كەيىنگى كەزدە قوعامىمىزدا قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى قاتىناستار­دىڭ قاجەتتىلىگىنە، ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ تيىمدىلىگىنە كۇمان ءبىل­دىرىپ جۇرگەندەردىڭ داۋىستارى قاتتىراق ەستىلىپ ءجۇر. ولاردىڭ ءبىر بولىگى «ساياسي ەگەمەندىگىمىزدىڭ جوعالۋ قاۋپىن» ايتسا، باسقاسى ەلىمىزدىڭ «قىتايعا ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىگى» تۋرالى ءسوز قوزعايدى. كوپ جاعدايدا قاۋەسەت اڭگىمەلەر اقپاراتتىڭ جەتكىلىكسىز بولۋىنان نەمەسە بەرىلگەن اقپاراتتىڭ بۇرمالانۋىنان تۋىندايدى.

ارينە، بۇل جايت مەملەكەتتىك ورگان­دار­دىڭ اقپاراتتى بۇقاراعا جەتكىزۋ ءتاسىل­دەرىن جەتىلدىرۋى قاجەتتىگىن كورسەتەدى. دەگەن­مەن قازاقستان مەن قىتاي قا­تىناس­تارىنىڭ سوڭعى جىلدارى قارقىندى دامۋىنا قىزعانىشپەن قارايتىن «ءۇشىنشى كۇشتەردىڭ» دە بەلسەندى جۇمىس ىستەپ جاتقانىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك.

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستان جەرىنىڭ شەتەلدىكتەرگە ساتىلمايتىنى جانە جالعا بەرىلمەيتىنى تۋرالى بىرنەشە مارتە قايتالاپ ايتسا دا، وسى تاقىرىپتىڭ اينالاسىندا حالىقتى دۇرلىكتىرىپ، كوشەگە شىعارىپ، شەرۋلەر ۇيىمداستىرۋدى كوزدەيتىن توپتار بار. ولار جەر ماسەلەسى بويىنشا بيلىك تاراپىنان تاباندى قادامدار جاسالعانىن كورىپ، ەندى سوڭعى ميتينگتەردە قىتايمەن قارىم-قاتىناستى مۇلدەم شەكتەۋ تالاپتارىن كوتەرە باستادى.

وسىعان وراي، 1700 كيلومەتر ورتاق شە­كارامىز بار قىتايمەن ىنتىماقتاس­تىقتىڭ قازىرگى جاعدايى جانە ونى ودان ءارى دامىتۋ تاقىرىبىن ساراپتاپ كورسەك.

ساياسي ىنتىماقتاستىق

ەڭ الدىمەن، ءبىزدىڭ مەملەكەت تۇڭ­عىش پرەزيدەنتىمىز – ەلباسى نۇرسۇل­تان نازار­باەۆ نەگىزىن قالاعان كوپ­ۆەكتورلى سىرتقى ساياساتتى ۇستاناتىنىن ەسكە سالا كەتكەن ءجون. بۇل باعىتتى مەم­لەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ تا ەل دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭىندەگى سىرتقى سايا­سي ساباقتاستىعى اياسىندا بىرنەشە مارتە راستاعان بولاتىن.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرت­قى ساياساتىنىڭ 2020-2030 جىلدارعا ارنال­عان تۇجىرىمداماسىندا ەلىمىز رەسەي فەدەراتسياسىمەن وداقتاس­تىق قاتى­­ناستاردى، قىتاي حالىق رەس­پۋبلي­­كا­­سىمەن جان-جاقتى ستراتەگيا­لىق ارىپتەستىكتى، امەريكا قۇراما شتات­تارىمەن كەڭەيتىل­گەن ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى، ورتالىق ازيا مەملەكەت­تەرى­مەن ستراتەگيالىق قا­رىم-قاتىناس­تار­دى، ەۋروپالىق وداق­پەن جانە وعان مۇشە مەملەكەتتەرمەن كە­ڭەي­تىلگەن ارىپتەس­تىك پەن ىنتىماق­تاس­تىقتى ودان ءارى دامىتاتىنى تۋرالى ايتىلعان.

سونىڭ ىشىندە كورشىلەس قىتايمەن جاڭا داۋىردەگى قاتىناستارىمىزعا 2022 جىلدىڭ 3 قاڭتارىندا 30 جىل تولا­دى. وسى تاريحي تۇرعىدان قىسقا مەر­زىم ىشىندە ەكى مەملەكەت اراسىنداعى ىنتى­ماق­تاستىق جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى. 1995 جىلى قىتاي ۇكىمەتى يادرولىق دەرجاۆا رەتىندە قازاقستان قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بەردى. 1999 جىلى كەڭەس وداعى زامانىنان مۇرا بولىپ قالعان شەكارا ماسەلەسى تولىقتاي شەشىلىپ، قازاقستان جانە قىتاي ۇكىمەتتەرى اراسىندا ءتيىستى شارتقا قول قويىلدى. قازىرگى تاڭدا ەكى مەملەكەت اراسىنداعى مەملەكەتتىك شەكاراداعى دەليميتاتسيا جانە دەماركاتسيا جۇمىستارى تولىعىمەن اياقتالدى. شەكارا بەلگىلەرىنىڭ قارتاعا ءتۇسىپ، شەكارا باعانالارىنىڭ شە­كارا بويىندا ورناتىلعانى ونىڭ مىز­عى­ماستىعىنىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلادى.

1996 جىلى شانحايدا جانە 1997 جىلى ماسكەۋدە «شانحاي بەستىگى» اياسىندا قول قويىلعان شەكارا ماڭىنداعى اسكەري سالاداعى سەنىمدى نىعايتۋ جانە اسكەري كۇشتەردى ءوزارا قىسقارتۋ تۋرالى كەلىسىمدەرگە سايكەس تاراپتار شەكارا ماڭىندا ورنالاسقان اسكەري كۇشتەردى قىسقارتۋعا جانە ولاردىڭ جاعدايىن جىل سايىن بىرلەسىپ تەكسەرىپ تۇرۋ تۋرالى ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزگەن بولاتىن. قازىرگى تاڭدا بۇنداي تەكسەرۋلەر جىلىنا ەكى رەت بەس مەملەكەتتىڭ قاتىسۋىمەن جۇرگىزىلىپ وتىرادى.

وسىنداي ماڭىزدى ساياسي كەلىسىمدەرگە قول جەتكىزۋ ەكى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ساياسي ەرىكتەرىنىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولدى. قازىر كەيبىرەۋلەر قىتاي ۇكىمەتى بۇرىنعى باسشىلار قول قويعان قۇجات­تار­دى ورىندامايدى دەگەن ءتۇرلى قاۋەسەت اڭگىمەلەر تاراتىپ ءجۇر. البەتتە، ءار حالىقارالىق شارتتا ونىڭ كۇشىنىڭ قالاي جويىلاتىنى تۋرالى ءتيىستى باپتار بار. الايدا قىتاي تاراپى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بىردە-ءبىر رەت جوعارىدا اتالىپ وتكەن ەكىجاقتى قاتىناستاردى دامىتۋدا ەرەكشە ورىن الاتىن كەلىسىمدەردى توقتاتۋ ماسەلەسىن كوتەرمەگەنىن جانە كەلىسسوزدەر بارىسىندا ولاردى قاتاڭ ۇستاناتىنىن بىرنەشە رەت راستاعانىن اتاپ وتكەن ءجون.

بۇل رەتتە مەملەكەت باسشىلىعىنىڭ قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى قاتى­ناس­تاردىڭ قالىپتاسۋىنا، تۇراقتى دامۋى­نا جانە ەلىمىزدىڭ مۇددەسىنە ساي بولۋىنا ەرەكشە نازار اۋداراتىنىنا كۇمان بولماۋى كەرەك. مەن 1996 جىلدان بەرى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە قىزمەت ەتەمىن. 25 جىل بويى قىتاي باعىتىندا ەڭبەك ەتىپ كەلەمىن. جاس ديپلومات رەتىندە مەملەكەت، ۇكىمەت جانە مينيسترلىكتەر باسشىلارىنىڭ تالاي كەلىسسوزدەرىنە اۋدارماشى رەتىندە، ودان كەيىن اعا ديپلومات بولىپ تالاي كەزدەسۋلەرگە قاتىسقان تاجىريبەم بار. وسىنداي ءار كەزدەسۋدىڭ باس­­تى ماقساتى – مەملەكەت يگىلىگى مەن حالىق پايداسىنا لايىقتى ورتاق شەشىمدەرگە قول جەتكىزۋ.

قىتاي تاراپىمەن ىنتىماقتاستىقتا مەملەكەت باسشىلارى اراسىنداعى جەكە قاتى­ناس­تار ەرەكشە ورىن الادى. تاۋەل­سىزدى­گى­مىزدىڭ 30 جىلى بويى ەلباسى ن.نا­زار­باەۆ پەن پرەزيدەنت ق.توقاەۆ قى­تاي­­­دىڭ ءۇش بۋىن باسشىلارىمەن تىعىز قا­رىم-قاتىناس ورناتۋ ارقىلى ەلىمىز ءۇشىن وزەكتى ماسەلەلەردىڭ وڭ شەشىلۋىنە زور ۇلەس قوسقانى داۋسىز. سونىڭ ىشىندە ەكى­­جاقتى ترانسشەكارالىق وزەن­دەردى ءبىر­­لەسە پايدالانۋ ماسەلەسى بويىن­شا كەلىس­سوزدەردى باستاۋ جانە كورشى مەم­لەكەت­تە تۇرىپ جاتقان قانداستارى­مىز­عا جەر­گىلىكتى ۇكىمەت تاراپىنان قامقور­لىق كور­سەتۋ سياقتى ماڭىزدى ماسەلەلەر دە بار.

سونداي-اق ەكى مەملەكەتتىڭ حالىقارا­لىق ۇيىمدار اياسىنداعى ىنتىماقتاس­تىعىنا دا توقتالا كەتكەن ءجون. اسىرەسە بىرىك­كەن ۇلتتار ۇيىمى (بۇۇ), شانحاي ىنتى­ماق­تاستىق ۇيىمى (شىۇ), ازيا­داعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەسى (اوسشك) شەڭبەرىندەگى ءوزارا قولداۋ­دىڭ بيىك دەڭگەيدە ەكەنىنە نازار اۋدارامىن.

قىتاي بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ بەس تۇراقتى مۇشەسىنىڭ ءبىرى ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، قازاقستانمەن ءتۇرلى عالامدىق ماسەلە بويىنشا، اسىرەسە 2017-2018 جىل­دارى ەلىمىز اتالعان قۇرىلىمنىڭ تۇراق­تى ەمەس مۇشەسى بولعاندا تىعىز جۇمىس ىستەگەنىن ايتا كەتكەن ءجون.

اوسشك قۇرۋ ەلباسىنىڭ باستاماسى ەكەنى بەلگىلى. كەيبىر ساراپشىلاردىڭ اتالعان كەڭەستىڭ جۇمىسى شىۇ ىسپەتتەس دەگەن پىكىرىنە قاراماستان، قىتاي –2014-2018 جىلدارى اوسشك-كە توراعالىق ەتىپ، ونىڭ نىعايۋىنا، ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا باعىتتارىن باستاۋعا باستاماشى بولعان جانە 2014 جىلى شانحايدا كەڭەستىڭ ءسامميتىن وتكىزگەن مەملەكەت.

ەكونوميكالىق ىقپالداستىق

قىتاي قازىرگى كەزدە دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءىرى ەكونوميكالاردىڭ ءبىرى ەكەنى بەلگىلى. رەسمي مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، 2020 جىلى الەمگە تاراعان كوروناۆيرۋس ىندەتىنىڭ تەرىس اسەرىنە قاراماستان، قحر-دىڭ ىشكى جالپى ءونىمى شامامەن 16 تريلليون اقش دول­لارى بولدى. قىتاي اۆتوماتتاندىرۋ، روبوت شىعارۋ، تسيفرلاندىرۋ، نانوتەح­نولوگيا، بيوتەحنولوگيا، بلوكچەين سياق­تى سالالارعا كوڭىل ءبولىپ، قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان ەكونوميكاسىمەن ەرەك­شەلەنەدى. بىرنەشە جىلدان سوڭ، ساراپ­شىلاردىڭ بولجامى بويىنشا، قىتاي ەكونوميكاسى الەمدە ءبىرىنشى ورىنعا شىعادى. ارينە، وسىنداي الپاۋىت مەملەكەت كورشى بولعاندا كەيبىر ادام­داردا ءتۇرلى ۇرەي مەن قورقىنىش تۋىن­داۋى تاڭ­عا­لار­لىق جاعداي ەمەس. دەي تۇرعان­مەن، ءبىز بۇدان ءوز مەملەكەتىمىزدىڭ دامۋىنا ءمۇم­كىنشىلىك ىزدەپ، پايدا تابۋىمىز كەرەك.

ەڭ الدىمەن، قىتاي – ۇلكەن نارىق. ءبىر ميلليارد ءتورت ءجۇز ميلليون حالقى بار مەملەكەت تۇرعىندارىن اسىراۋ ماق­ساتىن­دا شەتەلدەن ازىق-تۇلىك ساتىپ الۋعا ءماجبۇر. قولدا بار اقپاراتقا سايكەس قىتايدىڭ جىلدىق ازىق-تۇلىك نارىعى 1,5 تريلليون اقش دوللارىن قۇرايدى. دەمەك ءبىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىمىز ءۇشىن كورشى مەملەكەتكە ءوز ءونىمىن ەكس­پورتقا شىعارۋ باسىم باعىتتاردىڭ ءبىرى بولۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، قازىر قىتاي كوپتەگەن ازىق-تۇلىك ءتۇرىن باسقا مەملەكەتتەردەن، ءتىپتى باسقا قۇرلىقتاردان تاسىمالداۋعا ءماجبۇر. سولاردىڭ ىشىندە وڭتۇستىك امەريكادا ورنالاسقان جانە اۋستراليا مەن جاڭا زەلانديا سياقتى مەم­لەكەتتەر ەت، ءسۇت، جەمىس پەن سويا سياق­تى ونىمدەردى ەكسپورتتاۋ كولەمدەرىن جىل­دان-جىلعا ۇلعايتۋدا.

قىتايدا ازىق-تۇلىككە تۇراقتى سۇرا­نىس بولاتىندىقتان، ءبىزدىڭ ماقسات – قىتاي نارىعىنا شىعۋ بولۋى ءتيىس. تۇ­راق­تى سۇرانىس بولسا، ءوندىرىس كولەمى ۇلعايا­دى. جاڭا كاسىپورىنداردىڭ پايدا بولۋى – جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋعا جانە جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىن شەشۋگە ءمۇم­كىنشىلىك بەرەدى. ارينە، قىتاي نارى­عىنا شىعۋ ءۇشىن ءبىرشاما تەر توگىپ، كاسىپ­ورىن­نىڭ جانە وندا وندىرىلەتىن ءونىمنىڭ ساپاسىن كۋالاندىرۋ قاجەت. بۇل ءۇشىن سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى جانە سىرتقى ىستەر مي­نيستر­لىكتەرى ءبىزدىڭ كاسىپورىندارعا ءتيىستى كومەك كورسەتىپ، قازاقستان جانە قىتاي ۇكىمەتتەرى اراسىندا ەكىجاقتى 18 حاتتاماعا قول قويۋعا باستاماشى بولدى. ناتيجەسىندە، قازىرگى تاڭدا بيداي، سيىر ەتى، شوشقا ەتى، سويا، بال، بالىق، راپس، جوڭىشقا، جۇگەرى، ۇن جانە ۇن ءونىم­دەرىن شىعاراتىن 600-گە جۋىق وتاندىق كاسىپورىنعا قىتاي نارىعىنا ءوز ءونىمىن شىعارۋعا رۇقسات الىنعان.

تاعى ءبىر ماڭىزدى باعىت – كولىكتىك-تران­زيت­تىك سالاداعى ءوزارا ءتيىمدى ىن­تى­ماق­تاستىق. قىتاي ۇلكەن نارىق بول­عان­دىق­تان، ونىڭ شەت مەملەكەتتەرمەن تا­ۋار اينال­ىمىنىڭ كولەمى جىلدان-جىل­عا ارتۋ­دا. وسى تاۋار اينالىمىنىڭ با­سىم بولىگى تەڭىز جولدارى ارقىلى تا­سى­مال­دانسا، ءبىر بولىگى تەمىر جول كولى­گى ار­قى­لى جەتكىزىلەدى. وسى رەتتە قازاق­ستان­­نىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋىن ۇتىم­­دى پاي­دالانۋدى جالعاستىرۋ وتە ما­ڭىز­دى. ويتكەنى بۇل ارتىقشىلىقتى ءبىز پاي­دا­لانباساق، كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ قازىرگى ينفراقۇرىلىمداردى دامىتۋ جانە جاڭا تەمىر جولداردى سالۋ ارقىلى جۇك تاسىمالدارىن ءوز اۋماقتارىنا تارتۋعا تالپىنۋلارى – زاڭدى قۇبىلىس.

كەزىندە «نۇرلى جول» جاڭا ەكونومي­كا­­لىق ساياساتى اياسىندا سالىنعان جانە جاڭارتىلعان تەمىر جول دالىزدەرى ارقىلى وتەتىن ترانزيت مەملەكەت بيۋدجەتىنە قو­ماق­تى تابىس تابۋعا كومەكتەسۋدە. مى­سال­ى، 2020 جىلدىڭ قورىتىندىسى بو­يىن­شا قازاقستان – قىتاي شەكاراسىندا ور­نالاسقان «دوستىق – الاشانكوۋ» جانە «التىنكول – قورعاس» تەمىر جول بەكەتتەرى ارقىلى بارلىعى 20 ميلليون توننادان استام جۇك تاسىمالداندى.

«قازاقستان تەمىر جولى» كومپانيا­سىنىڭ اقپاراتى بويىنشا 2020 جىلدىڭ 11 ايى ىشىندە قازاقستان اۋماعى ارقىلى 718,6 مىڭ جيىرما فۋتتىق ەكۆيۆالەنتتەگى (جفە) (2019 جىلمەن سالىستىرعاندا 35% وسكەن), سونىڭ ىشىندە «قىتاي – ەۋروپا – قىتاي» باعىتى بويىنشا 455,626 مىڭ جفە (+167%) كونتەينەرلەر تاسىمالداندى. قازىرگى تاڭدا وسى جۇك­تەردى تاسى­مالداۋ ءۇشىن كورشىلەس مەملەكەت­تەر اراسىن­دا ۇلكەن باسەكەلەستىك باي­قالادى. ءتىپ­تى كەيبىرەۋلەرى باعانى ءتۇسى­رىپ، دەمپينگ جاساۋ ارقىلى تاسى­مال كولەمىن ءوز اۋ­ماق­تارى ارقىلى ءوت­كىزۋ شارالارىن قابىل­داپ جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. سوعان قاراماستان، ءبىز­دىڭ ينفراقۇرىلىم­نىڭ تيىمدىلىگى مەن ىڭ­عاي­لىلىعى ار­قا­­سىن­دا قا­زىرگى تاڭ­داعى «قىتاي – ەۋرو­پا – قىتاي» باعىتى بويىنشا تەمىر جول­­مەن تاسى­مالداناتىن كونتەينەرلەردىڭ 49%-ى  قازاقستان اۋماعى ارقىلى وتەدى. ال  تران­­زيتپەن وتكەن ءار پويىزدان مەملە­كەت بيۋد­جەتىنە سالىق ءتۇسىپ وتىراتىنىن، ول سا­لىقتىڭ كەيىن حالىقتىڭ الەۋمەت­تىك قا­جەتتىلىكتەرىنە بولىنەتىن تولەمدەر­گە پايدا­لانىلاتىنىنا نازار اۋدارۋ قاجەت.

سونىمەن قاتار قىتاي ءبىز ءۇشىن تىنىق مۇحيت اۋماعىنىڭ باسقا مەم­لە­كەتتەرىنە شىعاتىن كوپىر ەكەنىن ۇمىت­پاۋ قاجەت. تسزيانسۋ ولكەسىندە ورنا­­لاس­قان ليانيۋنگان تەڭىز پورتىنداعى «ليانيۋنگان قالاسىنىڭ قازاقستان – قىتاي حالىقارالىق لوگيستيكالىق كومپانياسى» اتتى بىرلەسكەن كاسىپورنى 2020 جىلى 200 مىڭنان استام جفە كونتەينەر وڭدەگەنىنە نازار اۋدارامىز. سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ونىمدەردى وڭتۇستىك كورەيا جانە ۆەتنام سياقتى مەملەكەتتەرگە تاسىمالداۋ ءۇشىن پايدالانىلدى.

سوڭعى كەزدە قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىن ءتۇرلى ساراپشىلار سىناپ جۇرگەنىن كورىپ وتىرمىز. ءبىراز ادامدار بۇل باستامانىڭ استارىندا قىتايدىڭ قازاقستانعا ۇستەمدىك كورسەتۋ، ونى قارىزعا باتىرۋ ماقساتى بار دەگەن تۇجىرىمدار ايتىپ ءجۇر. قوعامىمىزداعى كەيبىر توپتاردا قازاقستاندا بىرلەسكەن كاسىپورىنداردى قۇرۋ ارقىلى «ءبىزدىڭ جەردى يەمدەنۋ پيعىلى بار»، ال ينۆەستيتسيا قۇيۋدىڭ باستى ماقساتى – «ءبىزدىڭ پايدالى قازبالار كەندەرىن ءوز مەنشىگىنە الۋ» دەگەن پىكىر بار. ءتىپتى ىسكە اسىرىلۋى جوس­پارلانعان بىرلەسكەن ينۆەستيتسيالىق نىسانداردا ەسكى قۇرال-جابدىقتار مەن كونە تەحنولوگيالار پايدالانىلادى دەيدى.

بۇنداي پىكىرلەردەگى توپتار تەك بىزدە عانا ەمەس، شەت مەملەكەتتەردە دە بار ەكەنى راس. قارقىندى دامىپ جاتقان قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسى سىني كوزبەن قابىلداناتىنى، ونىڭ كولەمىنىڭ ءبىر ايماق ەمەس، ءتۇرلى قۇرلىققا تاراعانى كوپتەگەن ءىرى مەملەكەتتى الاڭداتاتىنى ءسوزسىز. مەنىڭ ويىمشا، كوروناۆيرۋس پاندەمياسىنا دەيىن بەيجىڭدە تۇراقتى تۇردە وتكىزىلگەن «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» فورۋمىنا 100-دەن اسا مەملەكەتتىڭ وكىلدەرى قاتىسقانى – بۇل باستامانىڭ ولارعا پايدالى ەكەنىنىڭ دالەلى.

وسى باستاما ءتۇرلى مەملەكەتتەرگە جاڭا مۇمكىنشىلىك اشتى. بىرلەسكەن جو­با­لار­دى ىسكە اسىرۋ ارقىلى جاڭا ينف­­را­قۇرىلىمدىق نىساندار مەن ونەر­كاسىپتىك كاسىپورىنداردى سالۋ، وزىق تەحنولوگيا­لاردى تارتۋ جانە جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋ سياقتى ماسەلەلەردى شەشۋ مۇمكىنشىلىگى پايدا بولدى. بۇل رەتتە ەرەكشە نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلە – جوبالاردى قارجىلاندىرۋ. ءار جوبانىڭ ءوز قارجىلاندىرۋ جولدارى بار. جوبالاردىڭ جالپى سوماسى – ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ الاتىن قارىزى ەمەس، ولاردى ىسكە اسىراتىن كاسىپورىنداردىڭ بىرلەسىپ قارجىلاندىراتىن قاراجاتىنىڭ سوماسى. قازىرگى كەزدە قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا بىرلەسىپ ىسكە اسىرۋدى جوسپار­لاعان جوبالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى جەكە كاسىپك­ەرلەرگە تيەسىلى جانە ولاردى قار­جى­لاندىرۋعا تارتىلعان قاراجات سول كاسىپورىنداردىڭ جەكە قارىزدارى بولادى. ول قارىزدار تەك قىتايدىڭ عانا ەمەس، سونداي-اق قازاقستاننىڭ دامۋ ينستيتۋتتارىنان دا الىنادى.

ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ وسۋىندە سىرت­قى ينۆەستيتسيالاردى جانە وزىق تەحنو­لوگيالاردى تارتۋ ماڭىزدى ءرول اتقارا­تىنىن مويىنداۋ قاجەت. بۇل – نارىقتىق ەكونوميكانىڭ زاڭى. وسى باعىتتا قازاق­ستان ۇكىمەتى شەتەلدىك مەملەكەتتەردەن، ونىڭ ىشىندە قىتايدان دا ينۆەس­تي­تسيا­لاردى تارتۋ بويىنشا دايەكتى جۇمىس جۇرگىزۋدە. بۇگىنگى تاڭدا قىتاي ني­دەرلاندى، اقش جانە ۇلىبريتانيادان كەيىن قازاقستانعا تارتىلعان تىكەلەي شەتەل­دىك ينۆەستيتسيالار بويىنشا ءتورتىن­شى ورىندى يەمدەنەدى.

بۇگىندە قىتاي ينۆەستيتسيالارى ەۋرو­پا، ازيا، افريكا جانە لاتىن امەري­كا­سىن قوسا العاندا، الەم مەملەكەت­تەرى­نىڭ سالاماتتى ەكونوميكالىق دامۋىن قام­تاماسىز ەتۋدىڭ جالپىالەمدىك ءۇر­دىسى مەن نىشانىنا اينالدى. كوپتە­گەن مەملە­كەتتىڭ ۇكىمەتتەرى مەن بيز­نەس ور­تالارى بەيجىڭمەن قارجىلىق ىن­تى­­ماقتاستىقتىڭ كەڭەيۋىن قۇپتاي­دى. ءوز كەزە­گىندە، قىتايلىق كومپانيا­لار ين­ۆەس­­تيتسيالاردىڭ ساقتالۋى مەن ءوزارا ءتيىم­دىلىگىنە كەپىلدىك بەرەتىن سەرىك­تەس­تەر­دى تاڭداۋعا مۇقيات جانە تاڭ­داۋ­لى تۇردە قارايدى. قازاقستان – وسىن­داي مەملە­كەتتەردىڭ ءبىرى. بۇعان «استانا» حالىقارالىق قارجى ور­تالىعى­نىڭ اشىلعانى دا وڭ اسەرىن تيگىزىپ، ينۆەستور­لاردىڭ سەنىمىن ارتتى­رۋعا جول اشتى.

قىتايمەن بىرلەسىپ ىسكە اسىرىلعان جوبالار وڭىرلەردىڭ ەكونوميكالىق مۇمكىندىگىن وزگەرتكەنى كورىنىپ تۇر. مىسالى، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا راپستى قايتا وڭدەۋ جانە راپس مايىن ءوندىرۋ بويىنشا يننوۆاتسيالىق كاسىپورىن قۇرىلدى. وسىلايشا، وڭىردە قىتايلىق سەرىكتەستەرمەن كووپەراتسيا ەسەبىنەن استىقتان باسقا تاعى ءبىر اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلىن ءوسىرۋ باستالدى.

تۇركىستان وبلىسىندا قىتايمەن جوبا ەسەبىنەن بيە جانە تۇيە ءسۇتىن وڭدەۋ جۇرگىزىلۋدە. تاماق ونەركاسىبىنىڭ جاڭا تەح­نولوگيالارىن قولدانۋ ارقاسىندا، قازاق­ستاندىقتار ماقتان تۇتاتىن ءسۇت ءونىم­دەرى شەتەلدىك تۇتىنۋشىلارعا قول­جەتىمدى بولدى.

قىتايدان تارتىلعان ينۆەستيتسيالار ەسەبىنەن شىمكەنت مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىن جاڭعىرتۋ اياقتالدى. بۇگىندە بۇل – ەلىمىزدىڭ نارىعىندا جانە شەتەلدە سۇرانىسقا يە مۇناي-گاز حيمياسى ونىمدەرىنىڭ كەڭ اۋقىمىن وندىرەتىن زاماناۋي تەحنولو­گيالىق كەشەنگە اينالدى.

وسىنداي جوبالاردى ىسكە اسىرۋ بارىسىندا پايدا بولاتىن ماسەلەلەر ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ تۇراقتى كەزدەسۋلەرى، قازاقستان – قىتاي ىنتىماقتاستىق ءجو­نىندەگى كوميتەتى مەن قازاقستان – قىتاي ىسكەرلىك كەڭەسى تەتىكتەرىنىڭ شەڭبەرىندە تالقىلانىپ، قيسىندى شەشىمدەرىن تاۋىپ جۇرگەنىن اتاپ وتكىم كەلەدى.

ازاماتتاردىڭ جاعدايلارى بويىنشا ارەكەتتەسۋ

بۇل سالاداعى ماسەلەلەردىڭ ىشىندە، ارينە، ەڭ وزەكتىسى جانە حالىقتىڭ كو­كەيىندەگى باستى ماسەلە – قىتايدا تۇرا­تىن قانداستارىمىزدىڭ جاعدايى. اسىرە­سە سوڭعى جىلدارى شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانىنداعى احۋالعا قاتىستى ءتۇرلى اقپاراتتىڭ تارالۋىنا بايلانىستى.

رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنەتىن بولساق، قحر اۋماعىندا 1,6 ملن قازاق تۇرادى. ولاردىڭ بارلىعى – قىتاي حالىق رەس­پۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى. اراسىندا ءتۇرلى زاڭ بۇزۋشىلىق ءۇشىن سوت شەشىمىمەن ءتۇرلى مەرزىمدەرگە باس بوستاندىعىنان ايى­رىلعان كىسىلەر دە بار. بىرىككەن ۇلت­تار ۇيىمىنىڭ جارعىسى بويىنشا ەشبىر مەملەكەتتىڭ باسقا مەملەكەتتىڭ ىشكى ىستەرىنە قول سۇعۋعا قۇقىعى جوق. سون­­دىقتان دا ءبىز قحر ازاماتتارى – قان­داس­­تارى­­مىزعا قاتىستى ولاردىڭ قازاق­ستان ازا­مات­تارى بولىپ تابىلاتىن تۋى­ستارى­­نان ءوتىنىش تۇسكەن كەزدە قىتاي تارا­­­پى­نا ءبولىنىپ قالعان وتباسىلاردىڭ بىرىگۋى­نە قولعابىس كورسەتۋ تۋرالى ساۋال جىبەرەمىز.

شەتەلدەگى قانداستارعا كومەكتەسۋدى تالاپ ەتكەندە كەيبىر ازاماتتار قازاق­ستاندا تۇرىپ جاتقان جۇزدەن اسا باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ بار ەكەنىن ەستەن شىعارىپ الادى. ولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ءوز تاريحي وتانى بار. ەرتەڭ باسقا ۇلت وكىلى بولىپ تابىلاتىن قازاقستان ازاماتىنا قاتىستى باسقا مەملەكەت تاراپىنان ونىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندە تالاپ ءتۇسىپ وتىرسا، ءبىزدىڭ رەاكتسيامىز قانداي بولماق؟ ارينە، ءبىز ونىڭ قازاقستان ازاماتى بولعاندىقتان، شەت مەملەكەتتەن ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاس­پاۋىن تالاپ ەتەمىز.

قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ اراسىندا قازاقستانعا قونىس اۋدارۋ مۇمكىن­دىگىن قاراستىراتىندارى دا، قاراستىر­مايتىندارى دا بار. كىندىك قانى تامعان، اتا-بابالارى عاسىرلار بويى تۇرعان مەكەننەن باسقا جاققا نەگە كوشۋ كەرەك دەگەن سۇراق تا قويادى. ءبىزدىڭ مەملەكەت قانداستاردىڭ بارلىعىن  قازاقستانعا جاپپاي كوشىرۋدى ماقسات ەتىپ قويىپ وتىرعان جوق. كوشۋدى قالايتىن، زاڭدى تۇرعىدان رۇقساتتارى بار كىسىلەرگە قازاقستاننىڭ شەتەلدەگى مەكەمەلەرى تاراپىنان ءتيىستى قولعابىس كورسەتىلەدى. مىسالى، 2018-2020 جىلدارى قىتايداعى كونسۋلدىق مەكەمەلەردە 60 مىڭعا جۋىق قانداسىمىزعا ۆيزا رەسىمدەلدى. كەيبىر قانداستار ءبىزدىڭ ەلگە كەلگەن سوڭ قازاقستان ازاماتتىعىن قابىلداعان. بىراق اراسىندا ءبىر بولىگى قحر ازاماتتىعىنان شىعۋ راسىمدەرىن ورىن­داماعاندىقتان، قىتايعا كەرى قايت­قان كەزدە ءتۇرلى قيىنشىلىققا تاپ بولعان.

دەگەنمەن ەكى مەملەكەت سىرتقى ىستەر مينيسترلىكتەرى اراسىندا قول جەتكىزىلگەن ۋاع­دا­لاستىقتارعا سايكەس قىتايدىڭ قازاق­ستانداعى ەلشىلىگىنىڭ بەيرەسمي اقپا­راتى بويىنشا 2018-2019 جىلدارى 7 مىڭ قانداسىمىز قازاقستاندا ءجۇرىپ، قىتاي­دىڭ نۇر-سۇلتانداعى ەلشىلىگى جانە ال­ماتىداعى باس كونسۋلدىعى ار­قىلى قحر ازاماتتىعىنان شىعۋ ءراسىم­­دەرىن بىتىرۋگە مۇمكىنشىلىك الدى. وكىنىش­كە قاراي، بۇل جۇمىس پاندەمياعا بايلا­نىستى ۋاقىتشا توقتاپ قالدى، بىراق جاع­داي تۇزەلگەن سوڭ بۇل باعىتتاعى جۇ­­مىس جالعاستىرىلاتىن بولادى. سون­دىق­تان دا قازاقستانعا كوشۋدى قالايتىن قان­داس­­تارعا ايتىلاتىن ءوتىنىش – قىتاي­دان كەتپەي تۇرىپ، رەسمي تۇردە قحر ازا­مات­­تى­عىنان شىعۋ قاجەت. سول كەزدە ازامات­تىققا كىرۋ، زەينەتاقى الۋ جانە شەكارا­دان وتۋگە قاتىستى ماسەلەلەر تۋىندامايدى.

 * * *

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى – قازاقستان مەن قىتاي كورشى مەملەكەتتەر بولعاندىقتان، جان-جاقتى ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى ودان ءارى دامىتۋ، ءتۇرلى سالا­داعى ىنتىماقتاستىقتىڭ باعىت­تارىن كەڭەيتۋ، سەزىمتال ماسەلەلەر بو­يىن­شا ديالوگتى جالعاستىرۋ جانە تۋىن­داي­تىن ماسەلەلەردى بىرلەسىپ شەشۋ – ەكى­جاقتى قاتىناستارىمىزدىڭ بولاشاق باسىم­دىقتارى بولىپ قالا بەرۋى ءتيىس.

قازاقتا «قۇداي قوسقان كورشى» دەگەن تۇسىنىك بار، قىتاي ىرگەمىزدە تۇرعان ءارى جىلدام دامىپ كەلە جاتقان كورشى بول­عاندىقتان، ءبىز ونىمەن ءوزارا ءتيىمدى ارە­كەتتەسۋدىڭ ۇتىمدى جاقتارىن ءوز مەم­لەكەتىمىزدىڭ قارقىندى وركەندەۋىنە پايدالانۋىمىز قاجەت.

شاحرات نۇرىشەۆ،

سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى

Abai.kz