىم. ماشينانىڭ گۇر ەتىپ توقتاي قالعانى ەستىلدى. مەن تىلەۋقان ايتقان بۇرىشقا جۇگىرىپ بارىپ، وتىرا قالدىم. قىرىنداي كەلىپ توقتاعان جابىق قارا ماشينادان ەكى قارا كيىمدى ءتۇسىپ، ءتارتىپ بولىمىنە كىردى دە، ول بولىمنەن قىلاڭ پالتەلى بىرەۋ شىعىپ، جوعارعى، باس جاتاقحاناعا قاراي سۇمەڭدەي جونەلدى. ول كىرگەن جاتاقحانادان كەسەگىرەك ەكى وقۋشى ماتا شاپانىن جۇرە كيىنىپ شىعىپ، ءتارتىپ بولىمىنە ايدالىپ بارادى. ول ءتارتىپ بولىمىنە كىرىسىمەن-اق قارا ماشينا «ىر، ىر» ەتىپ وت الىپ ەدى، الگى ەكى وقۋشىنى ەكى قارا دەرەۋ جايلاپ الىپ شىعىپ، سۇڭگىتىسىمەن زىر ەتىپ الا جونەلدى. مەنىڭ جۇرەگىم دە زىر ەتە ءتۇستى. دىرىلدەي كەلىپ كىردىم كورپەمە. سول كۇنى ۇيىقتاي الماي شىقتىم.
ەلەڭ-الاڭدا سوعىلاتىن سارى قوڭىراۋ، داربازا بوساعاسىندا حابار بولىمىنەن ءبىر قالىپپەن ساقىلداپ شىعىپ، ءبىزدىڭ ەسىك الدىنان وتە بەرگەندە كيىنىپ تە بولىپ ەدىم. شىعا كەلسەم، اسپان اشىلىپ قالعان ەكەن. قارسى الدىمدا «كادىمگى ءوزىمىزدىڭ شولپان» جارقىراپ تۇر. بالاعىن قارا شۇبەرەكپەن تاڭىپ العان حانزۋ شال ساپتى قوڭىراۋىن قادام سايىن ءبىر سىلتەپ، باسقا ءبىر قاتار جاتاقحانالاردى اينالىپ بارادى. باسقان قادامىنىڭ ءبارى شۋ سياقتى، ءار جاتاقحانا «سارى ايعىر كىسىنەدى»، «ارقىرادى» دەپ دابىرلاسىپ وياتادى ءبىرىن-ءبىرى، ابىر-سابىر كيىنىسىپ، بەت جۋعا سۋ بويىنا جۇگىرەدى. وندا دا كەزەك كيلىگىسىپ-كيمەلەسىپ بارىپ ءبىرىن-ءبىرى سۋعا دا توعىتىپ جىبەرەدى. سۇركەي كۇزدىڭ اعىندى سۋىق سۋىنا ءبىر ءتۇسىپ كەتسە، بارىنە قىزىق ويىن سياقتى. شۋ ەتە تۇسەدى.
- نە كوردىڭ ەي؟ - دەدى تىلەۋقان قاسىما جەتىپ كەلىپ، سەكپىلدى تولىق بەتىن جۋسا دا، وقىراداي عانا دومالاق مۇرنىنا سۋ تيمەگەن سياقتى، كومىر گازىنان جارالعان قارا قاسپاق ءالى تۇر. ءوزىنىڭ بىتىكشەلەۋ كوزى «قۋشىكەشپىن» دەگەندەي جىلتىڭ قاعادى.
- سەن كورگەندەي... ەكەۋ كەتتى... ۇيعىر! - دەپ سىرت قۇلاققا ۇعىمسىز قىسقا جاۋاپ قايىردىم.
«جاۋگۋاڭ» دەپ اتالاتىن اسكەري تاربيەشىنىڭ ءبىرى ءۇش رەت ىسقىرىق تارتقاندا، حانزۋ، ۇيعىر، قازاق، موڭعول وقۋشىلارى وزدەرىنىڭ كلاستارى بويىنشا ءۇش-ۇشتەن ءتىزىلىپ، تىم-تىرىس تۇرا قالىپ ەدى، جاۋگۋاڭدار قاھارلى شاق-شۇق كوماندامەن جۇگىرتىپ الا جونەلدى. الدى مەكتەپ قاقپاسىنا بارىپ كىرگەندە، ءبىز جاتاقحانا قاقپاسىنان شىقتىق. سول جۇگىرىسپەن مەكتەپ الاڭىندا ءۇش رەت اينالا جۇگىرىپ، سىنىپقا تارادىق. ەكى ساباقتان سوڭ تاعى سولاي ءتىزىلىپ، سولاي جۇگىرىپ اسحاناعا القىنا جەتتىك تە، ەسىككە ىشقىنا كەپتەلدىك. شايقاس الدىڭعى كورگەنىمىزدەي تىم اۋىر بولسا دا، قۋات ەكەۋمىز بابىمىز جەتكەن ەكەن، قادىرا مەن ساقپىنى ىلگەن ىلىسىمىزدەن دە، تۇسسىز «تەكە پىرقىلداق» دەپ اتالعان كۇرىش كوجە مەن كەبەك بولكەنى باسقان باسىمىزدان دا قىراندىق بايقالدى. ءبىز دە قارنىمىزدى ارەڭ سۇيرەتىپ شىقتىق. قۇدايدىڭ بىزگە بەرگەن ءبىر ۇلكەن ابىرويى - تاماقتان سوڭ جۇگىرتپەۋى بولدى.
بۇل كۇنى تۇسكەن جاۋگۋاڭدار كەيىن شاقىلداماي، ءبىزدى الاڭعا وقۋشىلار ۇيىمىنىڭ باسشىلارى مەن ءبانجاڭدار عانا ءتىزىپ اپارىپ وتىرعىزدى. مەكتەپ بويىنشا جيىن ەكەن. بىرىڭعاي ورنالاسقان قازاق وقۋشىلارىنا ءۇشىنشى جىلدىق اعا كلاستاعى المەن اتتى ورتا بويلى قارا جىگىت باسەڭ ۇنمەن عانا سويلەپ ءوتتى. «بۇگىن شيڭ تيڭجاڭ وتە ءبىر ماڭىزدى لەكتسيا وتپەك، سەرگەك وتىرىپ، زەر سالا تىڭداڭدار، ارالارىڭداعى حانزۋشا ءتىل بىلەتىندەر اۋدارىپ ۇقتىرىپ وتىرسىن!» دەپ ءبىر اينالىپ شىقتى دا، جاڭا كەلگەن ءبىزدىڭ قاسىمىزعا ءوزى كەلىپ وتىردى. وقۋشىلار ۇيىمىنىڭ باستىعى ءارى مەكتەپتەگى ءپانديحۋيدىڭ باس القاسى بولعاندىقتان ساباقتاستار ونى دا مۇعالىمدەرىندەي سىيلايدى ەكەن، - شيڭ تيڭجاڭدى بىلەتىن شىعارسىڭدار، - دەپ سىبىرلادى ول مەنىڭ جەلكە جاعىمنان، - جۇڭگو كوممۋنيستەر پارتياسىنىڭ شىنجاڭعا كەلگەن ۋاكىلدەرى وسىرگەن ادام. وسى مەكتەپتىڭ اشىلۋىنا اشىق كىرىسىپ، قولىمەن قۇرعان كىسىلەردىڭ ءبىرى.
اعا ساباقتاستار ءار جەردەن كۇبىرلەپ، قاسىنداعىلارعا تانىستىرىپ جاتقانىن ەستىگەن المەن ءوز ءوزىن توقتاتا قويدى.
- بۇل كىسىنىڭ تىرەگى تۇرمەگە تۇگەلىمەن كىرىپ بولدى، - دەدى تومەن قاراپ وتىرعان ءبىر قىرما ساقال ساباقتاس، - بۇل رەتكى سوزىندە ۇلكەن ءمان بولۋعا ءتيىستى!
- مۇمكىن اقىرعى ءسوزى بولار! - دەپ كۇرسىنە كۇبىرلەدى قاسىنداعى بىرەۋى.
- ءبارى سوۆەت وداعىنا تونگەن اپاتتىڭ كەسىرى عوي.
- الدىڭعى كۇنى شىنجاڭ ءشوياندا (شىڭجان ينستيتۋتى) سويلەگەنىن ەستىدىڭ بە؟ الاڭ-اشىقتا جالعىز قالسا دا الىسىپ جۇرگەنىن قاراشى، مىقتى كىسى ەكەن!...
مەكتەپ كەڭسەسىنىڭ الدىنا كەلىپ، كىشكەنە سۇرى ماشينە توقتاي قالىپ ەدى. تاقىرلاپ قىرىلعان جۋان باس الدىمەن كورىندى دە، قارا كوك شۇعا كيتەل-سىمىن كەرىپ العان ءالۋاتتى جۋان دەنە شىقتى. كەڭ يىعى ءتىپ-تىك. تىك جاعالى كيتەلىنىڭ تۇيمەسى تولىق سالۋلى، جالاڭ باس، قارا ەتىكتى، بارلىق تۇرقىمەن «نەڭە بولسا دا دايىنمىن» دەگەندەي، نىق باسىپ ءبىز جاققا بەتتەي بەرىپ ەدى. قامقا جاعالى قارا پالتونىڭ ىشىنەن قاسقا باسى عانا قىلتيىپ جۇرەتىن، شاقشاداي عانا كارى داي ىرىنبۋ شاۋجاڭ كابينەتىنەن قالتاقتاي شىعىپ كەلىپ، وعان قول بەردى دە، ءبىز وتىرعان الاڭعا بىرگە كەلدى. شيڭ تيڭجاڭ بەت مۇشەلەرى دە كەسەك-كەسەك، ات جاقتى، اق سۇرى كىسى ەكەن. ۇدىرە تۇرعان ءبىزدى قول يشاراتىمەن قايتا وتىرعىزدى دا، ورىندىقتاردىڭ ءبىرىن ۇستەلدىڭ الدىنا اكەلىپ، بىزگە جاقىن وتىردى. ەشقانداي راسىمەت كۇتپەي، سويلەي جونەلدى سونان سوڭ. بەس مينۋت وتكىزبەي ايتارىمدى ايتىپ ۇلگەرەيىن دەگەنى سياقتى كىرىسپەسىز، شورت-شورت قايىرىپ جەدەلدەتىپ اكەتتى ءسوزىن. اۋدارۋشىلارىمىز تىڭداپ ۇلگەرە الماي، اتتاتىپ-اتتاتىپ ءبىر-ەكى رەت قىسقا مازمۇنداپ بەردى دە اقىرى اۋىز اشا الماي قالدى.
- سىزدەر - تۇرمىس قيىنشىلىعىن كورگەن سەميادان كەلگەن وقۋشىسىزدار، قاراجاتتان قىسىلىپ قالعان بۇل مەكتەپتىڭ قيىنشىلىعىنا دا مويىماي شىداپ، قايسارلىقپەن وقىپ كەتە الاتىندىقتارىڭىزعا سەنەمىن! - دەگەن ءسوزىن المەن قۋالاي اۋدارا سالا تىڭدادى. - تىرشىلىك، ءومىر، تۇرمىس دەگەننىڭ ءبارى كۇرەس. كۇرەسە بىلمەسەڭ، ماشاقاتىنا شىداپ، تىرەسە بىلمەسەڭ ەشقانداي ماقساتىڭا جەتە المايسىڭ! - دەپ ءبىر اۋداردى. ءۇشىنشى اۋدارمانى ۇزاق تىڭداپ وتىرىپ، ودان دا قىسقارتىپ ايتتى: - ءبىلىم ىزدەۋ دەگەن ءسوز - وزىڭدەگى جوقتى ىزدەپ تابۋ، تىڭعا تالپىنۋ. مۇنان سوڭ اۋدارما ءسوز ەستىلمەدى.
شىڭ تيڭجاڭنىڭ قىزىل ۇشقىن شاشىلىپ تۇرعان كوزىنە، تەز بولسا دا ءار ءسوزدى باسا ايتاتىن قالىڭ ەرنىنە قاراۋمەن بولدىم. ەكى ميىعىنا كوبىك ورناتىپ الىپتى. ونى ءسۇرتىپ تاستاۋعا بىرەر سەكۋندىن دا شىعارعىسى كەلمەيتىن ىڭعايى بار. بارلىق جان دۇنيەسى تاسقىنداپ، بارلىق دەنەسى ارەكەتكە، كۇرەسكە اتتانىپتى. قيمىل ارەكەتسىز، ماعىنا يشاراسىز ايتىلاتىن ءبىر دە ءسوز جوقتاي، شيراعان بۇلشىق ەت، شيىرشىق اتقان جىگەر-قايرات شىن جۇرەكتى اعىنداتىپ، دولداندىرىپ اكەتىپ بارا جاتقانداي. الپىستى القىمداعان وسى ەگدە ادام قازىر جاڭا ءوسپىرىم جىگىتتەي جالىن اتىپ، وسىنشا قالاي لاپىلداپ وتىر؟! وسىنشالىق دەنساۋلىققا تولعان مول دەنەنىڭ سابىر كۇشى جەتكىلىكسىز بولعانى ما؟ جوق، ۇلكەن سىر بار سياقتى سوزىندە، «شىركىن، ءبىر نوقاتىن قالدىرماي تۇسىنەر مە ەدىم!» دەپ ويلاپ جان-جاعىما كوز تاستاسام، مىڭنان استام وقۋشىنىڭ ۇعىپ وتىرعانى دا، ۇقپاي وتىرعانى دا مەنشە ءۇڭىلىپ قالىپتى، قىبىر ەتكەن ءبىرى جوق.
ۇزاق سويلەپ كەلىپ ەرنىن الاقانىمەن ءبىر-اق ءسۇرتىپ تۇردى دا، جۇرە بەردى. ءدۇر ەتىپ تۇرەگەلگەن بىزگە قوش ايتقانداي قولىن ءۇش سىلتەپ، باس يە كەتتى. ارتىنان ەستىسەك، سول كۇننىڭ ەرتىڭىندە-اق قولعا الىنعان ەكەن.
ءبىر حانزۋ، ءبىر قازاقتان قۇرالعان «قوس قاسقىر» ءبىزدىڭ جاتاقحانا اۋلاسىنا ءجيى كىرىپ تۇردى. امسە كەشكە جاقىن ءبىز ساباقتان ءتۇسىپ، جاتاقحاناعا قايتقاندا كىرەدى. نەگە كەلەتىنىن بىلسەك تە، بىلمەسكە سالىپ، كورمەسكە مەڭزەپ جۇرە بەردىك. ەكىنشى، ءۇشىنشى جىلدىق سىنىپتارداعى اعا ساباقتاستارىمىز وسىلاي ەكەن.
ايداھار اۋزىنا كەلگەندەي، بارلىق ءحالىمىز مۇشكىل بولسا دا، ماعان وتە قىزىقتى ءبىر ءجايت، سول اعا ساباقتاستارىمىزدا سلاۆيان ارپىمەن باسىلعان قازاقشا كىتاپتىڭ مولشىلىعى بولدى. بۇل كىتاپتار كىتاپ دۇكەندەرىندە اشىق ساتىلاتىن، بىلتىر مەن الدىڭعى جىلدارى سولاردىڭ جاشىكتەرىنە تولىپ العان ەكەن. وزىپ كەتكەن ساباقتارىما جەتىسىپ العان سوڭ-اق، تىلەگەنىمدى تاۋىپ وقي بەرەتىن بولدىم. «قاسقىرلارعا» قاراۋعا دا ۋاقىتىم قالمادى. كەشكى ساباق پىسىقتاۋ ۋاقىتىندا دا، ءتىپتى كەيبىر وڭاي-ولپى ساباق ۇستىندە دە ءوز بەتىممەن وقۋعا كوشتىم. اعا ساباقتاستاردان مەنىڭ بۇل مىنەزىمدى قۇپتاۋشىلار، جوعىما جاردەمدەسۋشىلەر تەز كوبەيدى. سولاردىڭ اراسىندا المەننىڭ بايلانىسى جيىلەپ، مەنىمەن اڭگىمەلەسكىش بولىپ كەتىپ ەدى. ءبىر كۇنى كەشتە ساباق پىسىقتاپ وتىرعاندا مەنى ىم قاعىپ ەرتىپ شىقتى دا، ءوز جاتاقحاناسىنا ەرتىپ اپاردى. باسقا ەشكىم جوق ەكەن.
- ءجا، سەن ءپانديحۋيدىڭ قانداي ۇيىم ەكەنىن تۇسىنەسىڭ بە؟! - دەپ باسەڭ ۇنمەن سۇرادى ول مەنەن.
- جيانگەرلىككە قارسى ۇيىم، ءسوز ەكەنىن تۇسىنەمىن. التى ۇلى ساياساتتىڭ ەڭ ءبىرىنشىسى - «جياڭگەرلىككە قارسى تۇرۋ» عوي، سونى ناق قيمىل ارقىلى اتقاراتىن ۇيىم دەپ تۇسىنەمىن.
- دۇپ-دۇرىس. جياڭگەرلىككە، قازىرگى فاشيزمگە قارسى حالىقارالىق بىرلىك ۇيىمى. ەندى ءوز قوعامىمىزدىڭ ىشكى كۇيىنەن جانە بولاشاعىنان ايتقاندا ءمانى ءتىپتى زور!
- ال، التى ۇلى ساياساتتى قالاي دەپ تۇسىنەسىڭ؟
- ەگەر تولىق ىسكە اسىرىلسا، شىنجاڭ حالقى ءۇشىن وتە جاقسى ساياسات دەپ تۇسىنەمىن! - دەپ كۇلىمسىرەدىم.
- «ءسانمينجۋي» دەگەندى بىلەمىسىڭ؟
- بىلمەيدى ەكەنمىن، ەستىمەپپىن.
- گومەنداڭنىڭ ساياساتى عوي، -دەي سالدى الدىمەن، ءبىراز ويلانىپ الىپ ساباقتادى ءسوزىن، -التى ۇلى ساياسات وسى سانمينجۋيگە جەتۋدىڭ، ياعني گومەنداڭعا قوسىلۋدىڭ ءبىرىنشى ساتىسى دەسەدى، - بۇعان قالاي قارايسىڭ؟
- گومەنداڭعا! - دەپ اڭىرا قارادىم مەن، - گومەنداڭعا جۋڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى دا، سوۆەت وداعى دا قارسى ەمەس پە! التى ساياساتتىڭ ءبىرى سوۆەت وداعىمەن دوستىقتى نىعايتۋ عوي، گومەنداڭعا قارسى ساياسات ەكەندىگىنىڭ ايقىن دالەلى سول ەمەس پە! قالايشا گومەنداڭعا قوسىلۋدىڭ ساتىسى بولماق؟! المەن اعا، بۇل بەتسىز ادامنىڭ ءسوزى سياقتى.
المەن قاتتى كۇلىپ بارىپ توقتادى دا، كۇرسىنىپ قالدى.
- سوۆەت وداعى سوعىس ءورتىنىڭ ىشىندە، كوممۋنيزمگە قاتەر ءتونىپ تۇر عوي! «قۇلان قۇدىققا تۇسسە قۇلاعىندا قۇرباقا وينايدى!» جارايدى، ەندى بۇل تاقىرىپتى قوزعاماي-اق قويالىق، كەيىن گازەتتەن وقىرمىز. بىراق، ونى دا نە تۇسىنسەك ىشىمىزدە بولسىن، ماقۇل ما؟! ءپانديحۋي قازىر اشكەرە، ونى گومەنداڭ دا شەتكە قاعا المايدى: اۋىز جۇزىندە بولسا دا لاجىسى قولدايدى، بىراق، وعان مۇشە تارتۋ اشكەرە ەمەس، ەسىڭدە بولسىن... سەنى مۇشەلىككە قابىلدايتىن بولدىق. بۇعان قالاي قارايسىڭ؟
مەن رازىلىعىمدى ءبىلدىردىم دە، المەن سىر ساقتاۋ جونىندە ءبىراز سويلەپ، ونىڭ ۇلگى نۇسقاسىن ءتۇسىندىردى، ءار سەنبىنىڭ تۇستەن كەيىنگى جارتى كۇنى، ءپانديحۋيدىڭ ياچەيكا ماجىلىسىنە ارنالعان ۋاقىت ەكەن دە، وندا كوبىنەسە، حالىقارالىق ساياسي ماتەريال ۇيرەنەدى ەكەن.
وسىدان ءۇش-ءتورت كۇن وتىسىمەن-اق، مەن ءپانديحۋيدىڭ سول ياچەيكا ماجىلىسىنە شاقىرىلدىم. بىراق كۇتكەن ءۇمىتىمنىڭ قاسيەتتى قاڭقاسىنان جۇدا بولا ءىلىنىپپىن. المەن ماعان قاراپ كۇلىمسىرەپ قويدى دا، قولىنداعى ماي باسپامەن باسىلعان ۇيرەنۋ ماتەريالىن باسقا «ءلام» دەمەي وقي جونەلدى. شىڭدۋباننىڭ ماقالاسى ەكەن. تاقىرىبىنان-اق تاقىر جەرگە وتىرعانىمىز ۇعىلدى: «التى ۇلى ساياسات - سانمەنيزمنىڭ ءبىرىنشى ساتىسى» دەپ باتتيتىپ باسقان قالىڭ بەتتى ارىپتەر ءتىزىلىپتى. وپاسىز الدامشى وتىرىكتىڭ قايسىسى ەستە قالماق. ايتەۋىر ءبىر-ەكى جىلدان بەرگى بىتەۋ جارا جارىلىپ، ساسىق ءىرىڭ بۇرق ەتە تۇسكەندەي، شىڭەكەڭنىڭ شىرىك مەرەز ەكەنىن مىنا ءسوزى تولىق پاش ەتتى: «شىنجاڭ بار جاعىنان جەتىسىپ، شارت جاعدايى تولىقتاندى. دەمەك، التى ساياسات ءوزىنىڭ تاريحي مىندەتىن تولىق ورىنداپ بولدى. ەندى ورنىن ۇلى سانمەنيزمگە بەرمەك!
بۇدان سەگىز-توعىز جىل بۇرىن حالىق الدىندا «ورنىن ۇلى ماركسيزمگە» بەرمەك دەگەن ۇعىمدى يشارالاعان «دانىشپاننىڭ» ەپتى ءتىلى، ەندى وسى قاپىلىس كەزەڭدە قاي جەردەن جىلتىڭداعانىن مەن دە تۇيسىنگەندەي بولدىم.
بۇل ماتەريالعا رايىن بىلدىرگەندە گرۋپپانىڭ بۇرىنعى مۇشەلەرى مۇرنىنان كۇلسە دە، ادام ۇرلاعىش قارا ماشينەنىڭ رولىندەي بۇلتىلداپ، تەحنيكالى سوزدەن زىر-زىر وتە شىقتى. ساياساتقا ىسىلعاندىقتارىن كورسەتتى. مەن نە دەرىمدى بىلمەي قالدىم. «جاڭا قاتىناستىم عوي، تۇسىنىگىم تومەن ەكەن، كەيىن سويلەرمىن» دەگەن ءسوزدىڭ عانا قيسىنى تابىلدى.
وسىدان ەكى-ءۇش كۇن وتىسىمەن-اق 1942 جىلدىڭ اقىرعى كۇندەرىنىڭ بىرىندە وسى ماقالا «شىنجاڭ» گازەتىنىڭ باس ماقالاسى بولىپ شىعا كەلدى. بۇل گازەتكە نە قيلى «دانىشپاندىق» سوزدەر شىعىپ، حالىقتى سوپىلىق پاراساتقا بولەگەن عوي. «دانىشپان كوسەمنىڭ» ءنازارياسىن تەكتەۋسىز قابىلداعانداي، سول قاۋىم دەمىن ىشىنە تارتا ءتۇستى.
مەن سپان مەكتەبىنىڭ قارا كەنەپ بەشپەتىن وسى كەزەڭدە كيىپ كەلىسە قالدىم. بۇل كيىم قانداي تارتسا دا شىدايتىن، تالاستا قانشا «تەكەپىرىلداق» توگىلسە دە كوتەرەتىن كونتەرىلىگىمەن جاراستى.
«كوبە جەپ كوڭىل كوتەرگەن،
سپان ءشويان تازدارى.
ۋجۋاڭدايعا جان بەرگەن،
ءنۇي ءشوياننىڭ قىزدارى،[3] - دەپ باستالاتىن ءۇرىمجى جاستارىنىڭ ولەڭى شىققاندا، بۇل كيىم ماعان ءتىپتى جاراستى.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، ءيتتى يت ءۇرىپ تابادى دا، ءبورىنى ءبورى ۇلىپ تابادى. «ءدورت اياق» دەپ اقىرىپ تۇرعان نايزاعاي استىندا قىلمىستىڭ ورتالاۋ مەكتەبىن بىتىرگەن تۋما قىلمىستى قياننان ىزدەپ قىلمىس مەكتەبىن ءدال تاۋىپتى.
وقىتىپ، وقىتىپ الىپ تۇرمەگە ايدايتىن مەكتەپتى قىلمىس مەكتەبى دەسەك، ءسىزدىڭ شاماڭىز كەلەر مە ەكەن دەپ تە قورقامىن. (بىراق، كەلىسىمىمىز - شىنىن سويلەۋ ەدى عوي، ەسىڭىزدە شىعار). قىلمىس مەكتەبى جەتىلگەن وقۋشىلارىن جەتىك ماشينەمەن ءوزىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتىنە اتتاندىرىپ جاتقانىن كورىپ، قىزىعۋدان كوزىم قىزارىپ قانتالاپ كەتتى. قىلمىسقا قۇنىعا ءتۇستىم. بۇل ءجايىم، ءالى ءبىر «دانىشپاندىق» ماقالاعا راي بىلدىرمەي قويۋىمنان ايان بولعان شىعار. ءسىزدىڭ تالعامىڭىز بويىنشا جەر شارىندا بۇدان زور قىلمىس بولماق ەمەس. ولاي بولاتىنى، گومەنداڭنىڭ «شىجەداتۋڭ»[4] دەيتىنىنە شىنجاڭدى ورايشىلدىقپەن ساتىپ بەرگەن - «دانىشپان كوسەمنىڭ» وسى ماقالاسى ەمەس پە. سىزدەرشە شىجەداتۋڭنان قاسيەتتى مۇرات بار ما. قازىر سول شىجەداتۋڭدى يمانداي ساقتاپ وتىرعان سىزدەردىڭ جۇرەكتەرىڭىزدە وسى «دانىشپاندىق» ماقالا ابدەن جاتتاۋلى بولار. سول «نۇرلى ماقالا» تۋىلعان كۇنگى شىلدەحانادا مەنىڭ ءۇنسىز قالۋىم - قاندىبالاق دارەجەلى قىلمىس تاۋىپ، ۋنيۆەرسيتەتكە دايىندالۋدىڭ باستاماسى ەكەندىگى بەلگىلى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] قازەكەڭدى قازەكەڭ جاركەمدەسە جاركەمدەي بەرمەي مە!
[2] موڭعول-قازاق مەكتەبى
[3] كوبە - قىتايشا قازان قاسپاعى. و جۋانداي - جان قۇرال اساتىن بەلدىك. ءنۇي ءشويان - قىزدار ينستيتۋتى
[4] شىجەداتۋڭ - دۇنيەنىڭ ۇلى بىرلىگى. گومەنداڭنىڭ ەڭ جوعارى ماقساتى - دۇنيەنى باسىپ الۋ
