2005 جىلى مامىر ايىنىڭ 7-ءى كۇنى جولداسىم ۆ.سەمەنيحين ەكەۋىمىز رەسەي فەدەراتسياسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ باسقولباسشىسى ۆ.ۆ.پۋتينگە جەدەلحات جولداپ، رەيحستاگقا ءبىرىنشى بولىپ جەڭىس تۋىن تىككەن لەيتەنانت راحىمجان قوشقارباەۆ پەن قاتارداعى جاۋىنگەر گريگوري بۋلاتوۆتىڭ ەرلىگى جايىنداعى شىندىقتىڭ ايتىلۋىن وتىندىك. سول جىلى شىلدە ايىنىڭ 15-ءى كۇنى رف قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ اسكەري تاريح ينستيتۋتىنان بىلايشا جاۋاپ كەلدى:

«ۋۆاجاەمىە توۆاريششي ب.اسانوۆ ي ۆ.سەمەنيحين! سوترۋدنيكامي ينستيتۋتا ۆوەننوي يستوري مو  رف ۋستانوۆلەنو، چتو پودۆيگ ۆاشەگو زەملياكا، لەيتەنانتا راحيمجانا كوشكارباەۆا يمەەت دوكۋمەنتالنوە پودتۆەرجدەنيە. كومانديروم 674-گو سترەلكوۆوگو پولكا 150-ي سترەلكوۆوي يدريتسكوي وردەنا كۋتۋزوۆا 2-ي ستەپەني ديۆيزي 6 مايا 1945 گ. ون بىل پرەدستاۆلەن ك زۆانيۋ «گەروي سوۆەتسكوگو سويۋزا». يز ەگو ناگرادنوگو ليستا : «29 .04.1945 گ. ۆزۆود ۆ چيسلە پەرۆىح فورسيروۆال رەكۋ شپرەە، لومايا وجەستوچەننوە سوپروتيۆلەنيە ۆراگا، 30.04.1945گ. ۆورۆالسيا ۆ رەيحستاگ ي ۆودرۋزيل زناميا پوبەدى. زاكليۋچەنيە كومانديروۆ 150-ي سترەلكوۆوي ديۆيزي ي كومانديرا 79-گو سترەلكوۆوگو كورپۋسا: «دوستوين پريسۆوەنيا زۆانيا «گەروي سوۆەتسكوگو  سويۋزا».

جەڭىس تۋى – 150-ءشى اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ تۋى. تىم قاربالاس جۇمىستار مۇمكىندىك بەرە قويماعاندىقتان مەن حات جازعانىمىزدىڭ سەبەبىن 2007 جىلى مامىر ايىنىڭ 7-ءىسى كۇنى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراجايدا (الماتى قالاسى) ارنايى وتكىزىلگەن ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسىندا بايانداپ، العان جاۋابىمدى – تاريحي قۇجاتتى مۇراجايعا ساقتاۋعا تابىس ەتتىم.

ارينە، مەنىڭ كوڭىلىم  قاتتى تولقىدى. سوعىس ارداگەرلەرىنىڭ، راحىمجان قوشقارباەۆتىڭ بالالارىنىڭ، تۋعان-تۋىقاندارىنىڭ، مۇراجاي ۇجىمىنىڭ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءنوپىر وكىلدەرىنىڭ ورتاسىندا بولۋ وڭاي ما؟!

ەندى ول وقيعانى باستاۋعا، ۆ.ۆ.پۋتينگە  حات جازۋعا نەلىكتەن بەل بۋعانىمدى دا ايتايىن. مەن ر.قوشقارباەۆ پەن گ.بۋلاتوۆتىڭ تەڭدەسسىز ەرلىك جاساعاندارىنا ەشقاشان شۇبالانعان جوقپىن. 1945 جىلدىڭ كوكتەمىندە 150-ءنشى ديۆيزيانىڭ «ۆوين رودينى» گازەتى عانا ەمەس، وداقتىق باسپاسوزدە رەيحستاگقا جەڭىس تۋىن تىككەندەر ر.قوشقارباەۆ پەن گ.بۋلاتوۆ ەكەنى جازىلىپ جاتقان. الايدا، كەيىندە مەن ءبىر نارسەنى تۇسىنە المادىم: سوعىستىڭ سوڭعى كۇندەرىندەگى ول عاجاپ وقيعانىڭ ءمانى نەگە رەسمي قۇپتالمادى، بەكىتىلمەدى؟ سوعىستىڭ العاشقى جىلدارىندا نەبىر توسىن جايتتەر بولدى. باسقىنشىلىق جاساعان جاۋمەن قيان-كەسكى شايقاستاردا مايداندارىمىزدىڭ، ارميالارىمىزدىڭ، ولاردىڭ بولىمدەرىنىڭ اراسىندا، شابۋىل مەن شەگىنىستەردە، قورشاۋلاردا ءبىراز ۋاقىت ءوزارا بايلانىس ۇزىلگەن جاعدايلار بولعانى بەلگىلى. «بەزىمياننايا ۆىسوتا»، «موگيلا نەيزۆەستنوگو سولداتا»... دەگەن سوزدەردىڭ پايدا بولعاندارى – سول ءبىر سۇراپىل ساتتەردىڭ ەسىمىزدەن كەتپەيتىن نىشاندارى. ول كەزەڭنىڭ ءجونى باسقا. ال سوعىستىڭ سوڭعى جىلدارىدا مايداندارىمىزداعى ءاربىر ۇرىس-قيمىل ناقتىلانىپ، جاۋىنگەرلىك ەرلىك ۇلگىسىن كورسەتكەن سولداتتار مەن وفيتسەرلەر تۋرالى ماعلۇماتتار تاپتىشتەپ جازىلاتىن بولدى. جارالىلاردىڭ سانى كىدىرىسسىز انىقتالىپ، ەمدەلۋگە جىبەرىلىپ جاتتى. مايدانگەرلەرگە قاجەتتى ازىق-تۇلىك، كيىم،  دارى-دارمەك، تەحنيكاعا كەرەك جانار-جاعار مايلار ۇزدىكسىز جەتكىزىلىپ تۇردى. جاۋدىڭ قولعا تۇسكەن اسكەرلەرى مەن تەحنيكالارىنىڭ، قارۋ-جاراقتارىنىڭ سانى انىقتالىپ، ءتيىستى شەشىم قابىلداناتىن بولعان. ياعني ءبىزدىڭ مايدانداردا ساياسي باسقارمالار، ەرەكشە بولىمدەر، بارلاۋشىلار توپتارى، جابدىقتاۋشىلار ۇجىمى قاتاڭ تارتىپكە ساي جۇمىس ىستەدى. بىراق... ءفاشيزمنىڭ ورداسىنا جەڭىس تۋىن كىم تىككەنى 60 جىل بويى رەسمي انىقتالمادى. تاريحي ءساتتى كورگەندەردىڭ ايتقاندارى، جازعاندارى ەلەنبەدى. مەنىڭ ءتوزىمىمدى سول ادىلەتسىزدىك تاۋىسۋعا اينالدى عوي!..

بولات اسانوۆ،

تاريح  عىلىمىنىڭ  كانديداتى.

                                                          ***

قوعامنىڭ قات-قابات تىرلىگىنىڭ بەلورتاسىندا بەلسەنە ءجۇرىپ، اقيقاتتى سەرىك ەتكەن، بۇركەلىپ قالعانىن ىزدەپ تاۋىپ، كىمدەردىڭ قاشان، قالاي بۇركەپ تاستاعاندارىن  اشىپ ايتىپ، سول ادال جاراتىلىسى ارعى-بەرگى بيلىكشىلدەرگە  جاقپاي، ولاردىڭ «كوكەلەرىمەن» دە ايتىسىپ-تارتىسىپ، سوتتاسىپ، اقىرىندا جەڭىپ جۇرگەن، جۇرتشىلىعىمىزعا بەلگىلى ازامات، قادىرلى قۇرداسىم، دوسىم بولعان  كارىشال اسانوۆتىڭ (اسان اتا) عالىم ۇلى بولاتتىڭ مىناۋ يگى ءىسىن وتكەن جەلتوقسان ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرى عانا ەستىپ، شىنايى قۋاندىم. دەرەۋ تەلەفون شالىپ، ەستىگەنىمدى ايتىپ: «بولات-اۋ،  ۇندەمەي جۇرە بەرگەنىڭ قالاي؟» دەپ ەدىم: «اعا، ول... جاي عانا...» دەپ اقىرىن  كۇلدى. ۋاي، قاراپايىمدىق-اي!..

بولاتقا حاتىنىڭ ءماتىنىن، جازۋ سەبەپتەرىن ايتىپ ماقالا جازۋدى، ماعان اكەلىپ بەرۋدى تاپسىردىم. حالقىمىزدىڭ  ۇلى، تاريحي تۇلعا راحىمجان اعاعا قاتىستى دەرەكتەردى  بىلە ءجۇرۋ، ايتىپ-جازىپ ءجۇرۋ پارىزىمىز عوي!

ارادا ەكى اپتا وتكەندە ماقالا قولىما ءتيدى. «تىم از عوي؟» دەسەم، بولات: «تىم كوپ بولىپ كەتەدى عوي» دەپ جىميادى. ءتۇسىندىم. وقىعان كىسىنى تىرپ ەتتىرمەيتىڭ دالەلدەرى (ەستىگەن، وقىعان) شىنىندا از بولماعان شىعار، ولاردى تىزە بەرىپ قايتەدى، وي-ماقساتىنىڭ ورىندالعانى قانشالىق؟!

راحاڭ  مەن  گريگوري بۋلاتوۆتىڭ بەرلين رەيحستاگىنا جەڭىس تۋىن ءبىرىنشى بولىپ تىككەن ەرەكشە ونەگەلى ەرلىكتەرى تۋرالى ءبىراز ماعلۇمات جيناپ ەدىم، بولات حاتىنىڭ سەبەپشىلىگىمەن سولاردى قوسىمشا ەتىپ ۇسىنىپ وتىرمىن.

1. مايدانگەر-جۋرنالشى، جازۋشى ۆاسيلي سۋببوتين راحاڭداردىڭ ەرلىكتەرىنە ءتانتى بولىپ، جەڭىستەن كەيىنگى جىلدارداعى: «رەيحستاگ قابىرعاسىندا»; «جەڭىس تۋى»;  «ءبىر مىڭ ءتورت ءجۇز كۇن»  اتتى  وچەركتەرىندە قارۋلاس ەكى دوستىڭ رەيحستاگتىڭ 1-قاباتىنا عانا ەمەس، توبەسىنە دە جەڭىس تۋىن  ءبىرىنشى بولىپ تىككەنىن تاپتىشتەپ، زور قۇرمەتپەن، ىستىق ىقىلاسپەن جازعان. «ەستەلىكتەرىندە»: «جاپ-جاس راحىمجان قوشقارباەۆ پەن گريگوري بۋلاتوۆتىڭ عاجاپ ەرلىكتەرى شىنىمەن ۇمىتىلىپ كەتە بارا ما، كىم جاساسا دا، ماقتان ەتەرلىك ەرلىك قوي؟!.» دەپتى.

2. كوپكە تانىمال جازۋشى بوريس گورباتوۆ 1948-جىلى «ليتەراتۋرنايا گازەتادا» ۇلى وتان سوعىسى حاقىنداعى ماقالاسىندا: «...پورا كونچات سراۆنيۆات ناشيح ۆوينوۆ س ورلوم ي بەركۋتوم. كاكوي ورەل، كاكوي بەركۋت موجەت سراۆنيتسيا س كازاحوم راحىمجان كوشكارباەۆىم، كوتورىي نا مويح گلازاح ۆودرۋزيل زناميا پوبەدى ناد رەيحستاگوم، نەسموتريا نا سيلنىي ي ۋراگاننىي وگون نەمتسەۆ!» دەگەن.

3. ايگىلى كينووپەراتور رومان كارمەن 1949-جىلى «كازاحستانسكايا پراۆداداعى» ەستەلىك-جازباسىندا راحاڭدى ىزدەپ: «...گدە ون سەيچاس؟ ۋ مەنيا سوحرانيليس كادرى، وتوبراجايۋششيە دوبلەستنوگو ۆوينا ۆ توت مومەنت، كوگدا ون پريكرەپليال كراسنىي فلاگ نا كرىشە رەيحستاگا!» دەدى. سول كينوتاسپاسى بىرنەشە كۇننەن سوڭ ۇيمۇراعاتىنان ۇرلانىپ، عايىپ بولىپتى. مەنىڭشە، ر.كارمەن ونىڭ ءبىر كوشىرمەسىن كەزىندە كسرو ورتالىق مۇراعاتىنا ما، كسرو قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ مۇراعاتىنا ما، تاپسىرعان شىعار دەپ ويلايمىن.

4. بەرليندى شابۋىلداۋشى ديۆيزيا كومانديرى گەنەرال ۆ.شاتيلوۆ مايدان كومانداشىسى گ.جۋكوۆقا تەلەفون شالىپ، راحىمجان قوشقارباەۆ پەن گريگوري بۋلاتوۆتىڭ ەرلىگىن ءمالىم ەتكەندە مارشال: «ولار قايداعى ازياتتار؟! ورىس پەن گرۋزين بولسىن!» دەپ تۇلانتۇتا بۇيرىق  بەرىپتى.

جەڭىستىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا «كراسنايا زۆەزدا» گازەتىنىڭ مەنشىكتى ءتىلشىسى الەكساندر كوچۋكوۆ سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى، گەنەرال-پولكوۆنيك ۆ.م.شاتيلوۆپەن  سۇحباتتاسقان ەكەن (سودان ءۇزىندى):

« - ۆاسيلي ميتروفانوۆيچ، رەيحستاگقا تۋ تىگۋ ارقيلى ايتىلۋدا. ءسىز كىتابىڭىزدا وجەت بارلاۋشىلار ميحايل ەگوروۆ پەن مەليتون كانتاريانى جاقسى بىلەتىنىڭىزدى جازىپسىز. ال رەيحستاگقا جەڭىس تۋى تىگىلگەننەن، ەكەۋى «قىزىل جۇلدىز» وردەنىمەن ناگرادتالعاننان، كەيىن تۇسكەن فوتوسۋرەتتە سەرجانت ەگوروۆتىڭ كەۋدەسىندە ءبىر عانا مەدال بارى كورىنىپ تۇر، كىشى     سەرجانت كانتاريادا ەشتەڭە جوق. ياعني سوعىسقا باستان-اياق قاتىسقان «وجەت بارلاۋشىلار» قالايدا ماراپاتتالماپتى. مەنىڭشە، ول ەكەۋىن ەڭ سوڭعى ساتتە سىزگە «ءتيىستى ورىندار» ايتقىزعان سياقتى. ءبىرىنىڭ ورىس، ءبىرىنىڭ گرۋزين بولعانى كەزدەيسوق ەمەس-اۋ؟

- ورىس پەن گرۋزين... ول جاعىن ەشقاشان ويلاماپپىن. جالپى... الدەكىم ستالين جولداسقا سولايشا سىي جاساعان دا  شىعار...».

راحىمجان اعامەن 1963 جىلدىڭ كوكتەمىندە الماتىعا ىسساپارمەن كەلگەنىمدە تانىسىپ، اڭگىمەلەسىپ، وبلىستىق «كوممۋنيزم تۋى» (قازىرگى «ديدار») گازەتىمىزگە «رەيحستاگقا جەڭىس تۋىن تىككەن قازاق» دەپ ادەبي وچەرك شىعاردىم. كەيىندە، الماتىعا كوشىپ كەلگەنىمنەن سوڭ، جاقىن تانىسىپ، ارالاسىپ جۇرگەنىمدە ءبىر كۇنى  راحاڭنان تۋدى قالايشا، قايتىپ تىككەنىن ايتىپ بەرۋدى ءوتىندىم. ول وڭ قولىنىڭ ساۋساقتارىن بۇيرالاۋ قالىڭ قارا شاشىنا ەنگىزە ەكى-ءۇش رەت تارادى دا، بەت الدىنا قاراپ وتىرىپ: «قولىمىز جەتكەن جەرگە تىكتىك قوي...» دەدى. گ.جۋكوۆ بەكىتكەن رەسمي تۇجىرىمنىڭ ەشقاشان  جاڭارتىلماسىنا، تۇزەتىلمەسىنە، نەمكەتتىلىكتىڭ سىزى كەپپەسىنە ەرىكسىز يلانعانى-اۋ... جاۋىنگەر جولداسى گريگوري بۋلاتوۆتىڭ بەرتىندە كۇنشىل جەرلەستەرىنىڭ: «گريشكا-رەيحستاگ» دەگەن  مازاعىنا جەم بولىپ، ءبىراز ۋاقىت حابارلاسپاعان   جولداسىنىڭ وزىنە ءوزى قول جۇمساۋعا ءماجبۇر بولارىن ايتقان اقىرعى  حاتىن سول  مينوتتە ىشتەي تاعىدا وقىدى ما...

رەيحستاگقا تۋ تىگۋدىڭ اقيقاتى جۋكوۆتىڭ كوزى تىرىسىندە ايتىلىپ-جازىلسا  دا، ول  ەلەمەدى، ءمان  بەرمەدى، ولە-ولگەنىنشە ەگوروۆ  پەن كانتارياعا  جەل تيگىزبەدى...

ءيا، قىمبات اقيقاتتى وزىنە ىڭعايلى ساتتە ارزانداتىپ جىبەرەتىندەر ارقاشان بولا بەرەدى.

دەسەم دە، ادىلەتتىلىك جەڭدى. رەيحستاگ عيماراتىنىڭ 1-قاباتىنا دا، توبەسىنە دە جەڭىس تۋىن كىم تىككەنى رەسمي راستالدى! «ەشتەن كەش جاقسى».

ال گ.جۋكوۆ پەن ۆ.شاتيلوۆتىڭ سول جولعى سوزدەرىن ەستىگەن قازاقتىڭ اتى-ءجونى ەسىمە تۇسپەدى. ەگەر جاڭىلىسپاسام، «تۇركىستان» گازەتىندە ونىمەن سۇحبات شىققان. مايدانگەر جىگىتىمىز ۆ.شاتيلوۆ ديۆيزياسىنىڭ بايلانىس تورابىندا ىستەيدى ەكەن، كومانديرىن جۋكوۆپەن جالعاستىرار الدىندا ونىڭ    نە، كىم تۋرالى ايتارىن اڭعارىپ، ەكى جاقتىڭ ءسوزىن تىڭداۋعا قۇقى بولماسا دا، تاۋەكەل ەتكەن عوي!..

عابباس قابىشۇلى

Abai.kz