كەلەر جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا ۇلت رۋحانياتىنىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر تۇلعا كامال سەيىتجانۇلى سمايىلوۆتىڭ تۋعانىنا 90 جىل تولادى. بۇگىن پورتال وقىرماندارىنا ۇلتتىق مادەنيەت پەن جۋرناليستيكانىڭ وركەندەۋىنە  زور ۇلەس قوسىپ، كوپتەگەن شاكىرت تاربيەلەگەن ازامات جايلى قايراتكەر-عالىم، اكادەميك مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ «اقجارىلقاپ» ەسسەسىن ۇسىنامىز.

عيبراتتى جاننىڭ ولشەۋلى عۇمىرىنان
ونەردەگى ءومىرى الدەقايدا ۇزاق.

سۇلتان سانجار،
ورتاعاسىرلىق سوپى

ءبىز، ارينە، ەستەلىك جازاتىن جاسقا جەتكەن جوقپىز. بىراق ەكى جايت قولعا قالام الماسقا قويعىزبادى. ونىڭ ءبىرى – كامەكەڭ دۇنيە سالعان سوڭ اعامىزدىڭ شىعارماشىلىق شىراعىن سوندىرمەي، جارىق كورگەنى بار، اماناتقا قالدىرعانى بار – ازدى-كوپتى مۇراسىن تياناقتاۋ جولىندا جانىن جالداپ جۇرگەن نادليا اپايدىڭ ءوتىنىشى بولسا، ەكىنشىسى – كوزى تىرىسىندە تالاي ءتالىمىن الىپ، تاعىلىمىن كورگەن اقجارىلقاپ اعانىڭ بيىك رۋحىن ورالتاتىن وسى جيناققا ىنىلىك ىزەتپەن ءىلتيپات ءبىلدىرۋ.

كەيدە وڭاشادا ويعا باتاسىڭ: جەلدەي ەسىپ، جۇيرىكتەي جۇيتكىپ بارا جاتقان ۋاقىت پا، الدە ءبىزدىڭ ءوزىمىز بە؟

مەنىڭشە، مەيىرىمدى، راقىمدى جاراتۋشىنىڭ امىرىمەن دۇنيە جارالعاننان بەرى جەر دە، كەڭىستىك تە، ۋاقىت تا وزگەرگەن ەمەس، ولاردى قاتقا، قاباتقا، كەزەڭگە ءبولىپ قىرىق قۇبىلتىپ جۇرگەن ءوزىمىز. ءتىپتى جاندى، جانسىزدىڭ ءبارى ورنىندا، تەك سول ءفانيدىڭ قوناعى ىسپەتتەس بىزدەر ماڭدايىمىزعا جازىلعان ولشەۋلى ءومىر تۇيىقتالىپ، بۇيىرعان ءدام، تاتاتىن تۇزىمىز تاۋسىلعان ساتتە اباي اتامىز ايتقان «كەيىنگى تولقىنعا» ءومىر ءتورىن ۇسىنىپ، باقيعا اتتانامىز. وسىلايشا تىرشىلىك ۇلى مۇحيتىنىڭ تاعى ءبىر تولقىنى جاعالاۋمەن جىمداسىپ، تاعى ءبىرى ايدىنعا اسىعادى. بۇل – جاراتىلىستىڭ ماڭگى جالعاستىق زاڭى. ونىڭ سىرى بىزگە ءمالىم بولماسا دا ءوز پەندەسىنىڭ باسقان قادامىن باقىلاپ، ەسەبىن الۋشى، تارازىعا تارتىپ، تورەلىگىن ايتۋشى قۇدىرەتى كۇشتىگە ايان اقيقات. ءبىز تەك ونىڭ «ءبارى داعى ولىنەر، باياعىداي كورىنەرىنىڭ» كەيىپكەرى عانامىز.

ادام عايىپ بولعانمەن، سوڭىندا «جاقسى بولسا – اتى، عالىم بولسا – حاتى» قالادى. مىنە، سونداي عيبراتتى عۇمىر ءسۇرىپ، سوڭىندا ابىرويلى اتى، تاعىلىمدى حاتى قالعان اعالارىمىزدىڭ ءبىرى – كامال سمايىلوۆ.

ەستەلىكتىڭ ءبىر شارتى: ەستىگەن ەمەس – كوزبەن كورگەن، وقىعان ەمەس كوكەيگە توقىعان جازىلۋى كەرەك.

مەن كامەكەڭدى سىرتىنان ەرتەرەك بىلگەنىممەن بەتپە-بەت جۇزدەسكەنىم – 1984 جىل. ول كەزدە مەن قازاق ەنتسيكلوپەدياسى باس رەداكتسياسىنىڭ قاتارداعى رەداكتورىمىن، ال ءبىزدىڭ مەكەمەنىڭ باسشىسى قازاقتىڭ عۇلاما عالىمى، اكادەميك ماناش قوزىباەۆ ەدى. ءبىر كۇنى باس رەداكتور مەنى كابينەتىنە شاقىرىپ:

– مۇحتار، كەلەسى جىلى ۇلى جەڭىستىڭ 40 جىلدىعى تويلاناتىنىن بىلەسىڭ. قازاق تەلەۆيزياسى وسى داتاعا وراي 40 سەريالى دەرەكتى فيلم تۇسىرمەكشى. مەن سول سەريالدىڭ باس عىلىمي كەڭەسشىسىمىن. بارلىق سەريالار تاراتىلىپ بەرىلدى، بىرەۋىنە يە تابىلماي تۇر: ول – سوعىسقا قاتىسقان قازاق قىزدارى جايلى فيلم. ءوزىم باعىت-باعدار بەرەمىن، سەن وسىعان كىرىسسەڭ قايتەدى، – دەپ قولقا سالدى.

اكادەميكتىڭ ءسوزى ۇسىنىس تۇرىندە ايتىلعانمەن، باس بىلگەن ادامعا مۇنىڭ ءوزى بۇيرىق بولاتىن. تاپسىرمانىڭ مەن ءۇشىن تاعى ءبىر قولايسىزدىعى – مەنىڭ بۇل سالادا تاجىريبەمنىڭ مۇلدە جوقتىعى ەدى. بىراق ارتىمدا قوزىباەۆتاي ۇلكەن عالىمنىڭ تۇرعاندىعى كۇدىگىمدى سەيىلتىپ، سەنىمىمدى نىقتاي ءتۇستى. نە كەرەك، كوپ ۇزاماي «نار تاۋەكەل» دەپ ىسكە كىرىسىپ كەتتىم.

...ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە مەنى قازاق كسر تەلەۆيزيا جانە راديوحابار جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى كامال سمايىلوۆتىڭ ءوزى شاقىردى. «ءوزى» دەگەن سوزگە وزگەشە ەكپىن ءتۇسىرىپ وتىرعانىم، مەن ول كەزدە ماناش اعامنان ۇلكەن باستىقتىڭ ەسىگىن اشىپ كورمەگەن جان ەدىم. وسىلايشا كامال سمايىلوۆ مەنىڭ قولىن الىپ امانداسىپ، بەتپە-بەت جۇزدەسكەن تۇڭعىش ءمينيسترىم بولدى. العاشقى اسەردىڭ ادام جادىندا ەرەكشە جاتتالاتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى ەمەس پە. سوندىقتان بۇل كەزدەسۋ مەنىڭ ەسىمدە ءبىرجولاتا قالىپ قويىپتى.

ءمينيستردىڭ كابينەتىن جۇرەكسىنە اتتاعان ماعان كامەكەڭ ورنىنان تۇرىپ امانداستى. بۇعان دەيىن دە تالاي-تالاي لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقارعان اتاقتى ادامنىڭ وسىنشالىق قاراپايىمدىعى مەنى تاڭ-تاماشا قالدىردى. قولىن ۇستاعان ادامىم شىنىمەن-اق ءمينيستردىڭ ءوزى مە دەگەن اڭىرعان ويدىڭ قۇشاعىندا تۇرعان مەنى اعامىزدىڭ: «ءيا، قال قالاي، مۇحتار»، – دەپ اتىمدى اتاي سويلەگەن ءسوزى ودان ءارى ابىرجىتىپ جىبەردى.

كامەكەڭ مەنىڭ قوبالجىعان قالپىمدى بايقاماعان بولىپ، بايسالدى اڭگىمەگە كوشتى:

– اينالايىن، بۇل ءوزى وتە جاۋاپتى ءىس. ورتالىق كوميتەتتىڭ، تىكەلەي ديمەكەڭنىڭ باقىلاۋىنداعى دۇنيە. جازعان-سىزعانىڭدى بىلمەسەم دە ماناش قاباشۇلى ۇسىنعان سوڭ كەلىسىپ ەدىم. قالاي ناتيجە بار ما ءوزى؟ – دەپ اڭگىمەنى بىردەن تالقىلانباق تاقىرىپتان باستادى.

ارى قاراي كامەكەڭ شەشىلە سويلەپ، ەجەلدەن-اق ەر-ازاماتتارمەن تىزە قوسىپ، تۇلپار ءمىنىپ، تۋ العان قازاق قىزدارى تۋرالى تالاي-تالاي اسەرلى اڭگىمەلەر ايتتى. مەن قاناتتانىپ شىقتىم.

اعامىزبەن وسىلاي ويدا-جوقتا باستالعان تانىستىعىمىز اتتاي جيىرما جىلعا سوزىلىپ، ەكەۋمىزدىڭ اعالى-ءىنىلى رۋحاني تۋىستىعىمىزعا ۇلاستى.

كەيىن بايقادىم، قاراپايىمدىق پەن كىشىپەيىلدىك كامەكەڭنىڭ بويىنا جيىرمانىڭ و جاق، بۇ جاعىندا جاستار جەتەكشىسى بولعان كەزدەن-اق دارىعان سياقتى. جۇمىستىڭ دا ۇلكەن-كىشىسىنە قاراماي، بايىبىنا جەتكەنشە ءوزى اتقارۋى دا ونى كابينەتتەن باسقارۋعا قۇمار وزگە باسشىلاردان دارالاپ تۇرۋشى ەدى.

بۇل سەريال قازاق تەلەديدارىنىڭ ۇلكەن جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا مول مۇمكىندىگى بارىن كورسەتتى. قىرىق سەريالى فيلم قازاق قاۋىمىنا بەس قارۋىن اسىنعان «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» ءتىرىلىپ كەلگەندەي اسەر ەتتى. وندا باۋىرجان مومىشۇلى، مالىك عابدۋللين، نۇركەن ءابدىروۆ، سۇلتان بايماعامبەتوۆ، تالعات بيگەلدينوۆ، راقىمجان قوشقارباەۆ، قاسىم قايسەنوۆ سياقتى باتىرلار بەينەسى سومدالىپ، جامبىلدىڭ وشپەس جىرى، كۇلاشتىڭ بۇلبۇل ءۇنى، باۋبەكتىڭ وتتى ءسوزى، ءتىپتى قاجىمۇقاننىڭ ۇشاعىنا دەيىن كينو شەجىرەسىنە ءتۇستى.

سول ءفيلمنىڭ «قازاقتىڭ قاھارمان قىزدارى» اتتى 12-سەرياسىنىڭ ستسەناريىن اعالار قامقورلىعىمەن 24 جاسار كەزىمدە ءوزىم جازعانىمدى ءالى كۇنگە دەيىن ماقتانىش ەتەمىن. تالانتتى تەلەجۋرناليست ن.يمانعاليۇلىنىڭ پروديۋسەرلىگىمەن تۇسىرىلگەن نەبارى 45 مينۋتتىق دەرەكتى فيلمدە قازاق قىزدارىنىڭ قاھارماندىعىن كۇللى الەمگە تانىتقان باتىر اپالارىمىز: مانشۇكتىڭ اپاسى اميناعا، ءاليانىڭ ءسىڭلىسى ساپۋراعا جازعان جان تەبىرەنتەرلىك حاتتارىنان باستالىپ، 300-دەن استام جاۋىنگەرلىك ۇشۋعا شىققان قازاقتىڭ قىران قىزى حيۋاز دوسپانوۆا، ءۇش مارتە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ي.كوجەدۋبتىڭ مەحانيگى بولعان م.ىسقاقوۆا، شتۋرمان د.جاكەەۆا، بارلاۋشى ر.ەرالينا، تانكىشى گ.تالقانباەۆا، راديستكا ش.قۇسانوۆا، دارىگەر ر.ماقاشەۆا، الەمدەگى العاشقى مەدبيكە اعىلشىن قىزى ف.نايتينگەيل اتىنداعى مەدالمەن ماراپاتتالعان جەر جۇزىندەگى 33 قىزدىڭ ءبىرى ر.ىسقاقوۆا، ايگىلى گەنەرال ي.ۆ.پانفيلوۆتىڭ قىزى ۆ.پانفيلوۆا، ابايدىڭ شوبەرەسى ي.جاعىپاروۆا، مايدانگەر جازۋشى ءا.نۇرشايىقوۆ اعامىزدىڭ جارى ق.وزبەحانوۆا سياقتى فاريزا اقىننىڭ تىلىمەن ايتقاندا «الاۋلاپ وت كەشكەن ارۋ قىزداردىڭ» ەرلىگى بايان ەتىلدى. ستسەناريدى جازۋ ۇستىندە ءوزىم دە ۇلكەن تەبىرەنىستە ءجۇردىم. فيلم كامەكەڭنىڭ دە ەسىندە قالىپتى. ول اراعا جىلدار سالىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىندا جازعان «40 جىلدىققا – 40 سەريا» اتتى ەستەلىك-ماقالاسىندا: «قارۋ العان قىزدار» اتتى بەينەفيلم ءارى ۇشقىش، ءارى راديست، ءارى بارلاۋشى، ءارى ارتيللەرياشى، ءارى تانك ەكيپاجىنىڭ مۇشەسى بولعان، ارالارىنان تۇڭعىش باتىرلار – ءاليا مەن مانشۇكتى شىعارعان قازاقتىڭ قاھارمان، جاۋىنگەر قىزدارى جونىندە ايتادى»، – دەپ جازدى.

مىنە، اعامىزبەن تانىستىق وسىلاي باستالعان ەدى. جالپى كامەكەڭ باسقارعان ءۇش جىل قازاق تەلەديدارى مەن راديوسى ءۇشىن ءۇش توعىز بولىپ ءۇيىرىلىپ تۇسكەن ولجالى جىلدار بولدى. بۇگىندە ميلليونداعان كورەرمەننىڭ كوزايىمىنا اينالعان ايتىس تەلەديدارعا جولداما الىپ، تار ستۋديادان شىعا الماي تىنىسى تارىلعان «تاماشا» رەسپۋبليكا سارايىنىڭ كەڭ ساحناسىنا شىقتى. بىرەۋگە ۇناپ، بىرەۋگە ۇناماسا دا «ازيا داۋىسىن» الەمگە تانىتقان بەلگىلى باعدارلامادان باستاپ، قازاق تاريحىندا تۇڭعىش ۇلتتىق ارنا «الاتاۋعا» دەيىن كامەكەڭ مينيستر بولعان جەمىستى جىلدارى جۇزەگە اسقان جوبالار.

اقجارىلقاپ اعا

...كامەكەڭمەن ەستە قالعان ەكىنشى كەزدەسۋ 90-جىلداردىڭ باسىندا بولدى. بۇل كەزدە مەن بىرقاتار رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا ورىس ەنتسيكلوپەديالارىنداعى قازاق تاريحىنا ارنالعان كانديداتتىق ديسسەرتاتسيامنىڭ تاقىرىبىنا وراي بىرنەشە جاريالانىمدار شىعارىپ ۇلگەرگەن ەدىم. ال ول كەزدە «قازاقستان كوممۋنيسى» جۋرنالىنىڭ باسشىلىعىنا كەلگەن كامەكەڭ از ۋاقىت ىشىندە ونىڭ اتىن دا، زاتىن دا وزگەرتىپ، «اقيقات» اتتى جۇرت جابىلا وقيتىن جاڭا باسىلىمعا اينالدىرىپ ۇلگەرگەن ەدى.

– مۇحتار، ورىس ەنتسيكلوپەديالارىنداعى قازاق تاريحىنا بايلانىستى ماقالالارىڭدى وقىدىم. تىڭ تاقىرىپقا تۇرەن تارتىپسىڭ. سونىڭ ءبىرىن ءبىزدىڭ جۋرنالعا دا ىڭعايلاپ بەرسەڭشى، – دەگەن ءوتىنىش جاسادى. جازىلعان جايدى قايتا شيىرلاعىم كەلمەگەن ماعان كامەكەڭ جاڭاشا وي سالىپ:

– سەن وعان باسقا اتاۋمەن، باسقا قىرىنان كەل. ماسەلەن، قازاقتار تاقىرىبىنىڭ الەم ەنتسيكلوپەديالارىندا جازىلۋى تۇرعىسىنان. قازىر ءبىر كەزدەرى قولىمىزعا تۇسپەگەن كاپيتاليستىك ەلدەردە شىققان ايگىلى ەنتسيكلوپەديالار وقىرمان يگىلىگىنە اينالىپ جاتقان زامان عوي. مۇمكىن سولارداعى قازاق تاقىرىبىن دا قامتىرسىڭ، – دەدى.

قاشاندا تىڭ وي، توسىن تاقىرىپقا اۋەس كامەكەڭنىڭ بۇل ءسوزى بىردەن مەنىڭ كوكەيىمنەن شىعىپ، جۋرنالعا اعامىز ايتقان تاقىرىپتا «قازاقتار – الەم ەنتسيكلوپەديالارىندا» دەگەن ايدارمەن ەكى ماتەريال ۇسىندىم. ولار 1992 جىلدىڭ قوس نومىرىندە قاتار جاريالاندى. ءسويتىپ كامەكەڭنىڭ ۇسىنىسى مەنىڭ ورىس ەنتسيكلوپەديالارىمەن شەكتەلىپ قالماي، اعىلشىننىڭ «بريتاننيكا»، امەريكاندىق «امەريكانا»، نەمىستىڭ «بروكگاۋز»، فرانتسۋزدىڭ «لارۋسس»، يسپاننىڭ «ەسپاسا» سياقتى الەم ەنتسيكلوپەديالارىنداعى قازاق تاقىرىبى تۋرالى زەرتتەۋلەرىمە ۇلاسىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. «جاقسىدان – شاراپات» دەگەن وسى بولسا كەرەك.

كامال اعانىڭ قازاق ۋنيۆەرسيتەتىن ءتامامداپ، جۋرناليست ماماندىعىن العاننان كەيىنگى بۇكىل ءومىرى ءباسپاسوز، راديو، تەلەديدار، كينو سالاسىندا ءوتتى. شىعارماشىلىق جولىن «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ قاراعاندى وبلىسىنداعى مەنشىكتى تىلشىسىنەن باستاعان كامەكەڭ ءار جىلدارى «ءبىلىم جانە ەڭبەك»، «پاراسات»، «اقيقات» جۋرنالدارىن باسقارىپ، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى. «ۇلكەن» دەيتىنىمىز ول باس رەداكتور بولعان باسىلىمدار ۇنەمى جايناپ سالا بەرەتىن. ويتكەنى توگىلدىرىپ جازىپ، جارقىراتىپ جاريالايتىن. وزىنە وسىنداي بيىك تالاپ قويعان ول وزگەدەن دە وسىنى تالاپ ەتۋشى ەدى.

ءاردايىم ۇلكەن ساياساتتىڭ قان بازارىندا جۇرەتىن كامەكەڭ مۇنىمەن دە توقتاماي، بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا كەتكەن 90-جىلداردىڭ باسىندا قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ تىزگىنىن ۇستادى. بەرەكەسى كەتكەن وداقتىڭ باسىن قوسىپ، ءبىراز يگىلىكتى شارۋالاردىڭ باسىن قايىردى. اكەسى سەيىتجان       37-ءنىڭ تۇزاعىنا ءتۇسىپ، جازىقسىز جاپا شەككەن بۋىننىڭ وكىلى بولعاندىقتان دا شىعار، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن اقتالعان ارىستار ەسىمىن ەل جادىندا قالدىرۋ ءۇشىن دە ايانباي ەڭبەك ەتتى. كامەكەڭ باسقارعان جىلدارى «اقيقاتتىڭ» بەتىندە ەدىگە، تاۋكە، ابىلاي، كەنەسارىلاردان باستاپ، ب.قاراتاەۆ، م.تىنىشپاەۆ، س.سادۋاقاسوۆ، س.قوجانوۆ ت.ب. دەيىنگى ۇلت ۇلىلارىن ۇلىقتاعان كولدەي-كولدەي ماتەريالدار جاريالاندى. ول مۇنىمەن دە شەكتەلمەي «اتامۇرا» كورپوراتسياسىمەن بىرگە قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ ءا.بوكەيحانوۆ، ج.اقباەۆ، ءا.ەرمەكوۆ اتىنداعى سىيلىقتارىن بەلگىلەپ، ونى جىل سايىن رەسپۋبليكانىڭ تاڭداۋلى جۋرناليستەرىنە تاپسىرۋدى داستۇرگە اينالدىردى.

كامال اعا الپىسقا ەندى عانا كەلىپ، جازۋىن ۇدەتە تۇسكەن شاعىندا «اقيقات» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورلىعىنان دا كەتىرىپ تىندى. وزەگىن ورتەگەن وسى وكىنىشتى جايدىڭ شىرقىراعان شىندىعىن اسىل اعا كوزى تىرىسىندە-اق «اقيقاتتان قالاي كەتتىم» دەگەن ماقالاسىندا ءوز قولىمەن جازىپ تا كەتتى.

جۇبى جازىلماعان ءۇش دوس: شەرحان مۇرتازا، كامال سمايىلوۆ جانە قالتاي مۇحامەدجانوۆ

كامال اعامەن كەيىنگى جىلدارى تىم جاقىن ارالاسۋىمىزعا الاشتىڭ اردا تۋعان ازاماتى، اكادەميك تورەگەلدى شارمانوۆ سەبەپكەر بولدى. ءبىر اۋىلدا تۋىپ، ءبىر پارتادا وتىرعان، كەيىن ءبىر قالادا تۇرىپ، ءبىر ۇكىمەتتە قىزمەت ىستەگەن ەكى دوس ۇنەمى جۇبى جازىلماي عۇمىر كەشتى. انا ءبىر جىلى توكەڭ مەملەكەتتىك سىيلىق العاندا قۇشاعىن گۇلگە تولتىرىپ، نادليا جەڭگەمىزبەن شارمانوۆتار شاڭىراعىنا ەلدەن بۇرىن اسىعىپ تەز جەتكەن جان دا سول ادال دوس كامەكەڭ ەدى. قاشاندا قيىننان قيىستىرىپ سويلەيتىن ەر داناسى ولجاس سۇلەيمەنوۆ ولاردىڭ بۇل دوستىعىنا تاڭ-تاماشا قالىپ: «بيلىك بيىگىندە بولعان ەكى ازاماتتىڭ قىرىق جىل بويى قاتارىن جازباي، ادالدىقتان اتتاماي، اينىماس دوس بولۋى قالاي ماقتاساڭ دا تۇراتىن ناعىز دوستىقتىڭ ۇلگىسى ەكەن»، – دەپتى.

«ءازىلىڭ جاراسسا – اتاڭمەن وينانى» ۇستاناتىن مەن بالاسى الماسپەن ءتول قۇرداستىعىمدى پايدالانىپ، توكەڭە كەيدە ەركەلەپ، كەيدە ەركىنسىپ «ىنىشەك» دەپ قوياتىنىم بار ەدى. سوعان اقجارىلقاپ اعامىز بالاشا ءماز بولىپ: «ءسويتشى مۇحتار، يت كويلەكتى بۇرىن توزدىردىم دەپ توبەمدى تەسىپ قويماۋشى ەدى. «اعا» رەتىندە تاۋبەسىنە ءتۇسىرىپ قويشى ءوزىن»، – دەيتىن ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتكەنشە.

كامەكەڭ 1999 جىلى اكادەميك اعالارىم م.قوزىباەۆ، ءا.قايداروۆ، ع.ساپارعاليەۆتەرمەن بىرگە مەنى سەناتورلىققا ۇسىنىپ، ەلباسىنا حات تا جازدى. بىراق كوزى تىرىسىندە «مەن سەن تۋرالى ءسۇيتىپ ەدىم» دەپ ونىسىن ءبىر رەت تە بۇلداعان ەمەس. بۇل قاشاندا كىشىلىكتى اعانىڭ كىسىلىگىنىڭ دە ايقىن كورىنىسى ەدى. مەن مينيستر قىزمەتىنە تاعايىندالعاندا كامەكەڭ ەلدەن بۇرىن قۇتتىقتاپ، كەيىن تالاي مارتە اقىل-كەڭەس بەرگەندەرىن قالاي ۇمىتايىن. وسى ەستەلىكتى جازۋ بارىسىندا كامەكەڭ تۋرالى اعامىزدىڭ ءوز شىعارماشىلىق مۇراسىنان باستاپ، ول تۋرالى جازىلعان ءبىراز دۇنيەلەردى شولىپ شىعىپ، تالاي جايتتارعا قانىقتىم.

...باقسام كامال اعا قاسيەتتى ۇلىتاۋعا قانات جايعان قالىڭ نۋ – باعانالىنىڭ ءسوز باستاعان شەشەنى، قول باستاعان كوسەمى بولعان ايگىلى بابىر بوكەنبيۇلىنىڭ ءتورتىنشى ۇرپاعى ەكەن. بابىردىڭ ابىروي-اتاعى الىسقا كەتكەندىگى سونشالىق، ول دۇنيە سالعاندا حانعا لايىق قۇرمەت كورسەتىلىپ، سۇيەگى تۇركىستانعا قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ ىرگەسىنە جەرلەنىپتى. كەيىن كەسەنەگە جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەندە ونىڭ باعانالى تاڭباسى باسىلىپ، ەسىمى تاسقا قاشالعان قۇلپىتاسى تابىلىپ، قازاقتىڭ حان-سۇلتان، باتىر-باعلاندارىمەن بىرگە اقسارايعا ارۋلاپ قويىلدى.

ءوز اكەسى سەيىتجان عاسىر باسىندا اۋەلى ترويتسكىدەگى مەدرەسەنى، كەيىن ورىسشا-قازاقشا مەكتەپ ءبىتىرىپ، ءوز زامانىنىڭ وزىق ويلى ازاماتى بولىپتى. ول ايگىلى «زامان بىزدىكىنى» جازاتىن باۋبەك بۇلقىشەۆتىڭ نەمەرە اعاسى (كامالدىڭ اتاسى سمايىل مەن باۋبەكتىڭ اتاسى بايقوڭىر ءبىر تۋىسادى) ەكەن، ءتىپتى سول باۋبەكتى قارساقپايداعى فزۋ-عا ءوز قولىمەن جەتەكتەپ اكەپ، وقۋعا تۇسىرگەن دە سەيىتجان اعامىز بولىپ شىقتى. كەيىن سول باۋبەك كىشكەنتاي كامالدىڭ قالامىن ۇشتاپتى. مۇنىڭ ءبارى ءوز الدىنا ءبىر ۇزاق حيكايا...

ءوزى تەكتى تۇقىمنان شىققان، تۋمىسىنان العىر ازاماتتىڭ ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن سوڭ-اق تاسى ورگە دومالاپ سالا بەرگەن. ۇنەمى جالىنداعان، جانعان، وركەندەگەن، وسكەن. 1962-64 جىلدارى رەسپۋبليكا كومسومولىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان. جاقىندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالانعان ورازاقىن اعانىڭ ەستەلىگىنەن وقىدىم. ءوزى وتىزدان ەندى عانا اسقان كامال 1964 جىلى ادەبيەتكە جاڭا عانا كەلگەن تالاي زامانداستارىنىڭ كوك قاۋىرسىن قاناتىنىڭ قاتايۋىنا سەبەپكەر بولىپ، ءوزى العى ءسوز جازىپ العاشقى جيناعىن شىعارىپتى. ونىڭ ىشىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ تاڭداۋلى تۇلعالارىنا اينالعان كەشەگى مۇقاعالي، جۇمەكەن، تولەگەن، وسپانحانداردان باستاپ، بۇگىنگى كوزى ءتىرى كلاسسيكتەرىمىز شەرحان مۇرتازا مەن مۇحتار ماعاۋين دا بار ەكەن. بۇل دا كامەكەڭنىڭ سول كەزدىڭ وزىندە-اق جاس تا بولسا باس بولا بىلگەندىگىنىڭ بەلگىسى ەمەس پە.

كامەكەڭنىڭ 60, 70-جىلدارداعى ءومىرى قازاق كينوسىمەن بايلانىستى بولدى. ول بۇل جىلدارى «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىن، كينەماتوگرافيا جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتتى باسقاردى. ءوزى «شابىتتى شاق» دەپ باعالاعان بۇل كەزەڭدە ول «قازاقفيلم» توڭىرەگىنە ولجاس سۇلەيمەنوۆ، اكىم تارازي، سايىن مۇراتبەكوۆ، قاليحان ىسقاقوۆ، مۇرات اۋەزوۆ، نۇرعيسا تىلەنديەۆ، اسقار سۇلەيمەنوۆ سياقتى قازاق ينتەللەكتۋالدارىن توپتاستىرا ءبىلدى. سول جىلدارى ول سوعىس كەزىندە جازىلسا دا تالاي ۋاقىتتان بەرى كينوستۋديا مۇراعاتىندا شاڭ باسىپ جاتقان ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «قىز جىبەك» عاشىقتىق جىرى جەلىسىمەن جازىلعان «گاككۋ» كينوستسەناريىن تاۋىپ الىپ، ونى اۆتوردىڭ كەلىسىمىنسىز-اق ماسكەۋدەن بەكىتىپ اكەلەدى. كەيىن ونسىز دا مىنەزى اۋىر عابەكەڭە ستسەناريدى باسىنان اياعىنا دەيىن قايتا جازعىزىپ، رەجيسسەر س.قوجىقوۆ، كومپوزيتور ن.تىلەنديەۆ، رەداكتور ا.سۇلەيمەنوۆ، سۋرەتشى گ.يسمايىلوۆا، اقىن ق.مىرزاليەۆ سياقتى تاماشا تالانتتار ارقاسىندا «قىز جىبەكتى» عاجايىپ كورىك-كەلبەتى، ءتىپتى جارقىراعان جاساۋ-جابدىعىمەن الەمدىك ەكرانعا الىپ شىققان دا وسى كامال سمايىلوۆ بولدى. جالعىز «قىز جىبەك» ەمەس، «قيلى كەزەڭ»، «قان مەن تەر»، «التى جاسار الپامىس» ت.ب. قازاق كينوسىن وداق بيىگىنە كوتەرگەن فيلمدەر دە ك.سمايىلوۆ باسقارعان جىلدارى ءتۇسىرىلدى.

«اتاماننىڭ اقىرى» اتتى «قازاقفيلمنىڭ» كەزەڭدى تۋىندىسى كامەكەڭنىڭ قياداعىنى شالار قىراعىلىعىنىڭ ارقاسىندا دۇنيەگە كەلىپتى. «پراۆدا» گازەتىندە شىققان شاعىن ماقالادان بولاشاقتاعى ۇلكەن ءفيلمنىڭ سۇلباسىن بايقاپ قالعان كامەكەڭ قولما-قول ەسكى تانىسى ا.كونچالوۆسكيگە حابارلاسىپ، بولاشاق ءفيلمنىڭ يدەياسىن ۇسىنعان. كەيىن شاكەن اعامىز وسى ستسەناري نەگىزىندە قازاقتىڭ العاشقى «ەكشن» ءفيلمى – «اتاماننىڭ اقىرىن» دۇنيەگە اكەلدى.

«ارپالىس» ارقىلى ايگىلى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ اتىن اڭىزعا اينالدىرعان جازۋشى الەكساندر بەكتىڭ قيعىلىق سالىپ، قارسىلىق كورسەتۋىنە قاراماستان باۋكەڭنىڭ ءوز كىتابى بويىنشا قازاقتىڭ تۇڭعىش پروفەسسيونال كينورەجيسسەرى ءماجيت بەگالينگە «ەل باسىنا كۇن تۋسا» ءفيلمىن تۇسىرتكەن دە وسى كامال اعا ەدى.

كۇيەۋ بالا ا.كونچالوۆسكيدىڭ قىر-سوڭىنان قالماي «مانشۇك تۋرالى ءاننىڭ» ستسەناريىن جاساتىپ، ونى تاعى سول ماجەكەڭە ەكرانعا شىعارتقان دا كامەكەڭ ەكەنىن قالاي ۇمىتارمىز.

ءتىپتى قازاقتىڭ العاشقى ءمۋلتفيلمى دە ك.سمايىلوۆ تۇسىندا دۇنيەگە كەلىپتى.

كامەكەڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە، قازاق ونەر اكادەمياسىندا پروفەسسور، كافەدرا مەڭگەرۋشىسى رەتىندە قىزمەت ەتىپ، بىرىڭعاي ۇستازدىق قىزمەتپەن اينالىستى. ءاردايىم اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باستى. ونبەيتىن ءىس، وشپەيتىن داۋدان بويىن اۋلاق سالدى. العاشقى كىتابى سوناۋ 1960 جىلى جارىق كورگەن كامەكەڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قالامى قۇرعاماي جازىپ، وننان استام كىتاپ شىعاردى. كينو ونەرىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ، ديسسەرتاتسيا قورعادى. زامانداس-ارىپتەستەرى ولجاس، ءانۋار، شاكەن، ءماجيت، اسقار، اكىم، قاليحاندار تۋرالى مولدىرەتىپ ەستەلىكتەر جازدى. ءتىپتى شارت سىنىپ، شالت كەتەتىن كەيبىر دوستارىن ۇنەمى تابىستىرۋ جاعىندا ءجۇردى. ءوزىنىڭ ءتول قۇرداسى، قازاقتىڭ ارىستان جازۋشىسى شەرحان مۇرتازامەن جازىسقان حاتتارى دا 90-جىلدارى قوعامدىق ءومىردى ءدۇر سىلكىندىرىپ، وقىرماندارىنىڭ ىستىق ىقىلاسىن تۋعىزدى.

تاتار ءدام، كورەر قىزىقتىڭ تاۋسىلۋعا جاقىنداعانىن سەزدى مە، كورگەنى مەن كوكەيگە تۇيگەندەرىن تياناقتاپ، 2000 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان جان سىرىن وزگە ەمەس، ءوزى ايتاتىن «جەتى قىر، ءبىر سىر» اتتى ەستەلىكتەر جيناعىن دا شىعارىپ ۇلگەردى.

تەك جاقسىلىق ءۇشىن جاراتىلعان، قاشان كورسەڭ ەزۋى جيىلمايتىن اقجارىلقاپ اعانىڭ ارامىزدان كەتكەنىنە مىنە، ەكى جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. قۇدايعا شۇكىر، ورنىندا بار وڭالادى ەكەن. وتكەن جىلى اعامىزدىڭ شىعارمالار جيناعىنىڭ ءۇش تومدىعى جارىق كورسە، ەندى مىنە، ول تۋرالى ەستەلىكتەر جيناعى جارىق كورگەلى وتىر. بۇل ومىردەگى ولشەۋلى ۋاقىتى تاۋسىلعان اعامىزدىڭ ونەردەگى عۇمىرىنىڭ جالعاسۋى. ىلايىم ونىڭ وسى عۇمىرى ۇزاق بولعاي.

«ەگەمەن قازاقستان»، 12 ناۋرىز 2005 جىل

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 

Abai.kz