جۋىقتا بەلگىلى اقىن ەربول الشىنباي قازاق تاريحى ءۇشىن اسا قۇندى ەڭبەك - سۇلتان احمەت كەنەساريننىڭ «ناساب نامە سۇلتان سىدىق» كىتابىن شاعاتايشادان قازاقشاعا اۋدارىپ، عىلىمي تۇسىنىكتەمەلەرىن جازىپ، كىتاپتاعى دەرەككە ساي كەنەسارى حان مەن سۇلتان سىدىقتىڭ جورىق جولدارىنىڭ كارتاسىن سالدىرىپ، باسپادان شىعاردى. ءبىز ءالى تانىستىرىلىمى وتپەگەن سول تاريحي ەڭبەككە بەرىك ءۋاليدىڭ جازعان العى ءسوزىن ءسۇيىنشى ەسەبىندە ۇسىنىپ وتىرمىز.

جىل وتكەن سايىن تاريحي اقتاڭداقتار تولىعىپ كەلەدى. قازاق  تاريحىنا قازاقتىڭ كوزىمەن قاراعان لازىم. وسى كوزقاراسپەن قاراساق، بۇل ەڭبەكتىڭ ماڭىزى ارتا تۇسپەك. اۋدارماعا ماسكەۋ مەملەكەتتىك تاريحي مۇراجايىنىڭ مۇراعاتىنان عالىم ي.ۆ. زايتسەۆ تاۋىپ، جارىققا شىعارعان فاكسيميلە پايدالانىلعان.

ءار حالىقتىڭ قاسىرەتتى بولسا دا، ءوزىنىڭ ماقتان تۇتار تاريحى بار. بۇل ونىڭ ۇلى مۇراتتارىنا تالپىنۋ جولىنداعى سان قيلى كەشۋى، مىڭ جىلدىقتاردى كوكتەي وتكەن اسۋى مەن بۇرالاڭى كوپ جولى. قازاق حالقىنىڭ دا تاريحي كەشۋى سونداي. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ «ءاربىر حالىق ءوزىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن ءوزى جازۋى كەرەك. بوتەن يدەولوگيانىڭ جەتەگىندە جۇرۋگە بولمايدى. ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان جازىلعان شەجىرە ۇرپاقتىڭ ساناسىن وياتىپ، ۇلتتىڭ جادىن جاڭعىرتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى»، - دەگەن ءسوزى ءبىزدىڭ تاريحي سانانى جاڭعىرتۋداعى نەگىزگى ۇستانىمىمىز بولۋى ءتيىس.

مەملەكەتتىڭ يكەمدى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا حالقىمىزدى دەكولونيزاتسيالاۋ پروتسەسى ۇزدىكسىز، قارقىندى ءجۇرىلىپ كەلە جاتىر. ۇلتىمىزدىڭ ساناسىنا عاسىرلاپ سىڭىرىلگەن وتارشىلدىقتىڭ زارداپتارىن ۇمىتتىرىپ، حالىق جانىن ساۋىقتىرۋ – مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعىن قاۋىپسىز ءارى جارقىن ەتۋگە تىكەلەي قاتىستى ەكەنى تۇسىنىكتى.

قازاق حالقىنىڭ سونداي تاريحي تاعدىر جولىندا كەشكەن كەزەڭىن سول زاماننىڭ جانە ءوز حالقىنىڭ تانىمى تۇرعىسىنان جازعان ساناۋلى تاريحي ەڭبەكتەر بار. سونداي ساناۋلى تاريحي شەجىرەنىڭ ءبىرى، ءسىز پاراقتاپ وتىرعان «ناساب نامە سۇلتان سىدىق». سوڭعى حانىمىز كەنەسارى قاسىمۇلى مەن ونىڭ ۇلى سىدىق سۇلتاننىڭ ءومىرى تۋرالى باياندالاتىن بۇل ءماندى تاريحي شەجىرە شاعاتاي تىلىنەن تىكەلەي قازاقشاعا اۋدارىلىپ وتىر.

«ناساب نامە سۇلتان سىدىق» ۇلتتىق كوزقاراسپەن جازىلعان، ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان پايىمدالعان تاريحي ەڭبەك. جازبانىڭ اۆتورى احمەت سۇلتان كەنەسارىۇلى. ول كەنەسارى حان مەن ونىڭ باتىر ۇلى سىدىقتىڭ سان قيلى كۇرەسپەن وتكەن ءومىرىن كورگەن، سول كۇرەستەردىڭ بەل ورتاسىندا ءوزى دە جۇرگەن. قازاقتىڭ سوڭعى حانىنىڭ جولبارىستاي جورتىپ وتكەن ونەگەلى ءومىرىن، ونىڭ ەۋروپالىق ۇلگىدەگى اسكەرمەن بەتپە-بەت كەلگەن كەزدە، قارۋى كەمشىن تۇسسە دە، ەرەكشە اسكەري ايلالارىمەن تالاي جەڭىسكە جەتكەنىن ءبىز وسى كىتاپتان كورەمىز.

كەنەسارى حاننىڭ تاريحي تۇلعاسى بىزگە ازاتتىقتىڭ سيمۆولىنداي. حاننىڭ كۇرەسكە تولى ءومىرىن الاش قايراتكەرلەرى ەرەكشە باعالاعان. ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان 1923 جىلى تاشكەنتتە جارىق كورگەن «ك. ستەپنياك» بۇركەنشىك ەسىمىمەن جازىلعان «سۇلتان كەنەسارى قاسىموۆقا بايلانىستى تاريحي دەرەكتەر» اتتى كىتاپشاسىندا حاننىڭ قاسىرەتتى تاعدىرى تۋرالى ناقتى تاريحي دەرەكتەر بەرىلگەن. سوندا «كەيبىرەۋلەر سۇلتان كەنەسارىنى حاندىق مارتەبەگە جەتۋگە ۇمتىلعان بيلەۋشى رەتىندە كورەدى. بىراق، مەنىڭشە سۇلتان كەنەسارىنىڭ بويىنان بوستاندىقتى سۇيەتىن دالا تۇرعىندارىنىڭ نارازىلىعى مەن رەسەي ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىعىنا قارسى جان-تانىمەن كۇرەسكەن دالا باتىرى دەگەن دۇرىسىراق بولار ەدى» دەپ حاننىڭ تاريحي تۇلعاسىنا لايىقتى باعا بەرگەن. بۇل كەنەسارى حان تۋرالى ناقتى جانە ادىلەتتى تاريحي باعا.

حالقىمىزدىڭ اسقاق تاريحىن ماقتان ەتۋى قالىپتى جاعدايعا اينالۋى كەرەك. ول ءۇشىن ءبىزدىڭ وتاندىق تاريحنامادا ۇلتتىق كوزقاراس باستى نازاردا بولعانى ءجون. ءۇندى كوسەمى دجاۆاحارلال نەرۋدىڭ «مەن ءوز حالقىمنىڭ تاريحىنا ەۋروپالىقتىڭ، كادىمگى دوستىق پەيىلدەگى ەۋروپالىقتىڭ كوزىمەن قارادىم. سەبەبى، مەنىڭ حالقىمنىڭ تاريحى سولاردىڭ كوزقاراسىمەن جازىلعان تاريح» دەگەنى ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا دا تىكەلەي قاتىستى. قازاق تاريحىن قازاقتىڭ ءوز كوزقاراسىمەن، قازاق تاريحشىسىنىڭ پايىمىمەن باعامداعان، ءتول تاريحشىلارىمىزدىڭ ەڭبەگى ساناۋلى. بۇل ەڭبەك سونداي ساناۋلىنىڭ قاتارىنا جاتادى. سوندىقتان، بۇل كىتاپتىڭ قادىرى قادىرعالي جالايىريدىڭ «جاميعات تاۋاريح» ەڭبەگى سياقتى. ءبىز ءوز ءتولتۋما تاريحشىلارىمىز جازعان وسىنداي ەڭبەكتەردى بارشاسىنان بيىك قويىپ، قاستەرلەۋىمىز كەرەك.

قازاق حالقى ۇلى قاعاناتتار قۇرعان، تاريحي مەملەكەتتىك ءداستۇرى بار بايىرعى حالىق. ادامزات وركەنيەتىنە ايشىق قوسقان ءبىزدىڭ قالالىق مادەنيەتىمىز ءوزىنىڭ ەرەكشە فورماسىمەن، وزگەشە قۇرىلىمىمەن ەستە قالدى. وسىنداي ۇلكەن ءداستۇرى بار ەلدىڭ جاۋ تابانىنا ءتۇسىپ، بودان بولامىز دەگەن ەش ۋاقىتتا ويىنا كىرمەگەن. بىراق، تاريحتىڭ تەگەرشىگى تەرىس اينالعان تۇستاردا، باسىمىزعا سونداي تاعدىردىڭ تۇسكەنى تاريحي شىندىق. دەگەنمەن، ۇلى ءداستۇرى، ەشقاشان كەۋدەسىن جاتقا باستىرماعان ۇلى مەملەكەتتەردىڭ مۇراگەرلەرى سول تاعدىردى مويىنداعىسى كەلمەي كوپ ارپالىستى. كەشەگى التىن وردا مەن ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ، قازاق حاندىعىنىڭ ەلەسى كوكىرەگىندە تۇرعان دالانىڭ وتارشىلدىققا قارسى كۇرەسى، مەملەكەتتىلىگىن ساقتاۋ تالپىنىسى ەش توقتاعان ەمەس.

حان كەنەسارىنىڭ قاسىرەتتى تاعدىرىمەن كۇرەس اياقتالعان جوق. تاعى دا جالعاسىن تاپتى. بۇل كۇرەستىڭ قاھارمانى ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا تىم از ەسكەرىلىپ جۇرگەن سۇلتان سىدىق ەدى. سۇلتان سىدىقتىڭ تۇتاس تۇراندى شارلاپ، تەك ءوز حالقى ءۇشىن عانا ەمەس، تۋىستاس تۇركى ءۇشىن جان الىسىپ، جان بەرىسكەن ون التى جىلدىق اۋىر كۇرەسى ۇمىت قالماۋى كەرەك. تۇتاس تۇركىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن سۇلتان سىدىقتىڭ وسى ونەگەلى جولىن كەيىن مۇستافا شوقاي جالعاپ اكەتتى. سۇلتان سىدىق اكەسى كەنەسارى حان سياقتى شەبەر قولباسى، سوعىس ونەرىن تەرەڭ مەڭگەرگەن تاكتيك بولعانىن ءبىز ءسىز پاراقتاپ وتىرعان كىتاپتان جانە ەل اراسىنىڭ قاريا سوزدەرىنەن انىق اڭعارامىز. سول تاريحي كەزەڭدەگى جىراۋ بالقى بازاردىڭ:

«ازىراق مۇندا ءجۇر سىدىق،
جولبارىستاي ەڭىرەنىپ،
قاناعا سىيماي تاسۋمەن.
ەسىرىك تۋعان بۇل جۇرەكتى،
ەكى قولداپ باسۋمەن»، - دەپ جىرلايتىنى سول. بۇل ەلدىڭ ەر تۋعان سۇلتانعا دەگەن ىقىلاسىنىڭ ءبىر ايعاعى.

سۇلتان سىدىق تا ورىستىڭ ەۋروپالىق ۇلگىدەگى اسكەرىمەن بەتپە-بەت كەلگەن شايقاستاردا، قارۋىنىڭ كەم تۇسكەنىنە قاراماستان، جەر جاعدايىن جانە ءوزىنىڭ ەرەكشە اسكەري دارىنىن پايدالانىپ، تالاي جارقىن جەڭىستەرگە جەتكەن. سول كەزدەگى ورتالىق ازياداعى مەملەكەت بيلەۋشىلەرىنىڭ ءوز اسكەرلەرىنىڭ تىزگىنىن سۇلتانعا تاپسىراتىنىنىڭ ءبىر سىرى وسىندا بولسا كەرەك.

بۇل تاريحي ەڭبەك شاعاتاي تىلىنەن قازىرگى قازاق تىلىنە تۇڭعىش رەت اۋدارىلىپ وتىر. احمەت كەنەسارىۇلىنىڭ بۇل ەڭبەگىن ماسكەۋ مەملەكەتتىك تاريحي مۇراجايىنىڭ مۇراعاتىنان تاۋىپ، ورىسشا اۋدارماسىمەن جارىققا شىعارعان عالىم ي.ۆ. زايتسەۆ. قازاقستاننىڭ رەسەيدەگى ەلشىلىگى مەن «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورىنىڭ دەمەۋشىلىگىمەن 2017 جىلى جارىققا شىققان. جازبانى شاعاتايشاعا اۋدارۋعا وسى كىتاپتاعى فاكسيميلە پايدالانىلعان.

«ناساب نامە سۇلتان سىدىقتى» پاراقتاپ وتىرىپ، بۇرىن قازاق تاريحى ءۇشىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن تۇلعالار مەن تاريحي ۋاقيعالارعا دا كەز بولامىز. ونىڭ ءبىرى، عۇبايدوللا حان. كىتاپتا «ابىلاي حان قايتىس بولعان سوڭ ونىڭ بايبىشەسىنەن تۋعان عۇبايدوللا حان بولدى. ول ون جىل حاندىق قۇردى» دەگەن دەرەك كەزدەسەدى. بۇل بۇعان دەيىنگى ءبىزدىڭ رەسمي تاريحىمىزدا ايتىلماعان دەرەك. تاعى ءبىر ايتارلىق دەرەك، كەنەسارى حاننىڭ قىتاي مەملەكەتىمەن ديپلوماتيالىق بايلانىس ورناتۋعا تىرىسىپ، ءىنىسى قۇدايمەندى سارجانۇلىن قۇلجاعا ەلشىلىككە جىبەرگەنى. بۇل دەرەك تە ءبىزدىڭ تاريحىمىز ءۇشىن تىڭ دۇنيە. سوندىقتان كىتاپتىڭ ورىس تىلىنەن ەمەس، شاعاتاي تىلىنەن تىكەلەي قازاق تىلىنە اۋدارىلۋى وتە ماڭىزدى.

پرەزيدەنتتىڭ ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ ساراپشىسى ەربول الشىنبايۇلىنىڭ جۇمىس قاربالاستىعىنان ۋاقىت تاۋىپ، وسى ماڭىزدى تاريحي ەڭبەكتى قازاقشالاعان جانكەشتىلىگى مەن ەڭبەكقورلىعىنا ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. بارشا ازامات ۇلتقا تالماي قىزمەت قىلسا، ەلىمىزدىڭ بولاشاعى جارقىن بولماق. مەملەكەت باسشىسىنىڭ «شەتەل اۋديتورياسىنا ارنالعان قازاقستاننىڭ قىسقاشا تاريحىن جازىپ، الەمنىڭ نەگىزگى تىلدەرىنە اۋدارۋدى ۇسىنامىن. بۇل – قازاقتىڭ سان عاسىرلىق شىنايى تاريحىن الەمگە تانىتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى» دەگەن ءسوزىن جادىمىزدا ۇستاپ، مۇنداي تاريحي ماڭىزى بار ماتەريالداردى وزگە شەتەل تىلدەرىنە دە اۋدارىپ، ناسيحاتتاعانىمىز ءجون.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ  «قازاقستاننىڭ اكادەميالىق ۇلگىدەگى جاڭا تاريحىن جازۋدى دەرەۋ باستاۋ كەرەك. تۇپتەپ كەلگەندە، تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ ماسەلەلەرىنىڭ ءتۇيىنى – وسى» دەگەنى ءبىزدىڭ ەسىمىزدە بولۋى كەرەك. تاريحي ەڭبەكتىڭ اۋدارىلىپ جارىققا شىعۋى، وتاندىق تاريحنامانى دەكولونيزاتسيا جاساۋداعى جاس بۋىننىڭ دەربەس تالپىنىسى. تاۋەلسىزدىكتىڭ وتىز جىلى قارساڭىندا وسىنداي تالپىنىستىڭ بولعانى كوڭىل قۋانتادى. اتا تاريحىمىزدى ادىلەت تۇرعىسىنان تانۋ بارشامىزدىڭ مىندەتىمىز. سىماعۇل سادۋاقاسۇلى ايتقانداي «وتكەنگە انىق كوڭىلمەن، بولاشاققا اشىق كوزبەن قاراۋ» ءۇشىن تاريحي سانامىزدىڭ اقتاڭداقتاردان ادا، وتارشىلدىقتىڭ زارداپتارىنان تازا بولعانى لازىم.

بەرىك ءۋالي

Abai.kz