«ەستيتىن ءام تىڭدايتىن مەملەكەتتىڭ» قۇلاعى وسىناۋ جەر كوميسسياسى بولۋعا كەرەك ەدى. جەرگە بايلانىستى مۇنداي كوميسسيا تاۋەلسىز زاماندا بىرنەشە مارتە قۇرىلعانى بەلگىلى، ولاردىڭ جۇمىستارى وڭ ناتيجە بەرمەگەنى بارشاعا ايان.

وسى كوميسسيانىڭ دا جۇرت پىكىرىنە قۇلاق اسپايتىنى بايقالۋدا، تاعى بۇرىنعىلاردىڭ كەيپىن كيمەسە بولعانى. قاۋىپ ەتكەندىكتەن ايتامىز. سەبەبى جەر كودەكسى جوباسىنا قارسى ۇلت پاتريوتتارى قاتارىندا العاش رەت بۇدان ون سەگىز جىل بۇرىن ءبىز دە وزىمىزشە داۋىس كوتەرگەن ەدىك.  سوندا دا، بەرتىندە دە ونى بيلىكتەگىلەر قاپەرىنە الماعان، سوندىقتان تاعى قايتالاۋعا ءماجبۇرمىز. ءۇمىتسىز – شايتان. حالىق پەن وكىمەتتى تىلەك بىرلىگى بىرىكتىرەتىنىن ەسكە سالىپ، جەر ماسەلەسىندە ولاردىڭ ەكى جارىلىپ تۇرعانىن، ويتكەنى تىلەكتەرى ءبىر ەمەستىگىن ايتقانبىز. بيلىكتىڭ جەردى ساتۋ پيعىلى كوپكە ۇناماعان-تىن، الايدا جەر-سۋدى قايتكەندە ساۋداعا سالۋعا بەكىنگەن وكىمەت حالىقتى ەلەگىسى كەلمەگەن، نەبىر ءتاتتى قۋلىقپەن وراپ-ادەمىلەپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىن جويۋعا جول اشاتىن ساڭىلاۋلارى جەتكىلىكتى جەر كودەكسىنىڭ جوباسىن ەلدى جارىلقايتىن قۇجات رەتىندە العا تارتقان. بىراق ونىڭ مۇلدەم ونداي ەمەستىگىن سول 2003 جىلعى 2 ناۋرىزدا جازعان «شالا دا قاتەرلى قۇجات جوباسىنا قارسىلىق» اتتى ماقالامىزدا دالەلدەپ كورسەتۋگە تىرىسقانبىز. ەلەگەن ەشكىم جوق. ال ءبىز سوندا 20-شى عاسىردىڭ باسىندا ورىن العان «اگرارلىق تورتىپسىزدىكتەر» اتتى حالىق نارازىلىعىنىڭ ۇستىمىزدەگى جاڭا عاسىردا قايتا بوي كوتەرۋى ىقتيمالدىعىن، پارلامەنتتىڭ ءاربىر مۇشەسى، ءتۇرلى بيلىك بۋىندارىن ۇستاپ وتىرعان مەملەكەتتىك قىزمەتشى سولاردى ءبىلۋ ءۇشىن ءوزىن تاريحپەن تاربيەلەۋگە تيىستىگىن ەسكە سالعان بولاتىنبىز.  تاريحتا ۇلگى الارلىق ءسات جەتكىلىكتى. پاتشالىق ءداۋىردىڭ وزىندە ادىلەت تۋرالى ايقىن تۇسىنىگى بار ادال مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەر بولعان، سولاردىڭ ءبىرى «اگرارلىق تارتىپسىزدىكتەردىڭ» ءتۇپ-تامىرىنا ءۇڭىلىپ، ۇكىمەتكە ءادىل شەشىم جولى رەتىندە الپاۋىتتاردان جەر-سۋدى ەشقانداي وتەۋسىز تارتىپ الىپ، بەلگىلى ءبىر ۇلەسپەن شارۋالارعا ءبولىپ بەرۋ جوسپارىن ۇسىنعان-دى. العاشقى ەكى مەملەكەتتىك دۋما دا جەر حاقىندا ەل مۇددەسىنە ساي زاڭ شىعارۋدى كوزدەگەن. الايدا  سامودەرجەتس-يمپەراتور ءبارىن باسقاشا شەشتى، ءسويتىپ، پاتشا قوش كورگەن قونىس اۋدارۋشىلار لەگى قازاقتى تاقىرعا قۋىپ شىقتى.

كەيىن رەۆوليۋتسيالىق وكىمەت ونى جوندەيمىن دەپ، حالىقتى وتىرىك ۋادەسىمەن الداۋسىراتتى دا، ءىس جۇزىندە قيلى ساياسي ناۋقانىمەن كوشپەندى ەلدىڭ توز-توزىن شىعاردى. ەندى تاۋەلسىز ەلدىڭ جاڭا جەر كودەكسىنىڭ جوباسى سونداعى قىلمىستى قاتەلىكتەر مەن بۇرمالاۋلاردى تۇزەتۋدىڭ ورنىنا، تەرەڭدەتە تۇسەتىنى انىققا اينالىپ تۇرعان. ول جاڭا الپاۋىتتاردىڭ پايدا بولۋىنا زاڭدى جول اشپاق، ءسويتىپ، جەر يەلەنۋشىلەر شەتەلدىك بولعان جاعدايدا، ەلدىك نىشاندى جوعالتار كەزىمىزدى تاقالتا تۇسپەك. ياعني بۇل – ەلبۇزارلىق شارۋانى زاڭ جولىمەن اتقارۋعا جول اشاتىن جوبا-تىن. قۇجاتتىڭ تاپ سوعان قىزمەت ەتەتىنىنە، كودەكس جوباسىمەن، اسىرەسە ونىڭ 13–15-ءشى بابتارىمەن تانىسقاندا كوزىمىز جەتە ءتۇستى. مۇندا ۇكىمەتكە جەردى قورعاۋ مەن پايدالانۋدىڭ نەگىزگى باعىتتارىن ازىرلەۋ، مەملەكەتتىك جەر كاداسترى مەن جەر مونيتورينگىن جۇرگىزۋ ءتارتىبىن بەلگىلەۋ، ت.ت.، جەر رەسۋرستارىن باسقارۋ ورگانىنا وسى ورايداعى بىرىڭعاي مەملەكەتتىك ساياساتتى جۇرگىزۋ، ت.ت. ناقتى پراكتيكالىق ءىس-شارالارىن جۇزەگە اسىرۋدى جۇكتەۋ كوزدەلگەن. دەمەك، جەر ساتقىسى كەلەتىن شەنەۋنىكتەردىڭ قولىندا ازىرگە زاڭمەن بەكىتىلگەن بىرىڭعاي مەملەكەتتىك ساياسات جوق، ونى جاساۋ تەك جوبالانۋدا. جانە ول ءىس-داعدىمەن (جەردى بولىسكە سالۋمەن، دۇرىسىندا، وسىعان دەيىن ءبولىپ بەرىپ قويعاندارىن زاڭداستىرۋمەن) قاتار جۇرەتىن سياقتى. ەندەشە، جەر ءىس جۇزىندە باياعىدا-اق ءبولىنىپ كەتكەن دەگەن جانى بار قاۋەسەتتەردى ەسەپكە الساق، مەملەكەتتىك ساياساتتى جاساپ-بەكىتۋ – ماسەلەنىڭ سوڭىنا، اتقارىلعان ءىستى راستاي سالۋعا قالدىرىلعان.

دەمەك بۇل ءجايت قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جەر كودەكسى جوباسى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددەسىنە جاۋاپ بەرمەيتىن زالالدى قۇجات بولعالى تۇرعانىن دالەلدەي تۇسەدى. جەكەلەگەن بيلىككە قىزمەت ەتۋشىلەر مەن جەر يەلەنۋشىلەردىڭ جانتالاسا ۇگىتتەگەنىنە قاراماستان، حالىق جەر ساتۋعا جاپپاي قارسى. ال تالقىلاۋداعى جوبا جەردى ساتۋ تۇگىل، ۇزاق مەرزىمگە پايدالانۋعا بەرگەننىڭ ءوزى قازاق حالقىنا قارسى جاسالعان قياناتتى تۇزەتپەيتىنىن، قايتا ونى تەرەندەتە تۇسەتىنىن كورسەتىپ وتىر. جوبا شيكى. ونى جاساۋشىلاردىڭ جەر قاتىناسى سىندى كۇردەلى ماسەلەگە باسىنان ەمەس، اياعىنان كەلگەنىن، كەرۋەن سوڭىنا ىلەسۋشى بولىپ قانا كىرىسىپ وتىرعانىن كورسەتتى. دەمەك، جەر كودەكسىنىڭ جوباسى ءماجىلىس تالقىلاۋىنا بەرىلمەۋگە ءتيىس. ۇكىمەت تاراپىنان ونداي ارلى باتىلدىق كورسەتىلمەسە، وندا پارلامەنت ونى قابىلداۋدان باستارتۋ كەرەك. ءجاي عانا كەرى قاعۋ از، جەردى پايدالانۋدىڭ بازالىق پارامەترلەرى اشىپ ايتىلاتىن، جەر كودەكسىن دۇرىس جاساۋعا نەگىز بولاتىن قۇجات قابىلداۋ قاجەت. شارتتى تۇردە ونى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جەر ساياساتى» دەپ اتايىق. مىنە سول قۇجاتتا ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتىڭ ىرگەتاسىن نىعايتۋ كوزدەلەتىنىنىن باستى پارىز رەتىندە اتاپ كورسەتىپ، قازاق مەملەكەتىنىڭ جەر جونىندەگى نەگىزگى ماقسات-مۇددەسىن تۇجىرىمداۋ ءلازىم. ايقىن، ناقتى ساياسي تۇعىرناماسى بولماي تۇرىپ، ايتەۋىر «جەرىڭدى كەپىلدىككە قويىپ، بانكتەن اقشا الاسىڭ» دەگەن، كۇماندىلىگى باسىم ەكونوميكالىق جەلەۋمەن، ەل ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرمەي، تۇبىندە ەلدىكتەن ايرىلۋعا اپاراتىن زاڭ قابىلداۋعا جول بەرۋگە بولمايتىنى كىم-كىمگە دە تۇسىنىكتى بولسا كەرەك. ال قازاقتىڭ ارەڭ قولى جەتكەن ۇلتتىق مەملەكەتىن نىعايتۋدىڭ قيىن دا دۇرىس جولى، مەملەكەتتىك جەر ساياساتىندا ەرەكشە قاداپ تۇجىرىمدالۋعا ءتيىس ءجايت – ءوز ەلىندە قۇنارسىز شالعايلارعا شىعىپ قالعان جانە كەڭەستىك بۇرمالاۋلار كەزىندە شەتەل اسىپ كەتكەن جۇرتتى جەرگە ەڭ الدىمەن ورنالاستىرۋ بولماق كەرەك. بۇعان سول شاقتا دا، ودان بەرگى تالقىلاۋلاردا دا ەشكىم قۇلاق اسقان جوق. جوبا 2003 جىلى قابىلداندى، ول ازداي، وكىمەتىمىز 2016 جىلى ەل مۇددەسىنە قيعاش كەلەتىن وزگەرىستەرىمەن ەلدى تاعى شۋلاتتى، قارسىلىق بىلدىرگەندەردى سوتتادى. ودان كونە ءتاسىل ارقىلى شامالى شەگىنىس جاساپ، كۇدىكتى بابتارعا «جۇرتقا دۇرىس تۇسىندىرىلمەگەن» دەگەن سىلتاۋمەن موراتوري جاريالادى، قازىرگى تاڭداعى جاڭا كوميسسيانىڭ تالقىلاۋى دا «جۇرت ءالى دۇرىس تۇسىنبەگەن» دەگەن جەلەۋمەن وڭ ناتيجە بەرمەيتىن سەكىلدى. سوندىقتان دا ءار كەزدە، ءتىپتى وسى سوڭعى كوميسسيا جۇمىسىنىڭ بارىسىندا دا ايتىلىپ كەلە جاتقانىنا قاراماستان، ەش بۋىن قاپەرىنە الماي وتىرعاندىقتان، بۇدان ون سەگىز جىل بۇرىنعى ۇسىنىستى قايتا ەسكە سالۋعا تۋرا كەلەدى.

قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ 1925 جىلعى ءبىرىنشى (ەسكى قازاق رەسپۋبليكاسىنداعى رەتى بويىنشا – بەسىنشى) اقمەشىت سەزى قازاقتاردى جەرگە ءبىرىنشى كەزەكتە جايعاستىرۋ حاقىندا تاريحي قارار شىعارعان-دى. ونى ورىنداۋعا ورتالىقتاعى اسىرە بولشەۆيكتەردىڭ جەرگىلىكتى شولاق بەلسەندىلەرگە سۇيەنە وتىرىپ مۇمكىندىك بەرمەگەنى بەلگىلى. سونىڭ جانە كۇشتەپ كەلەڭسىز رەفورمالار جۇرگىزۋدىڭ سالدارىنان جەرگە ورنالاستىرىلماعان كوشپەندى قازاق، وكىمەت مالىن تارتىپ العاندا، قىناداي قىرىلىپ قالدى. ەندى، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك جاعدايىندا، تاۋەلسىز رەسپۋبليكا ءوز حالقىن قورعاي المايدى، ناقتى ىستەردە ۇلتتىق مۇددەسىن كوزدەي المايدى دەگەنگە كىم سەنبەك؟ وندا تاۋەلسىزدىكتى نەسىنە الدىق دەگەن ورىندى سۇراق تۋماي ما ەل-جۇرتتا. تاۋەلسىزدىككە لايىق بولۋ – پارىزىمىز، مىندەتىمىز. بۇل ءىستى قازاقستاندىقتاردىڭ ەشقايسىسىن رەنجىتپەي، قۇقىن شەكتەمەي جۇرگىزۋگە بولادى، تەك ونىڭ قيسىنىن ارنايى قۇجاتتا تاراتىپ بايانداۋ ءلازىم. «قر جەر ساياساتى» ەلدە وسى ۋاقىتقا دەيىن ورىن العان جەر ءبولىستىڭ جالعاستىرىلۋىنا شۇعىل تىيىم سالىپ قانا قويماي، جەكە مەنشىككە كەتكەن جەر-سۋدى ناتسيوناليزاتسيالاۋعا ءتيىس. بۇرىن ءبولىنىپ-ساتىلىپ كەتكەن جەرلەردى پايدالانۋ مۇلدەم جاڭا كوزقاراسپەن جاسالاتىن جەر كودەكسى قابىلدانعانعا دەيىن جالعا بەرىلۋ قۇقىمەن سوزىلا بەرەتىنى ەسكەرتىلىپ، جەرگە مەنشىك قۇقىنىڭ جاڭاشا، زاڭدى نورمامەن قايتا قارالاتىنى دايەكتەلۋ كەرەك. ءسويتىپ، جەر قاتىناستارىن ەسكىشە دامىتۋدى تىيۋ ءجون. حالىققا تاراتىلاتىن شارتتى جەر ۇلەسىن عىلىمي تۇرعىدا مۇقيات انىقتاۋ ءلازىم. ونى ەشكىم قاعاجۋ قالمايتىنداي ادىلدىكپەن راسىمدەۋدى باتىل قولعا الىپ، اياعىنا جەتكىزۋ دۇرىس. ماسەلە تەك اركىمگە شارتتى ۇلەسىن قاعاز جۇزىندە ۇلەستىرىپ بەرۋدە ەمەس، سول شارتتى ۇلەسىمەن اركىمدى ناقتى جەرگە بەكىتۋدە ەكەنىن اشىپ ايتىپ، جۇزەگە اسىرۋدى كوزدەۋدە جاتىر. تاۋارلى استىق ءوندىرۋ القاپتارىن، ورمان-توعايدى بەيمالىم ءارى كۇماندى زاڭدى تۇلعالار ەمەس، شارتتى جەر ۇلەستەرىن بىرىكتىرۋلەرى ارقىلى ءوز بىرلىكتەرىن دۇنيەگە اكەلەتىن جەرگىلىكتى حالىق يەلەنۋگە ءتيىس. ونداي جەرلەردە جۇمىستى ۇيىمداستىرىپ-باسقاراتىن زاڭدى تۇلعانى سولار قۇرۋعا كەرەك. بۇل ىستە جاريالىلىق بولسىن. سوندا حالىقتا رەنىش تۋمايدى. ەسەسىنە قازاق شىن مانىندە ءوز جەر-سۋىنىڭ قوجايىنى بولادى. ايۋ مەن ايداھار ەلدەرىنەن ءالسىن-ءالسىن ءزار شاشىپ تۇرعان زىميانداردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلادى. بيلىك پەن حالىق اراسىندا تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋعا بەكەم كەپىل بولاتىن  تىلەك بىرلىگى ورىن الادى.

جەر-سۋعا حالىقتىڭ ءوزى يەلىك ەتسىن، وكىمەت ەلدە وسىنداي احۋال ورناتۋدى ءوزىنىڭ بىردەن-ءبىر بورىشى دەپ ءبىلسىن – حالىقتىڭ اقتىق ايقايى وسىعان سايادى.

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz