بايقاسام، قىتايدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ءۋاڭيدىڭ تۇركياعا ساپارىن الەۋمەتتىك جەلىدە بۇكىل تۇركى جۇرتى قىزۋ تالقىلاپ جاتقان كورىنەدى. كوپ پىكىر «تۇركيا نەگە قىتايدىڭ اياعىنا جىعىلدى؟» دەگەنگە سايىپ جاتقان سەكىلدى.

بۇل تاقىرىپتى جۇرتتىڭ، ارينە، قىزۋ تالقىلايتىن ءجونى بار. باتىستىڭ الپاۋىتتارى تۇرىكتىڭ قانداس باۋىرى بولعان شىعىس تۇركىستانداعى ۇيعىر، قازاق، قىرعىزدارعا «گەنوتسيد جاسادى» دەپ شۋلاپ جاتقاندا، تۇركيا باسشىسىنىڭ قىتاي سىرتقى ىستەر ءمينيسترىن  ديپلوماتيانىڭ جوعارى قۇرمەتىن كورسەتىپ، جايىلىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بولىپ كۇتىپ الۋى تۇركى تۋىستاردىڭ كوزىنە ەرسى كورىنگەنى انىق. سونىمەن بىرگە، كۇللى تۇركى بالاسىنىڭ بولاشاقتا تۇركيانىڭ باسشىلىعىندا «تۇران وداعىن» قۇرىپ، الەمدە ەسەسى كەتىپ، ەڭسەسى تۇسكەن تۇركىلەردىڭ ايدارىنان جانە ءبىر رەت جەل ەستىرسەك دەگەن ءۇمىتى مەن ارمانى سەتىنەپ كەتكەندەي بولدى. بار ءۇمىت ارتىپ وتىرعان تۇركيانىڭ قىتايدىڭ قۇشاعىنا قۇلاۋى – «سەنگەن سەركەم سەن بولساڭ، سيديعان ءمۇيىزىڭدى سىندىرايىن»، دەگىزبەگەنىمەن، ولاردى شامداندىرعانى راس.  سوندىقتان، تۇرىكشىل بەلسەندىلەردىڭ تۇرىك باسشىلارىن جەردەن الىپ، جەرگە سالۋى، ءبىر قاراعاندا، ورىندى سياقتى.

قازاقتا «ويلاعان ويدى قىستاعان تۇرمىس بيلەيدى»، دەگەن ءسوز بار. ءبىز الدىمەن ەشقانداي ەموتسياعا بەرىلمەي تۇرىپ، تۇركيانىڭ قازىرگى ساياسي ەكونوميكالىق جاعدايىن زەردەلەپ، اعىمداعى حال-جاعدايىن عىلىمي تۇردە ساراپتاپ كورەيىك. سوسىن بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى تابيعي تۇردە تابىلاتىن بولادى.

تۇركيا الەمدە ەكونوميكاسى دامىعان، اسكەري قۋاتى كۇشتى ەلدەردىڭ قاتارىنا جاتادى. بىراق، ول بۇكىل الەمگە ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزە الاتىن جويقىن كۇش-قۋاتقا يە الپاۋىت ەل ەمەس. سوڭعى ون جىلدان بەرى تۇركيانىڭ ساياسي جۇيەسىندە بىرقاتار تۇراقسىزدىقتار ءجۇز بەردى. ەستەرىڭىزدە بولسا،  2016 جىلى انكارادا ساياسي، اسكەري توڭكەرىس بولىپ، سوڭىندا ەردوعاننىڭ جەڭىسىمەن ساياسي توڭكەرىس ءساتسىز اياقتالدى.

تۇركياداعى كۇرت سەپاراتيستەرىنىڭ ەلدىڭ ءىشى-سىرتىنداعى وپاسىزدىقتارى تولاستامادى. ال، تۇركيا بيلىگىنىڭ ولارعا قارسى قولدانعان شارالارى اقش-قا جاقپاي قالدى. تۇرىكتەردىڭ  گرەكتەرمەن تەڭىزدەگى مۇناي مەن گازعا تالاسى ەۋرووداق ەلدەرىنە ۇنامادى. قىسقاسى، قازىر تۇركيا ساياسي جاقتا باتىسپەن قىرعي قاباق بولىپ وتىر.

سونىڭ ناتيجەسى اقش-تىڭ سانكتسياسى مەن ەۋرووداقتىڭ ساۋدادا شەكتەۋلەرىنە الىپ كەلدى. سونىمەن، تۇركيا ەكونوميكاسىنىڭ دامۋى تەجەلدى. «ءوزى سيقىسىز تۋعان بالا  ەدى، ونى يت قاپسا نە بولدى»، دەگەندەي، ءوزى شاتقاياقتاپ تۇرعان ەكونوميكاعا الەمدىك پاندەميا قوسىلدى. بۇل تۇركيا ەكونوميكاسىنا ءتىپتى، ۇلكەن سوققى بولدى. بارىمىزگە بەلگىلى، تۇرىكتەردىڭ نەگىزگى كىرىس كوزى – تۋريزم. الەمدى جايلاعان بۇل ىندەت تۇرىكتى سول كىرىس كوزىنەن ايىردى. سوڭىندا تۇرىك ورتالىق بانكىنىڭ ۆاليۋتا قورى شۇعىل ازايىپ، 2020 جىلى تۇرىك ليراسى 20%-عا قۇلدىرادى. تۇرىك  ليراسى ونسىزدا 2012 جىلدان بەرى جىلدىق ورتاشا قۇنسىزدانۋ مولشەرى 10%-دان ارتىپ، ۇزدىكسىز قۇلدىراپ كەلە جاتقان بولاتىن. ليرا سەگىز جىلدىڭ ىشىندە جالپى 300%-دان ارتىق قۇنسىزداندى. (2012 جىلى ءبىر اقش دوللارى 1.8944 ليرا بولسا، 2020 جىلعا كەلگەندە ءبىر اقش دوللارى 7.6239 ليراعا تەڭ بولعان).  ۆاليۋتا قورى بىلتىر جىلدىڭ باسىندا 80 ميلليارد دوللار بولسا، جىلدىڭ سوڭىندا جارتىسىنا جۋىعى جۇمسالىپ، 45,38 ميلليارد اقش دوللارىنا ازايعان. بۇل سوڭعى 15 جىلدان بەرگى ەڭ تومەنگى دەڭگەي.

«Moody's Investor Service» حالىقارالىق رەيتينگ اگەنتتىگى وسى كورسەتكىشتەرگە نەگىزدەلىپ، تۇركيانىڭ ۆاليۋتا رەزەرۆتەرىنىڭ ۇزدىكسىز تومەندەۋى حالىقارالىق تولەم بالانسىن قاۋىپ-قاتەرلەرگە ۇشىراتىپ، ەكونوميكانى قۇرىلىمدىق قيىندىقتارعا اپارىپ سوقتىرادى جانە قارجىلىق كوپىرشىكتەر تۋدىرادى دەپ بولجادى. سونىمەن تۇركيانىڭ ەگەمەندىك كرەديتتىك رەيتينگىن B1-دەن B2-دەڭگەيىنە تومەندەتتى. بۇل سوڭعى 20 جىلداعى ەڭ تومەنگى دەڭگەيدەگى كورسەتكىش.

تۇركيا ءدال قازىر وسىنداي «ارى تارتسا اربا سىناتىن، بەرى تارتسا وگىز ولەتىن» قيىن جاعدايدا تۇر. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟

ارينە، ەكونوميكانىڭ زاڭدىلىعى بويىنشا، «تاڭداۋدىڭ وزىندىك قۇنى» تومەن جاعىن قاراستىرادى. ياعني، تۇركىنى قويا تۇرىپ تۇرىكتىڭ جاعدايىن ويلاستىرادى.

ال، تۇركيانىڭ كوڭىل-كۇيىن ءدوپ باسقان قىتاي وسىندايدا تۇركيامەن ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى جوعارى دەڭگەيدە دامىتقىسى كەلەتىنىن ءبىلدىرىپ، قارىزدان-قارىزدى بەرىپ، كەۋدەسىن باتىسقا باستىرماعان باتىر ەردوعاندى اقىرى اياعىنا جىقتى.

ءدال قازىر تۇركيا پرەزيدەنتى ەردوعانعا بۇدان باسقا تاڭداۋ جوق.  «ساۋدا دا دوس تا، دۇشپان دا جوق، تەك پايدا عانا بار». بۇنى تۇرىكتەر ابدەن جاقسى بىلەدى. سوندىقتان، قىتاي مەيلى اتا جاۋ بولسا دا تۇرىك بارىنە كەلىسۋگە دايىن.

مەن تۇركيانىڭ بۇل قارەكەتىن دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. مەملەكەت ەموتسياعا ەمەس، مۇددەگە قۇرىلادى. البەتتە، ەڭ ءبىرىنشى ءوز حالقىنىڭ مۇددەسىن ويلاۋى قاجەت.

تۇركيا – ءتورت ءجۇز جىل ءۇش قۇرلىقتى بيلەگەن ۇلى يمپەريا بولعان ەل. وسمان يمپەرياسى قۇلاعاننان باستاپ، 1991 جىلعا دەيىن ازۋىن ايعا بىلەگەن الپاۋىتتارمەن جالعىز الىسىپ كەلە جاتقان تۇركىلەردىڭ ىشىندەگى بىردەن-ءبىر كوكجال. ول وسى ۋاقىتقا دەيىن، مۇنداي قيىندىقتىڭ تالايىن  باستان وتكىزدى. ءوزىنىڭ مەملەكەتتىلىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بولىپ، جان الىسىپ جان بەرىسىپ كەلدى. قۇداي كەسىرىنەن ساقتاسىن، تۇركيا بۇل سىناقتان دا امان وتەدى.

سوندىقتان الەمدەگى تۇركىلەر تۇركيانى ايىپتاۋدى دوعارىپ، قايتا قىتايمەن ساۋدادا قىتايعا قالاي جەم بولماۋدىڭ جولىن كورسەتۋى كەرەك!

ەربوسىن نۇرمۇحانۇلى

ەكونوميست

Abai.kz