سۇحبات بەرۋشى: راحمانقۇل بەردىباەۆ، حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تۇركى دۇنيەسىنە بەلگىلى اكادەميك-عالىم.

ەسكەرتۋ: بۇل سۇحبات مارقۇم عالىم اعامىز راحمانقۇل بەردىباەۆتان 2004 جىلى 18 تامىزدا الىنعان. اۆتور 2012 جىلى 3 ساۋىردە قايتىس بولعان.

تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاريحىنا قانىقپاي، ءبىز قازاقتىڭ تاريحىنا قانىقپايمىز

– راحمانقۇل اعا، تۇرىك بىرلىگى، تۇرىك تۇتاستىعى جايلى ءجيى ايتىپ ءجۇرسىز. شىن مانىندە تۇرىك بىرلىگى، تۇرىك تۇتاستىعى دەگەنىمىز نە؟

– ەۋرازيانىڭ كەڭ كەڭەستىگىن جايلاعان جالپى سانى 40-قا جۋىق تۇرىك ءتىلدى ۇلتتار، ەتيكالىق توپتار بار ەكەنى بەلگىلى. ۇزاق زاماندار بويىندا ولاردىڭ ءوزارا بايلانىسى جويىلىپ، ءبىر-بىرىنەن الىستاپ كەتكەن. ماسەلەن، ساحالاردى الىپ قارايىق ورىستار ولاردىڭ اتىن «ياكۋت» دەپ وزگەرتىپ جىبەرگەن. سولتۇستىك شىعىس ازيادا تۇراتىن ساحالاردىڭ جەر كولەمى جاعىنان قازاقستاننان ۇلكەن. ساحا ءتىلىنىڭ وتە الىستاپ كەتۋ سەبەبى وزگە تۋىس تۇرىك تىلدەرىنەن قارىم-قاتناسىنىڭ مۇلدە ءۇزىلىپ قالۋىنا بايلانىستى ەدى. مۇنىڭ ەسەسىنە ساحا تىلىنە ەۆەنكي، ەۆەن، يۋكاشش، چۋكچي، بۋريات سوزدەرى كوپ قوسىلعان. ال سوڭعى ءۇش-ءتورت عاسىردا رەسەي وتارشىلدىعى سالدارىنان ءتىل قۇرامىنا مىڭداعان ورىس سوزدەرى مەن تىركەستەر ەنگەن. سول سەبەپتى ساحا ءتىلىن قانداي تىلدەردىڭ توبىنا قوسۋ جونىندە دە تۇرلىشە پىكىر ايتىلىپ كەلەدى.

اقىر اياعىندا قۇرلىسى جاعىنان تۇرىك تىلدەرىنە جاقىندىعى دالەلدەنگەن ءحىح عاسىردا ياكۋتياعا جەر اۋدارىلعان پولياك عالىمى پەكارسكي ساحا ءتىلىنىڭ بىرنەشە تومدىق سوزدىگىن جاساپ شىققان.

مەنىڭ بۇل ايتىپ وتىرعانىم، تۋىس تىلدەردىڭ ءبىر-بىرىنەن الىستاپ كەتۋىنىڭ ماشاقاتى قالاي بولعانىنا مىسال... چۋۆاشتار دا تۇرىك حالىقتارى توبىنا كىرەدى. بىراق بۇل تىلدە دە سونشالىق بوگدەلەنىپ كەتكەن. چۋۆاش تىلىنە سلاۆيان، ۋگروفين تىلدەرىنەن اۋىسقان ەلەمەنتتەر مول. ساحانىڭ دا، چۋۆاشتىڭ دا تۇرىك تىلدەرىنەن جىراقتاي بەرۋى ولاردىڭ حريستياندانۋىنا دا قاتتى بايلانىستى. بۇدان ءدىنى الىستاعان ەلدەردىڭ ءتىلى دە وقشاۋلانا بەرەتىنىن ايعاقتايدى. حVI عاسىردا قازان حاندىعىنىڭ قۇلاۋى رەسەيدىڭ ازيا قۇرلىعىن جاۋلاپ الۋى عانا ەمەس، حريستيان ءدىنىنىڭ ەكسپاناسياسىنا قولايلى جاعداي تۋعىزدى. رەسەي باس-اياعى بىرەر عاسىردىڭ ىشىندە ازيانىڭ ۇلانعايىر كەڭىستىگىندەگى ۇساق ۇلىستاردى وپ-وڭاي جەڭىپ، شوقىندىرىپ، سوناۋ چۋكوتكا مەن كامچاتكادان ءبىر-اق شىقتى عوي. رەسەيدىڭ ماقساتى كىشى حالىقتارعا پراۆوسلاۆيالىق حريستياندىق قابىلداتۋ بولدى. ال ءدىن وزگەرۋ دەگەن وتە كۇردەلى نارسە. ءتىپتى ول ءتىل وزگەرۋدەن دە قيىن كەيدە. ءتىلى بولەك بولعانىمەن، ءدىنى ءبىر ءتۇرلى ۇلىس وكىلدەرى بىرگە مەشىتكە بارا بەرەدى. ماسەلەن ءبىز شەشەندەردىڭ ءتىلىن بىلمەسەك تە ءدىن بىرلىگى جاقىنداسا تۇسەدى. تۋۆالاردىڭ بۋددا ءدىنىن ۇستانۋى ولاردى مۇسىلمان الەمىنەن ارالاسۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. مولداۆياداعى گاگاۋزدار ءتىلى، ازەربايجان، تۇرىكمەن، تۇركيا تۇرىكتەرىنىڭ تىلىنە جاقىن بولسا دا ءدىنى بولەك. ءدىن وزگەلىگى ريتۋال ادەت-عۇرىپ، دۇنيەتانىم، تۇرمىس-سالتقا اسەر ەتەدى.

ءدىنى، نانىم-سەنىمى بولەك ەلدەردى شوقىندىرۋعا رەسەي پاتشالىعى كۇشتى كوڭىل بولگەن. بەلگىلى ميسسيوننەر عالىم الەكتوروۆ قازاقتاردى شوقىندىرۋ ارەكەتىنىڭ ءساتسىز بولعانىنا قاتتى وكىنىپ، بۇل ىسكە «كەدەرگى كەلتىرگەندەر» دەپ تاتارلارعا وشىگەدى. ويتكەنى تاتار ءوز دىنىنە بەرىك، قالاسى بار، مەشىتى بار، مادەنيەتتى حالىق. قازاق ەلىنە كەلىپ مەكتەپتەر، مەدرەسسەلەر اشادى. سول ءۇشىن تاتارلاردى الەكتوروۆ كادىمگىدەي دۇشپان كورىپ جاماندايدى... 1806 جىلدان 1917 جىلعا دەيىن 110 جىلدىڭ ىشىندە قازان قالاسىنىڭ باسپالارىنان 1000-نان ارتىق قازاق كىتابى شىققان. ونىڭ تارالىمى 2 ميلليون 700 مىڭعا دەيىن جەتكەن. مۇنىڭ كوبىسى حيسالار، باتىرلىق داستاندار، عاشىقتىق داستاندار، ءاپسانالار، تاريحتار، شەجىرەلەر، اڭىز اڭگىمەلەر، ءدىني داستاندار. بۇل كەلتىرىلگەن مىسالدا تۋىسقان تاتار حالقىنىڭ بىزگە قانشالىق رۋحاني كومەك قولىن سوزعانىن سيپاتتايدى. كەڭەس وكمەتى كەزىندە دە كوپتەگەن كىتاپتار شىعارىلدى. بىراق ولاردا بۇرىننان قالىپتاسقان ميسسيونەرلىك باعىت باسىم بولدى، تۇرىكشىلدىكتى، يسلامدى جامانداۋ تولاس تاپقان جوق... جارايدى، مەكتەپتەر اشىلدى، ەل ساۋاتتاندى جاپپاي. بۇل جاقسى جاعى. بىراق ول وقۋدىڭ باعىتى قانداي – ماسەلە سوندا. ول –  ميسسيونەرلىك وقۋ ەدى. ارينە، كەڭەس وكىمەتى كەزىندە سەن حريستيان بول، سەن بۋددا بول، سەن كريشنا بول دەپ ەشكىم ۇگىتتەگەن جوق. ەڭ قاۋىپتىسى – ۇلتسىزدىقتىڭ ۇدايى ناسيحاتتالۋى بولدى عوي. 1917-1990 جىلدارداعى ورتا مەكتەپ پەن جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان وقۋلىقتاردا ورتا ازيا مەن قازاقستان حالىقتارىنىڭ ءبىر دە ءبىرىنىڭ شىن تاريحىنان دەرەك بەرمەي كەلدى...

تۇرىك تاريحىنداعى يمپەريالار

تۇرىك تاريحىنداعى يمپەريالاردىڭ ءوزىن ساناپ وتىرساق، 10-عا جەتىپ قالادى. وسىدان 2 جارىم مىڭ جىل بۇرىن دۇنيەنىڭ تەڭ جارتىسىن الىپ جاتقان گۋندەر جونىندە بىرنەشە بۋىن مىسقالداي دا ماعلۇمات بەرمەي ءوتتى. ءسوز بولا قالسا اتيلللانى قارالاۋمەن شەكتەيتىن ەدىك. ال باتىس ەۋروپادا اتيللا تۋرالى جۇزدەگەن كىتاپتار جازىلعان. روماندار دا بار. سولار جونىندە ەستىگەن، بىلگەن بار ما؟ ودان بەرى كەلسەك تۇرىك قاعاناتى تۋرالى دا جارتىمدى ءسوز ايتىلعان جوق. ورتا ازياداعى ءامىر تەمىردىڭ يمپەرياسى، ۇندىستانداعى بابىردىڭ يمپەرياسى، التىن وردا يمپەرياسى، وسمان يمپەرياسى... تۇرىك حالىقتارىنىڭ سىباعاسىندا وسىنداي ۇلكەن ۇلى يمپەريالار بولعان. ۇلى يمپەريا دەگەن جاي ءسوز ەمەس، ول وركەنيەت نىشانى، مەملەكەتتىك قۇرىلىم دەگەن ءسوز. ونىڭ ساياساتى، عىلىمى جانە وقۋى بولعان. ءال-فارابيدەن، بەرۋنيدەن، حورەزميدەن باستاپ، دۇنيەجۇزىنە ءبىلىم، وقۋ تاراتقان عالىمدارىمىز قانشا ما؟ ح عاسىردان حVI عاسىرعا دەيىنگى ارالىقتا ۇلى شايىرلار، ويشىلدار، عالىمدار شىققان جانە ولار دۇنيەنىڭ ۇستازى بولعان ادامدار. وكىنىشكە وراي، كىتاپ جۇزىندە تۇرىك حالقىنىڭ تاريحىنا قاتىستى ەشقانداي جىلى پىكىر بەرىلگەن جوق. حاندارىمىز، بيلەرىمىز، باتىرلارىمىز بىرىڭعاي مانسۇقتالدى. بايلار بولسا قاناۋشى، باتىرلار بولسا وزبىر جاۋلاۋشى دەپ كورسەتىلدى. كۇللى تاريحىمىزدان ءىلىپ الار جاقسىلىق تابىلماي كەلدى.

قازىرگى كەزدە تاريحىمىزدى تانۋدىڭ مۇلدە كەشەۋىلدەپ قالعانى تۋرالى ورىندى ءسوز بولىپ كەلەدى. بىراق تاريح وڭايلىقپەن جاسالمايدى، ويتكەنى بۇل كەزگە دەيىن تاريحىمىزدى جازعا مۇمكىندىك تۋعان جوق. جەكەلەنگەن ەڭبەكتەر، مونوگرافيلار، حرەستوماتيالار بولدى. ونىڭ ىشىندە تالانتتى ەڭبەكتەر دە بولدى. الايدا ۇلتتىق دامۋىمىزدىڭ تاريحىن، تۇرىك حالىقتارىنىڭ دامۋىمەن بايلانىستىرىپ كورسەتەتىن ەڭبەك بولعان جوق. ونى ايتۋعا دا رۇقسات بولعان جوق.

ەندى ءبىز ەگەمەندىك الدىق. قانداي تاقىرىپتى جازۋعا دا، ونى قالاي زەرتتەۋگە دە، مۇمكىندىك اشىلدى. ءوز اقىلىمىزبەن بىرنارسە جازۋعا، ءوز باعامىزدى بەرەتىن، بۇرىنعىداي بىرەۋدىڭ «جاقسى دەسە جاقسى، جامان دەسە جامان» دەپ ايتقانىنا كونىپ، ارتىنان جورعالاي بەرمەيتىن كەزەڭ كەلدى. تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاريحىنا قانىقپاي، ءبىز قازاقتىڭ تاريحىنا قانىقپايمىز. ءبىزدىڭ تاريحشىلار قازاقتىڭ تاريحىن تەرەڭدەتەيىك دەپ، «قازاق» دەگەن ءسوزدىڭ ارتىنان قۋالاپ بارادى دا، ءبىر جەرگە بارىپ توقتاپ قالادى. جالعىز ول ءسوزدى قۋالاساڭ جەتە المايسىڭ ءارى قاراي. نەشە ءتۇرلى اتاۋلار وزگەرگەن، زاماندار بويىندا. ءبىر حالىق ەكىنشى حالىققا قوسىلعان، بىرەۋدەن بىرەۋ ءبولىنىپ كەتكەن. ورتاق زاڭدىلىقتاردى جالپى تۇرىك قاۋىمداستىعىنىڭ ىشىنەن ىزدەۋ كەرەك. سوندا 2500-3000 جىلعا دەيىن جەتەسىڭ. تاريح سىلەمدەرىن تەك بۇگىنگى قازاق وڭىرىنەن عانا ەمەس، موڭعوليادان دا ىزدە، قىتاي جازبالارىنان ىزدە، ەندى بىرەۋىن اناۋ ەدىلدىڭ بويىنان، ورتا ازيادان ىزدە. بىزدە كوز الدىمىزداعىدان ارىگە بارا بەرمەيتىندىك قالىپتاسىپ قالعانداي.

قازاق مىڭ جىل پايدالانعان الفاۆيتتەن ءوز ەركىمەن اجىراعان جوق

1920 جىلداعى ۇلتتاردىڭ شەكاراسىن ءبولۋ تۋرالى ناۋقان كەزىندە قاراقالپاقتاردى قازاقتان ءبولىپ، وزبەككە قوسىپ جىبەردى. ال قاراقالپاقتىڭ قازاقتارمەن ەتيكالىق قۇرامى دا، ءتىلى دە بىردەي ەكەنى امبەگە ءمالىم. قاراقالپاق پەن قازاقتىڭ عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە ەكى رەسپۋبليكا جاساۋى بۇلاردىڭ اراسىنداعى بايلانىستاردى ءۇزىپ تاستادى...

1929 جىلعا دەيىن اراب ءالفاۆيتىن پايدالانىپ كەلدىك. سول الىپبيمەن جۇزدەگەن، مىڭداعان كىتاپتار جازىلعان. 1929 جىلى لاتىن الفاۆيتىنە كوشكەندە حالىق ءبىر كۇندە ساۋاتسىز بولدى دا قالدى. قازاق حالقى مىڭ جىل پايدالانعان الفاۆيتتەن ءوز ەركىمەن اجىراعان جوق، بيلىگىنىڭ زورلىعىنا امالسىز كوندى. ال لاتىنشاعا تىربانىپ ءجۇرىپ ون شاقتى جىلدا ساۋات اشا باستاعاندا، ەندى كيريلليتساعا وتەسىڭ دەپ بۇيرىق بۇرق ەتە ءتۇستى. ءسويتىپ ءبىر كۇندە تۇتاس حالىق تاعى دا ساۋاتسىزعا اينالدى. مىنە، سودان بەرى كەلە جاتىرمىز عوي كيريلليتسا دەپ. كيريلليتسا – ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىنا قولايسىز الفاۆيت. ماسەلەن، ورىس الفاۆيتىندەگى يا، يۋ، چ، ي، شش، تس، ف، يو، ە، ، دەگەن ارىپتەر ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىنا مۇلدە ۇيلەسپەيدى. ورىس ءتىلىن ۇيرەنسەڭدەر كوممۋنيزمگە باراسىڭدار، كوممۋنيزمگە بارۋ ءۇشىن بۇل ءتىلدىڭ ارىپتەرىن تولىعىمەن قابىلداۋ كەرەك دەگەن «تەوريا» دا پايدا بولدى. تالعاۋسىز الىنعان كيريلليتسا ءتىلىمىزدىڭ ىشكى فونەتيكالىق جۇيەسىنە، سينگورمانيزم زاڭدىلىعىنا وراسان زالال كەلتىردى. جۇزدەگەن جىلدار بويىندا اراب ارپىمەن جازىلعان مۇرا حالقىمىزدىڭ جاڭا بۋىندارىنا ءالى كۇنگە دەيىن تولىق قاندى تانىلىپ بولعان جوق. ورىس مەكتەبىندە وقىعانداردىڭ كوبى ەسكى مادەنيەتىمىزدەن مۇلدە دەرلىك بەيحابار قالدى. الفاۆيتتەرى وزگەرىپ، قۇبىلتا بەرۋدىڭ تۇپكى ماقساتى – حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق رۋحىن جويىپ، ۇلتسىزدانۋعا الىپ كەلۋ ەدى. وسى ساياساتتىڭ زاردابىن قازىر دە كورىپ كەلەمىز.

–  بىزدەگى بىرەۋدىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ جالتاقتاۋ وسىدان قالعان جامان ادەت بولدى عوي. ال ەندى وسى زارداپتان قايتسەك قۇتىلا الامىز؟

– بۇدان قۇتىلۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءبىز تاريحىمىزدى ءبىلۋىمىز كەرەك. جابىق جاتقان تاريحىمىزدى اشۋىمىز كەرەك... بۇرىن تۇركيا دەگەن سوزدەن شوشىناتىن. تۇركيا تۋرالى ءبىر ءسوز ايتىلسا، تسەنزورلار جازىپ تاستايتىن. ەندىگى جەردە ەندى ونداي توسقاۋىل جوق. سوندىقتان تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاريحىن وقىتۋ كەرەك. مۇنداي ەڭبەكتەر قازاقستاندا شىعا باستاعانىنا زور وقيعا. بۇعان مىسالعا احمەت ياسساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىندە «جالپى تۇرىك تاريحى» دەگەن قازاق تىلىندە كىتاپ شىققانىن ايتساق تا بولادى. مۇنداي ءپان ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بارىندە دە وقىتىلۋى ءتيىس.

«شىڭعىسحان جانە ونىڭ ۇلدارى» دەگەن مونوگرافيانىڭ جاريالانۋى دا بۇل تاراپتاعى جاقسى جاڭالىقتىڭ ءبىرى.

تۇرىك حالىقتارىنىڭ ەجەلدەن بەرگى تۋىستىعى مەن ءوزارا بايلانىستىرىپ تۇرعان ۇلان بايتاق رۋحاني مۇرامىز مول. ولاردى ساناپ شىقساق، ۇلكەن تىزبەك قۇرايدى. قازاقتىڭ دۇنيەجۇزىنە داڭقى جايىلعان «قوزى-كورپەش – بايان سۇلۋ» داستانىنا ۇقساس جىر التايلىقتاردا، باشقۇرتتاردا، قىرىم، رۋمىنيا تاتارلارىندا دا بار. بىرەۋىندە كولەمى ۇلكەنىرەك، بىرەۋىندە ازىراق ساقتالعان.

«الپامىس» قازاقپەن قوسا، وزبەكتە، قاراقالپاقتا ۇزاق داستان. باشقۇرت، تاتاردا اڭىز ءاپسانا تۇرىندە ساقتالعان. «دادە قورقىت» كىتابىندا «الپامىس» جىرىنىڭ فابۋلاسى ۇشىرايدى... «ەدىگە باتىردى» تاتارلار دا، باشقۇرتتار دا، «وزىمىزدىكى» دەيدى. ويتكەنى بۇل حالىقتاردىڭ ءبارى دە ءبىر زاماندا التىن وردانىڭ قۇرامىندا بولعان. ەتيكالىق جاعىنان ءبىر توپقا ەنەدى. باشقۇرتتا قازاقتىڭ بىرنەنشە رۋى ءوز اتىمەن (تاما، تابىن، جالايىر، قىپشاق) اتالادى. ال قازاقتا قانشا رۋ بولسا، سولاردىڭ كوبى كاۆكازداعى نوعايلاردىڭ ىشىندە ءجۇر. ەندەشە ەتيكالىق ءتۇبىرى تۋىس ەلدەر ءوزىنىڭ بۇرىنعى اتا-باباسىنىڭ جىرىن ايتپاي، نەنى ايتادى؟ ءبىر-بىرىنەن مىڭ شاقىرىم الىس كەتسە دە بۇرىننان ارالاسىپ كەلە جاتقان جىرلارىن ۇمىتپاعان. «شورا باتىر» ونشاقتى حالىقتا بار. «الپامىس باتىر» مەنىكى، «قوزى-كورپەش» مەنىكى دەپ شىرەنىپ تۇرا المايسىڭ. ولار «مەن تۇرىك بىرلىگى زامانىنىڭ كۋاسىمىن» دەپ سويلەپ تۇرعانداي. ولاي بولسا وسى مۇرانى توم-توم ەتىپ شىعارىپ، بايلانىستاردى زەرتتەپ، حالقىمىزعا تاراتۋ كەرەك. بۇلاردى باستاۋىش مەكتەپتىڭ وقۋلىعىنان باستاپ، جوعارى مەكتەپ دارىستىگىنە دەيىن كىرگىزۋ كەرەك.

تەگىڭ تۇرىك بولعانىنا نەگە ۇرەيلەنەسىڭ؟!

باشقۇرتتىڭ «ەرتارعىنىن» وقىساڭ قازاق نۇسقاسىنداعىداي «ەي، قارت قوجاق، قارت قوجاق، اتىڭنىڭ باسىن تارت قوجاق» دەگەن جولداردى سول قالپىندا كورەسىڭ. قازاق، قاراقالپاق، نوعاي، باشقۇرتتار، قۇمىق، قارايىم، قاراشاي، بالقار، قىرعىز، ءبارى قىپشاق تىلدەس. وسىلاردىڭ ءبارى ءبىر-ءبىرىن وپ-وڭاي تۇسىنەدى. بۇل ۇلكەن قاۋىم ەل. وسىلاردىڭ حالىق ادەبيەتىندە كەيبىر فونەتيكالىق دىبىستار، جەكەلەگەن تۇسىنىكسىز سوزدەر كەزدەسكەنىمەن نەگىزى ءبىر ەكەنى ءشۇباسىز. ءبىز «تۋىس» دەگەن ءسوزدى باسىمىزدان شىعارىپ الدىق. ءبىز تۇرىكتىڭ «بۇتاعىمىز» دەگەن ۇعىمعا كەلە الماي جاتىرمىز. عۇندار تۋرالى الكەي مارعۇلان جازدى عوي. بىراق وعان كوڭىل اۋدارعان ەشكىم بولمادى.

ال ەندى بۇعان جۇيەلى تۇردە ەنۋ كەرەك. «قازاق قايدا، قازاق قايدا؟» – دەپ قازاقتى شارق ۇرىپ ىزدەپ جۇرگەندەر الدىمەن قازاقتى تۇرىك كولەمىنەن ىزدەۋى كەرەك. بۇلاي ەتسەك تۇرىك بولىپ كەتەمىز دەپ قورقۋدىڭ كەرەگى جوق. ولار تۇرىك بولسا، سەن تۇرىك ەمەي كىمسىڭ؟ ارعى جاعىڭ، تەگىڭ تۇرىك بولعانىنا نەگە ۇرەيلەنەسىڭ؟! كەيىنگى جىلدارى تۇركيا تۇرىكتەرى، قازاق تۇرىكتەرى، وزبەك تۇرىكتەرى، ۇيعىر تۇرىكتەرى، تاتار تۇرىكتەرى دەپ ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇر. بۇل وتە ورىندى تىركەس.

تۇركيا تۇرىكتەرى ءتىلىنىڭ، لەكسيكالىق، فونەتيكالىق ايىرماشىلىعىنا قاراماستان نەگىزگى ءتۇبىرى قازاق تىلىمەن بىردەي. حV عاسىرعا دەيىنگى ادەبيەتىمىز ورتاق، “قۇتتى بىلىك»، احمەت ءياسساۋيدىڭ «دانالىق كىتابى»، ماحمۇت قاشقاريدىڭ «سوزدىگى» تۇرىك حالىقتارىنا ورتاق مۇرا بولىپ سانالادى.

 – تىلىمىزدەگى جاقىندىقتاردى، تاريحي تۇتاستىعىمىزدى زەرتەمەي، دۇرىس جولعا سالماي، ورتاق مۇرانى دا ءبىر-بىرىمىزدەن اۋدارا بەرۋ قانشالىقتى ءتيىمدى ءتاسىل بولماق؟

– تۇرىكشەدەن تۇرىكشەگە اۋدارۋ دەگەن جارامسىز ءتاسىل. قازىر ءبىز سونداي ىستەپ وتىرمىز. اسىرەسە ورتا ازياداعى وزبەك، تۇركىمەن، قىرعىزدار مەن قىپشاق تىلدەس تاعى تاعى باشقۇرت، قۇمىقتاردىڭ شىعارمالارىن تۇپنۇسقادان اۋدارماۋ ءتىپتى ۇيات. بۇل قاتارعا كاۆكازداعى ازەربايجاندى، شىعىستاعى ۇيعىرستىندى قوسىڭىز ءورىسى كەڭەيە تۇسەدى. قىسقاسى تۇرىك ءتىلى، ءارى قوڭسى وتىرعان حالىقتاردىڭ بىرلىگى مىزعىمايتىن بولۋى كەرەك.

قازاقستانعا قاس پەيىلمەن قارايتىن كۇش از ەمەس

– ءسىز تۇرىك بىرلىگى تۋرالى سالماقتى ويلار ايتىپ وتىرسىز، ءتىپتى تۇرىك رەسپۋبليكالارى ءبىر-بىرىمەن دوس بولۋ كەرەك دەيسىز. بۇعان قانداي كەدەرگى بار؟

– تۇرىك رەسپۋبليكالارى ءبىرى مەن ءبىرى تىعىز بىرلىكتە بولۋى اۋداي قاجەت. ءار رەسپۋبليكانىڭ باسشىسى دۇنيەنى ءوزى تىرەپ تۇرعانداي ءبىر-بىرىنە جاقىنداۋدىڭ ورنىنا الىستاي بەرسە، بەرەكەنىڭ كەتكەنى دەي بەر. اۋىلى ارالاس، مالى قورالاس ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ بايلانىسى عاسىرلار بويىندا قالىپتاقان. مىناۋ تۇرعان تاشكەنتتى الايىق. ول ورتا ازيانىڭ كىندىك قالاسى عوي. ونىڭ قاقپاسى قىستىڭ، كوكتەمنىڭ، جازدىڭ، كۇزدىڭ ايلارىندا كۇندىز-ءتۇنى اشىق بولىپ كەلگەن. ساۋداگەرلەر، كەرۋەندەر ارى-بەرى قانتامىرداي اعىلىپ تۇرعان. ەندى كەلىپ وزبەكستان ايدىڭ امانىندا شەكارانى جاۋىپ تاستادى. قازاقستانعا دەگەن پيعىلى جايسىز. وزبەك باسشىلارىنىڭ قولتىعىنا كىم سۋ بۇركىپ وتىرعانىن قايدام، شەكارادا قازاقتارعا ءجابىر كورسەتىپ، قيانات جاساۋى كوبەيىپ كەتكەن.

– بىرەۋلەر تۇرىك ەلدەرىنىڭ باسىن بىرىكتىرمەۋ ءۇشىن ادەيى وسىلاي ىستەپ جاتقان جوق پا؟

– وتە ورىندى سۇراق. قازاقستانعا قاس پەيىلمەن قارايتىن كۇش از ەمەس. ماسەلەن، امەريكا بولسا ءبىزدى، دۇنيەجۇزىن بيلەۋ ساياساتىن مەجەلەپ كوزدەپ وتىر. ولاردا تۇرىك ەلدەرىنىڭ ءبىر-بىرىمەن بايلانىستى بولۋىنا مۇددەلى ەمەس. «قۇداي تۇرىك، يسلام ەلدەرىن ءوزارا وشتەستىرىپ، ارقايسىسى ەسىكتەرىن جاۋىپ قويسا ەكەن. ارقايسىسىنا ءبىز اقىلشى بولساق» دەپ الاقانىن ىسقىلاپ وتىر. بۇلاردىڭ ءبىرىن امەريكا، ەكىنشىسىن قىتاي، ءۇشىنشىسىن رەسەي وزىنە تاۋەلدى ەتپەكشى. بارلىعىنىڭ تۇپكى ماقساتتارى وسى.

ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋىمىز ءۇشىن تۇرىك بىرلىگى اۋاداي قاجەت

– ولاردىڭ تورىنا ءتۇسىپ كەتپەۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟

– ءبىز تاريحىمىزدىڭ تەرەڭدىگى مەن تۇتاستىعىن بىلمەي، سەزبەي جۇرە بەرسەك وپ-وڭاي تورعا ءتۇسىپ كەتەمىز. سوندىقتان تاريحتى ءبىلۋىمىز كەرەك. بۇل – تاريحتى ءبىلۋىمىزدىڭ عانا ەمەس، بولاشاقتا ءومىر ءسۇرۋىمىزدىڭ دە العى شارتى. سوندا عانا قانداي جالماۋىزدىڭ دا اۋزىنا جەم بولىپ كەتپەيمىز. ولار ءبىزدى ىدىراتۋ، ازدىرۋ ارەكەتىن ادەيى قولدان جاساپ وتىر. بۇگىنگە دەيىن ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى قالاي ۇمىتتىرسا، باسىمىزدى قالاي قوسپاسا، ەندى ءدىن جاعىنان ەكسپانتسيانى كۇشەيتىپ وتىر. بۇل پالەكەت «عالامدانۋ» دەپ اتالاتىن كەشەندى باعدارلامانىڭ ءبىر بولىگى. عالامدانۋدى ءبىلۋ ءۇشىن، شەتەلگە بارىپ وقىپ كەلۋدىڭ قاجەتى جوق. ونىڭ ماقساتى حالىقتى تاريحىنان، داستۇرىنەن، ادەپ-عۇرپىنان بەزىندىرىپ، دۇنيەگە كوزقاراسىن ءبىرجولاتا وزگەرتىپ جىبەرۋ. عالامدانۋ يديولوگتارى جاس قاۋىمدى تەك قارىننىڭ توقتىعىن، كيىمنىڭ بۇتىندىگىن ويلاعان، ماڭگۇرتتىككە ۋاعىزداتادى. امەريكا، رەسەي، قىتاي سەكىلدى الپاۋىتتار ەلدەر جاڭادان تاۋەلسىزدىك العان ەلدەردى ۋىسىنان شىعارماۋدى كوزدەيدى. ەڭ قاۋىپتىسى دە وسى. بۇل ءبىزدىڭ تامىرىمىزعا بالتا شابادى.

ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋىمىز ءۇشىن تۇرىك بىرلىگى اۋاداي قاجەت. وسىعان كەيبىرەۋلەر كۇمانمەن قارايتىن ءتارىزدى.

«ونداي دا تۇركيا قازاقستاندى جاۋلاپ الماي ما؟» دەپ وزىنشە، «ساقتىق كورسەتكەنسيدى» بۇدان ارتىق قاتەلىكتى ويلاپ تابۋ قيىن. ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدى ءبىرىنشى بولىپ مويىنداپ، قۇتتىقتاعان وسى تۇركيا ەدى عوي. قازاقستاندا قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرىن اشىپ، بالالارىمىزدى ارناۋلى باعدارلامامەن وقىتىپ جاتقانداردا تۇرىك تۋىسىمىز. تۇركىستانداعى احمەت ياسساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنۆەرسيتەتىنىڭ اشىلۋىنىڭ ءوزى تۇرىك ىنتىماعىنا قىزمەت ەتەتىن ەلەۋلى وقيعا. كىتاپتار قازاقشادان تۇرىكشەگە، تۇرىكشەدەن قازاقشاعا اۋدارىلىپ رۋحاني بايلانىستار كۇشەيە تۇسۋدە. جاڭادان وقۋلىقتار، سوزدىكتەر جاسالىپ جاتىر.سونىڭ ءبارى رۋحاني، عىلىمي بايلانىستاردى كۇشەيتۋگە قاجەتتى قادامدار.

– تۇپتەپ كەلگەندە بىزدە تۇرىكشىلدىك يدەولوگيا جەتىسپەيدى دەيسىز عوي؟

– ءبىزدىڭ يدەولوگيامىز تۇرىكشىلدىك يدەولوگيا، ۇلتشىلدىق يدەولوگيا بولۋ كەرەك. ءۇندىستان ۇلتتىق يدەولوگيانى تۋعىپ ۇستاپ، ازاتتىققا جەتتى عوي. ۇلتشىلدىق دەگەندى بىزدە قۇبىجىق ەتىپ كورسەتىپ، كەلگەندەردىڭ جات پيعىلىن تۇسىنەتىن ۋاقىت جەتتى. ۇلتشىلدىق دەگەن – ءوز حالقىن قۇرمەتتەۋ، ءسۇيۋ.

قازىر ءۇش قازاقتىڭ بىرەۋى شەتەلدە ءجۇر

–  راحمانقۇل اعا، ەلباسىمىزدىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋىن وقىعان شىعارسىز. وسى جولداۋدا 2015 جىلى قازاقستان حالقىن 20 ميلليونعا جەتكىزۋ قاجەتتىلىگى ايتىلعان. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا حالىق سانىن 20 ميلليونعا قالاي جەتكىزۋگە بولادى؟

– پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆ 2015 جىلى قازاقستان حالقىن 20 ميلليونعا جەتكىزۋ تۋرالى جاقسى يدەيا كوتەردى. مەن حالىقتىڭ سانىن ءسوز ەتۋدەن بۇرىن ماسەلەنىڭ تاريحىن قىسقاشا ەسكە سالايىن. 1913 جىلى قازاق سان جاعىنان وسمان تۇرىكتەرىنەن كەيىنگى ەكىنشى ورىندا بولعان ەكەن. تۇرىكتەر تابيعي وسىممەن 70 ميلليونعا جەتتى. ەگەر دە قازاق ءتۇرلى كەساپاتتارعا ۇشىراماعاندا بۇل كۇندە 30-40 ميلليونعا جۋىق مولشەردە كوتەرىلگەن بولار ەدى... حح عاسىر ءبىزدىڭ سانىمىزدى كەمىتىپ جىبەرگەن بىرنەشە فاكتورلار بولدى. قىزىلدار مەن اقتاردىڭ تەكەتىرەسى كەزىندە قازاقتىڭ دالاسى قىرعىن الاڭىنا اينالعانى بەلگىلى. ونىڭ سەبەبىن ءالى ەشكىم زەرتتەگەن جوق. 1917 جىلى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك القابىنداعى اۋىر اشارشىلىق سانمىڭداعان ادامنىڭ ءومىرىن قيدى. 1921 جىلى دا اشارشىلىق بولعان. ول تاريحقا جازىلعان جوق. بۇل قاسىرەتتىڭ تاريحى دا ۇمىت قالدىرلعان. وسىدان كەيىن بايلاردى كامپەسكەلەۋ باستالدى. 1925-33 جىل قازاقتار ءۇشىن تراگەديالىق كەزەڭ. بايلاردىڭ مال-مۇلكىن تاركىلەۋ ءبىر ۇلتتىڭ ۇيتقىسىن جويىپ جىبەرۋمەن بىردەي ەدى. 1928 جىلى شامامەن 40 ميلليونعا دەيىن مال بولعان. سودان كەيىنگى 3-4 جىلدىڭ ىشىندە قازاق اۋىلىندا جەۋگە تۇك قالماعان سوڭ قازاقتار 1931-33 جىلعى ۇلى اشارلىققا ۇشىرادى. ءبىرازى شەتەل اسىپ كەتتى. قازىر ءۇش قازاقتىڭ بىرەۋى شەتەلدە ءجۇر. ءبىزدىڭ دەموگراف عالىمدارىمىز قازاقتىڭ قازىرگى جالپى سانى 14 ميلليون دەپ ايتىپ ءجۇر عوي. مەنىڭشە قازاقتىڭ تولىق ەسەبىن ءالى ەشكىم العان جوق دەپ ويلايمىن...

ەندى قالاي كوبەيۋگە بولادى؟ – دەگەن سۇراققا كەلسەك، قۇدايعا شۇكىرشىلىك ونداي مۇمكىندىك بار دەپ ايتا الامىز. ەكونوميكامىز ەپتەپ كوتەرىلىپ جاتىر. ماسەلەن، وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستانعا قاراعانادا حالىقتىڭ تۇمىستىق اۋلەتى ءبىرشاما جوعارى. قانشالىقتى كەم-كەتىگىمىز بولدى دەگەنىمىزبەن كورشى رەسپۋبيكالاردان موينىمىز وزىق. وسى جاعدايعا بايلانىستى ءبىر كەزدەرى باسقا ۇلت قۇرامىندا جازىلىپ كەتكەن ەتيكالىق قازاقتاردىڭ قايتادىن قازاق بولىپ جازىلعىسى كەلەتىندەر كوبەيىپ كەلەدى. دەموگرافتاردىڭ (ماقاش ءتاتىموۆ ت.ب.) زەرتتەۋىنە قاراعاندا وزبەكستاننىڭ وزىندە ۇلتى وزبەك بولىپ كەتكەن قازاقتىڭ ەكى ميلليوننىڭ شاماسىندا دەلىنەدى. قازاقستان، تۇرىكمەنستان، قىرعىزستاندا ءبىراز قازاقتار جەرگىلىكتى ۇلت قۇرامىندا جۇرگەنى دە جاسىرىن ەمەس. ءتىپتى قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندە باسقا ۇلتتىڭ قاتارىن كوبەيتىپ جۇرگەن قانداستارىمىز دا كەزدەسەدى. سوندايلاردىڭ بىرەۋى ەكى-ءۇش جىل بۇرىن قايتادان قازاق بولىپ قۇجات الدى. كىم دەيسىز عوي؟ اناۋ-مىناۋ ەمەس، تۇركىستاندا تۇراتىن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ءابدىراسىل ەسەتوۆ. ول 44 جىل بويى وزبەك بولىپ جازىلىپ كەلگەن. بۇعان سەبەپ ءابدىراسىلدىڭ شەشەسىنىڭ وزبەك بولۋىنان. ال باتىردىڭ ءوزى رۋىندا، جەتى اتاسىن دا جاقسى بىلەدى.

ون جەتى ءۇرىم-بۇتاعى بار... ءابدىراسىل سەكىلدىلەر كوپ كەزدەسەدى. سايرام، شىمكەنت، بوستاندىق سەكىلدى جەرلەردە اكەسى قازاق، بالاسى وزبەك بولىپ جۇرگەندەر كوپ. ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر ولاردىڭ قازاق دەپ قۇجات الۋىنا نەمقۇرايلى قاراپ كەلەدى. ولار «ۇلتشىل» دەگەن اتاققا ءىلىنىپ قالامىز با دەپ ۇرەيلەنەدى. ءبىز ءوز ىشىمىزدە «وزگە» بولىپ جۇرگەندەرگە جاڭاعىداي ويلاساتىن ۋاقىت كەلدى دەپ ويلايمىز. ولاردىڭ كوبىنىڭ ءوز باسپاناسى، قىزمەتى بار، مەملەكەتكە ەشبىر اۋىرپاشىلىق سالمايدى.

ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت: شەتەلدەگى بەس ميلليونعا جۋىق قازاقتىڭ كوبىن ءدال قازىرگىدەي ەلىمىز ورلەۋ جاعىندا كەلە جاتقان كەزدە اتامەكەنگە كوشىرىپ الۋ – بۇگىنگى تاڭداعى قازاق مەملەكەتىنىڭ ەڭ نەگىزگى ماسەلەسى. «قاراجات جەتپەيدى، قيىندىق كوپ» دەگەن سىلتاۋدى ءدال وسى تۇستا ايتۋ دالەل ەمەس، جانى اشىماستىقتىڭ ءوزى بولىپ شىعادى. مەملەكەتتىك قورلارداعى قارجى الدىمەن وسىعان جۇمسالسا پرەزيدەنتتىمىزدى دە، ۇكىمەتىمىزدى دە ەشكىم كىنالاي المايدى. ەگەر پرەزيدەنتتىمىز قيىن زامانداردا قورلىق كورىپ، شاشىراپ كەتكەن قازاقتاردى جاقىن جىلداردا قايتا كوشىرىپ اكەلىپ، ورنىقتىرۋعا پارمەن بەرسە، ونداي شەشىمدى حالقىمىز ريزالىقپەن قالار ەدى. مەنىڭ كوڭىلىمدە جۇرگەن ءبىر ارمان – ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆقا وسى ماسەلەنى اۋىز با اۋىز ايتۋ ەدى. ولاي ەتۋدىڭ رەتى كەلمەدى.

–  قاراقالپاقتاردىڭ اراسىندا دا قازاق بولعىسى كەلەتىندەر بار دەيدى عوي...

– مۇمكىن، بولسا بولار. مەن قاراقالپاقپىن دەمەسە، ونى قازاقتان ايىرۋ وڭاي ەمەس. ءوزىمىزدىڭ قىپشاق تىلدەس حالىق. ءبىزدىڭ گازەت-جۋرنالدارىمىزدى وقيدى. راديومىزدى تىڭدايدى، تەلەديدارىمىزدى كورەدى. ءاربىر قاراقالپاقتىڭ ۇيىندە قازاقتىڭ كىتاپتارى ءتىزىلىپ تۇرادى. كەشە سولاي بولعان، بۇگىن دە سولاي. ولاردىڭ ىشىندە قازاق بولىپ جازىلۋعا ىقىلاستارى بولسا، كەۋدەدەن يتەرمەي قۋانا-قۋانا توقتاۋسىز قارسى الۋىمىز كەرەك. پارا سۇراپ ۇركىتپەۋىمىز كەرەك. «پارا» دەگەن يت اۋرۋ بار بىزدە. پارادان ەشكىمنىڭ اتاسى ولگەن ەمەس ەدى عوي. ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ورىس، ەۆرەي بولىپ جازىلعان ەتيكالىق قازاقتار دا بار. ەگەر ولار قۇجاتىنا «قازاق» دەپ جازدىرامىن دەسە، «قاي رۋسىڭ؟ اتا تەگىڭ كىم؟» دەگەن سۇراقتىڭ استىنا الىپ جانىن قينايدى ەكەن. ءوزى ءبىر اقسۇيەك سياقتى.

قازاقستان حالقىنىڭ دەموگرافيالىق جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن ۇكىمەت كەشەندى شارالار بەلگىلەۋ كەرەك. ماسەلەن، 100 مىڭ بويداق قىز بار دەپ ءجۇرمىز ء(سۇر بويداقتار دا وسى شامالاس دەلىنەدى). ولارعا ءبىر بولمەلى شاعىن پاتەر سالىپ بەرۋدىڭ ءوزى جاس وتباسىنىڭ قۇرىلۋىنا ناقتىلى جاردەم بولار ەدى. ەگەر ۇكىمەت حالىقتىڭ كوبەيۋىنە مۇدەلى بولسا، وسىنداي ىستەگەنى ءجون. بۇعان مەملەكەتتىڭ جاعدايى كەلەدى. كوپ بالالى انالاردى قولداۋ كەرەك. وزبەكستاندا كوپ بالالى انالارعا ءۇي سالىپ بەرۋ ءداستۇرى بولعان. كوپ بالالى وتباسىلار ءۇشىن دە مەملەكەتتىڭ باعدارلاماسى جاسالسا، ورىندى بولار ەدى.

بيلىكتەگىلەردىڭ حالقىنا دەگەن ماحاببات ويانباعان

–  وسىنداي ماسەلەلەردى قازاق باسپاسوزدەرى اشىق جازىپ ءجۇر. بىراق تىڭداعان بيلىك كورىنبەيدى.

– ءبىزدىڭ بيلىك باسىندا وتىرعانداردىڭ كوبى قازاقتىڭ مەكتەبىنەن وقىپ، ۇلتتىق تاربيە كورمەگەندەر، ىلعي ورىسشا وقىعاندار. بىلاي قاراساڭ جاپ-جاقسى جىگىتتەر، شەتىنەن سۇلۋ، سىپايى. ءبىزدىڭ حالقىمىز تۋرالى ورىسشا جازىلعان ادەبيەتتەردەن ماعلۇمات العاندار. حالقىنا دەگەن ماحاببات ويانباعان. ويانۋعا دا مۇمكىندىكتەرى بولماعاندار. قازاق ءباسپاسوزى قازاقتىڭ مۇقتاجىن جازىپ-اق جاتىر عوي. سونى ورىستانعان قازاق وقي ما ەكەن؟! وقىمايدى عوي. قازاق گازەتتەرىنىڭ شىرىلداعان داۋسى دالاعا كەتىپ جاتىر. ءسويتىپ اقىر اياعىندا قازا ءتىلى قۇقىن پارلامەنتتە داۋىسقا قويۋعا دەيىن جەتتىك قوي...سودان سوڭ دەنساۋلىق ماسەلەسى تۇر. وعان قارجى ءبولىنىپ جاتقانىمەن ءالى دە جەتكىلىكسىز. جەرىمىزدىڭ ءبارى ۋلانعان. مال جايىلاتىن،مال سۋ ىشەتىن جەرلەردى تازالاۋىمىز كەرەك قوي. سەمەي مەن باتىس قازاقستاندا يادرولىق قارۋ جارىلماعان جەر از. ونىڭ ءبارىن تازارتۋ كەرەك. حالقىن ەمدەۋ كەرەك.

– قازاق ءتىلىن قايتكەندە مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرە الامىز؟ جوق وسى وگىز اياڭمەن جۇرە بەرەمىز بە قالاي؟

– قازاق ءتىلىن شىن مانىندە مەملەكەتتىك ءتىل ەتسەك، وعان قازاقتىڭ ءبارىنىڭ كوزىن جەتكىزۋ كەرەك. قازىر ولاردىڭ كوزى جەتىپ وتىرعان جوق. ءبىزدىڭ اتا زاڭىمىزدا «قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل» دەپ جازىلعانىمەن، ونى جويىپ جىبەرەتىن پۋنكت قاسىندا تۇر. ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى وشىرەتىن وسى. بۇرىننان ورىسشا سويلەپ كەلە جاتقان حالىق، الگىندەي ىلگەشەك تۇرعاندا ەكى دۇنيەدە دە ۇيرەنبەيدى قازاقتىڭ ءتىلىن. مەن 60 ميلليون حالقى بار يراندا بولدىم. پارسىلار سونىڭ تەڭ جارتىسىنا جەتپەيدى ەكەن. بىراق باسقا ۇلتتار پارسى تىلىندە وقيدى. يراننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن سىيلايدى. قۇدايعا شۇكىر ءبىز 57 پايىزعا جەتتىك قوي. وسى سانىمىز 70-80 پايىزعا جەتكەن كەزدە ءتىلىمىزدىڭ دە، ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ دە پروبلەماسى شەشىلەدى. بىراق سوعان جەتەر جولدا كەدەرگىلەر كوپ. ول ءۇشىن ۇكىمەت بۇل ماسەلەنى دە مەملەكەتتىك تۇرعىدان جان-جاقتىلى ويلاستىرۋى كەرەك. سودان كەيىن قازاقتىڭ 80-90 پايىزى قازاقشا وقيتىن بولادى. ۇلتتىق پەداگوگيكانى، ۇلتتىق پسيحولوگييانى بالا باقشادان باستاپ وقىتۋ كەرەك. ونىسىز ۇلتىن، وتانىن سۇيەتىن ادامداردى باۋلي المايمىز.

بالالاردى تاعى ۇلتتىق مۋزيكامەن تاربيەلەۋ كەرەك. قازىرگى ورىندالىپ جۇرگەن مۋزيكا قانداي مۋزيكا ەكەنىن بىلەسىز بە؟ 40-50 جىل ەۋروپالانعان، افريكالانعان مۋزيكا ناسيحاتتالىپ، قازاقتىڭ ءتول اۋەنى سوڭعى جىلدارعا دەيىن وتە از ورىندالىپ كەلدى. قازاقتىڭ بايىرعى ءان-كۇيىن بىلمەيتىن بوگدە بۋىن پايدا بولدى. ونىڭ ىشىندە قابىلەتتى سازگەرلەر دە بار. «قازاق راديوسىن دا، شالقار راديوسىندا جانە تەلەديدارلاردا قازاق اندەرى مەن كۇيلەرىن ءالى دە بولسا كوبىرەك بەرۋ كەرەك. شەتەلدىڭ ءپاتۋاسىز اندەرى مەن بي ىرعاعىنا كوزسىز ەلىكتەۋدەن قاشاتىن كەز كەلدى. مۋزيكالىق تاربيە ەشبىر تاربيەدەن كەم ەمەس. شالقار راديوسىن بۇكىل قازاقستانعا تاراتۋ كەرەك.

–  اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz