مامىردىڭ 3-ءى دۇنيەجۇزى ءباسپاسوز بوستاندىعى كۇنى. بۇل كۇنى الەم جۋرناليستيكاسىنىڭ تاريحىندا ءتۇرلى ەلدە ۇلكەن وزگەرىستەرگە باستاۋ بولعان ءباسپاسوزدىڭ ايىرىقشا ءبىر جانرى تۋرالى ءسوز ەتۋدى ءجون كوردىك. سول ءۇشىن باتىس جۋرناليستەرىنىڭ اراسىندا قاناتتى سوزگە اينالعان ءبىر ءتامسىلدى تاقىرىپقا شىعاردىق. ونى تىرناقشاعا الۋىمىزدىڭ رەتى دە سوندىقتان. مەنىڭ ءسوزىم ەمەس، ماقال-ماتەلگە اينالعان كوپتىڭ دانالىق ويى دەگەنىم عوي.

اقش  مەملەكەتتىك  دەپەرتامەنتىنىڭ  شاقىرۋىمەن  وسى  ەلگە  2001  جىلى  بارعانىمىزدا  «ۆاشينگتون  پوست»  گازەتى  عيماراتىن  ارالاۋدىڭ  دا  ءساتى  تۇسكەن  ەدى.  عيماراتتىڭ  كىرە  بەرىسىنىڭ    قابىرعاسىن  تۇگەلدەي  دەرلىك  الىپ  جاتقان  گازەتتىڭ  ءبىر  سانىنىڭ سۋرەتى  بار.  سىرتتاي  قاراعاندا  گازەتتىڭ  ادەتتەگى  ءبىر  سانى. ونىڭ  الدە  ءبىر  داتالى  مەرەيتويعا،  تاريحي  مەرەكەگە،  ءسان-سالتاناتقا  ەش  قاتىسى  جوق.

مامىردىڭ 3-ءى دۇنيەجۇزى ءباسپاسوز بوستاندىعى كۇنى. بۇل كۇنى الەم جۋرناليستيكاسىنىڭ تاريحىندا ءتۇرلى ەلدە ۇلكەن وزگەرىستەرگە باستاۋ بولعان ءباسپاسوزدىڭ ايىرىقشا ءبىر جانرى تۋرالى ءسوز ەتۋدى ءجون كوردىك. سول ءۇشىن باتىس جۋرناليستەرىنىڭ اراسىندا قاناتتى سوزگە اينالعان ءبىر ءتامسىلدى تاقىرىپقا شىعاردىق. ونى تىرناقشاعا الۋىمىزدىڭ رەتى دە سوندىقتان. مەنىڭ ءسوزىم ەمەس، ماقال-ماتەلگە اينالعان كوپتىڭ دانالىق ويى دەگەنىم عوي.

اقش  مەملەكەتتىك  دەپەرتامەنتىنىڭ  شاقىرۋىمەن  وسى  ەلگە  2001  جىلى  بارعانىمىزدا  «ۆاشينگتون  پوست»  گازەتى  عيماراتىن  ارالاۋدىڭ  دا  ءساتى  تۇسكەن  ەدى.  عيماراتتىڭ  كىرە  بەرىسىنىڭ    قابىرعاسىن  تۇگەلدەي  دەرلىك  الىپ  جاتقان  گازەتتىڭ  ءبىر  سانىنىڭ سۋرەتى  بار.  سىرتتاي  قاراعاندا  گازەتتىڭ  ادەتتەگى  ءبىر  سانى. ونىڭ  الدە  ءبىر  داتالى  مەرەيتويعا،  تاريحي  مەرەكەگە،  ءسان-سالتاناتقا  ەش  قاتىسى  جوق.

سەبەبىن  سۇراعانىمىزدا  «ۆاشينگتون  پوست»  گازەتىنىڭ  ءبىلىم  بەرۋ  جونىندەگى  ۇيلەستىرۋشىسى  ايۆونن  لەمب  حانىم  بىلاي  دەپ  ءتۇسىندىردى: «بۇل  سان  تەك  ءبىزدىڭ  عانا  ەمەس  الەم  جۋرناليستيكاسىنىڭ  تاريحىنداعى  ءىرى  وقيعاعا  بايلانىستى  بولعاندىقتان  وسىلاي  ورنالاستىرىلعان.  1970-جىلدارى  اقش  پرەزيدەنتى  ريچارد  نيكسون  وپپوزيتسيالىق  كۇشتەردىڭ  قىزمەتىن  قۇپيا  تىڭداۋشى  قۇرالدىڭ  كومەگى  ارقىلى  بارلاپ  كەلگەندىگى  اشكەرەلەنىپ، سونىڭ  سالدارىنان  وتستاۆكاعا  كەتكەن  ەدى. ونى  اشكەرەلەۋشىلەر  جۋرناليستەر  بولاتىن. كەيىن  بۇل  وقيعا  جۋرناليستيكا  تاريحىندا  التىن  ارىپپەن  جازىلدى.  سەبەبى،  ءدال  وسى  كەزدەن  باستاپ  جۋرناليستيكا  سىندى  قۇدىرەتتى  قارۋدىڭ  قۇراما  شتاتتىڭ  پرەزيدەنتىن  دە  تاقتان  تايدىرا  الاتىنىن  ادامدار  سەزىنگەن  ەدى».

«ۆاشينگتون  پوست»  گازەتى  پرەزيدەنت  ريچارد  نيكسوننىڭ  ورنىنان  الىنعانى  جايىنداعى  رەپورتاج  جاريالانعان  اتالمىش  ساندى    قاستەرلەۋلەرىنىڭ  سەبەبى  جوعارىداعىداي. راسىندا، گازەت  قىزمەتكەرلەرى  پرەزيدەنتتىڭ  بارلاۋ  تاسىلدەرىن  قولدانۋعا  دەيىن  بارعان  لاس  ارەكەتىن  زەرتتەپ  انىقتاۋمەن  قاتار،  بۇلجىمايتىن  دەرەكتەرمەن  دالەلدەي  العان. وسىلايشا،  اقش-تا  اتالمىش  گازەت  جۋرناليستىك  زەرتتەۋدىڭ  اكەسى  رەتىندە  تاريحتا قالدى.

جۋرناليستىك  زەرتتەۋ - جۋرناليستەردىڭ  وسال  جاندار  ەمەس  ەكەندىكتەرىن  ءدۇيىم  جۇرتقا  كورسەتىپ  بەردى. ولار  جۋرناليستەردىڭ ماقالا  جازىپ  قانا  تىنىش  جۇرەتىن  قاتارداعى  قاراپايىم  جاندار  ەمەس،  قاجەت كەزدە  كاسىبي  بارلاۋشىلاردان  دا  قالىسپاي  اقپارات  تابا  الاتىن،  جەدەل  جۇمىس  ىستەۋدى  بىلەتىن  العىر  دا باتىل  ادامدار  ەكەندىكتەرىن  ايگىلەدى. ادامدار  ورتاسىندا  سونداي  يگى  ۇعىم  قالىپتاسىپ  ۇلگەردى  دە. سوندىقتان،  امەريكاندىق  جۋرناليستەردىڭ  اراسىندا  «ورتالىق  بارلاۋ  باسقارماسىنان  بۇرىن  ءبىلىپ  الۋ  ءۇشىن»  دەگەن  ۇران  ىسپەتتى  قاناتتى  ءسوز  تاعى دا پايدا  بولعان.

امەريكادا  بۇدان  بۇرىن  دا  ءساتتى  جاسالعان  جۋرناليستىك  زەرتتەۋلەر  بولدى.  بىراق،  ونىڭ  ءبارى  ەل  پرەزيدەنتىن  تاقتان  تايدىراتىنداي  دەڭگەيگە  جەتە  العان  جوق. ءدال  وسىنداي  مىسال وزگە  ەلدەردىڭ  جۋرناليستيكاسىندا  بۇرىن بولماعان ەدى. بىزدە «جۋرناليستىك زەرتتەۋ»، ال، باتىس الەمىندە «ءىس كەسۋ جۋرناليستيكاسى» اتالاتىن مۇنداي جانرمەن شۇعىلدانعان جۋرناليستەر كەيىن حالىق الدىندا ابىرويعا بولەنگەن مىسالدار وتە كوپ.

ەۋروپا ءىز كەسۋ جۋرناليستيكاسىنىڭ كورنەكتى وكىلى رەتىندە نەمىس ءپۋبليتسيسى گيۋنتەر ۆالراف اتالادى. ول نەمىس قوعامىنىڭ ءىرىپ-شىرۋىنە نەگىز بولعان زاڭسىزدىقتارىن، ازاماتتاردىڭ بوستاندىعىنا كەلتىرىلگەن نۇقسانداردى اشىق ايقىن كورسەتىپ، ءىز كەسۋ جۋرناليستيكاعا ءتان كوپتەگەن تاڭداۋلى تۋىندىلارىمەن اتاققا شىققان حاس تالانتتاردىڭ ءبىرى بولدى.

1980-90 جىلدارى لاتىن امەريكاسىندا اسكەري رەجيم قۇلاتىلىپ، وكىمەت بيلىگىن بۇكىلحالىقتىق سايلاۋدا جەڭىپ شىققان قايراتكەرلەر قولدارىنا العان سوڭ ءىز كەسۋ جۋرناليستيكاسى دامۋعا بەت العان. دەموكراتيالىق قوزعالىستىڭ تاساسىندا ۇكىمەتتىك شەنەۋنىكتەردىڭ جەمقورلىقتارى مەن ۇلتتىق بايلىقتى تالان-تاراجىعا سالۋ سەكىلدى كولەڭكەلى كورىنىستەر پايدا بولعان.

برازيليانىڭ «Journal de Brasil» گازەتى 1991 جىلدان باستاپ، مەملەكەتتىك جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ قىزمەت بابىن اسىرا پايدالانۋ وقيعالارىن، قوعامعا كەلتىرگەن زارداپتارىن اشكەرەلەۋ ناۋقانىن ورىستەتكەن. اتالمىش گازەتتىڭ ءتىلشىسى م.روشا قارجى-ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ كومپيۋتەر جۇيەسىندەگى اقپاراتىنا ەنىپ، الەۋمەتتىك ءالسىز توپتارعا ارنالىپ، بولىنگەن اقشانىڭ پرەزيدەنت ف.كوللوردىڭ قايىن جۇرتىنا بەرىلىپ، تالان-تارجىعا سالىنعانىن اشكەرەلەگەن. ونىڭ سىرتىندا ەل باسقارىپ وتىرعان پرەزيدەنتتىڭ زاڭسىز قارجى ىستەرىن، ءىرى كولەمدە پارا العاندىعىن تاعى ايگىلەپ بەرگەن. «Veja» اپتالىق جۋرنالى پرەزيدەنتكە قاتىستى پاراقورلىقتى اشكەرەلەۋ ناۋقانىن جالعاستىرىپ، اقىرى ونى مەملەكەتتىڭ ەڭ بيىك لاۋازىمىنان ءتۇسىرىپ تىنعان.

ەل باسقارعان جوعارى لاۋازىم يەلەرىنىڭ بىلىق-شىلىعىن اشكەرەلەۋ لاتىن امەريكاسىنىڭ وزگە ەلدەرىندە دە جالعاسىن تاپقان. پانامانىڭ «La Pressa»  گازەتىنىڭ باس رەداكتورى گ. گورريتي ىزگە ءتۇسىپ زەرتتەۋدىڭ ارقاسىندا ەلدىڭ پرەزيدەنتى پەرەس ۆاللادارەستىڭ كولۋمبيالىق ەسكىرتكى ساۋداگەرلەرىمەن بايلانىسى بارلىعىن اشكەرەلەپ، ونىڭ مەملەكەت بانكىلەرى ارقىلى قىرۋار لاس اقشانى «جۋعا» كومەكتەسكەنىن، ونىڭ اقىسىنا سايلاۋالدى ناۋقانىن قارجىلاندىرۋعا قاراجات العانىن اشكەرەلەگەن. ارگەنتينانىڭ «Pagina-12» گازەتىنىڭ شولۋشىسى ح. ۆەربيتسكي ەل پرەزيدەنتى ك. مەنەمنىڭ زاڭسىز قارجىلىق ارەكەتتەرىن  اشكەرەلەپ، شۋ كوتەرگەن.

الەم جۋرناليستيكاسى ءۇشىن 1970 جىلدار جۋرناليستىك زەرتتەۋدىڭ شىڭعا جەتكەن التىن كەزەڭى بولىپ ەسەپتەلەدى. وعان سەبەپ، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، «ۆاشينگتون پوست» گازەتى تىلشىلەرىنىڭ پرەزيدەنت ر. نيكسوننىڭ وپپوزيتسيا وكىلدەرى ورنالاسقان قوناق ۇيدە استىرتىن تىڭداۋ قۇرالدارىن ورنالاستىرعان بارلاۋشىلىق ارەكەتىن اشكەرەلەگەنى، ونى سوناۋ بيىك مانسابىنان ايىرعاندىعى.

1980 جىلداردان باستاپ شىعىس ەۋروپا، لاتىن امەريكاسى، ازيا ەلدەرىنىڭ ماسس-مەديا جۇيەسىندە جۋرناليستىك زەرتتەۋ ءبىرشاما قارقىندى دامۋ ءۇردىسى بايقالدى. پولشاداعى ءباسپاسوز بوستاندىعىنىڭ وزگە سوتسياليستىك ەلدەرمەن سالىستىرعاندا ءبىرشاما كەڭدىگى كەزىندە وندا جۋرناليستىك زەرتتەۋدى ەركىن جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەردى. ناتيجەسىندە، «سوليدارنوست» قوزعالىسى قۇرىلىپ، ەلدەگى بيلىكتى تۇبىرىمەن اۋىستىرۋعا دەيىن باردى. جۇرە-كەلە مۇنىڭ اقىرى كۇللى سوتسياليستىك جۇيەنىڭ بايانسىز ەكەندىگىنە الەمنىڭ كوزىن جەتكىزدى. شىعىس ەۋروپا ەلدەرىندە دەموكراتيالىق جاڭارۋدىڭ جاڭا ءداۋىرى باستالدى.  1985 جىلى باستالعان قايتا قۇرۋ كەڭەستىك باسپاسوزگە جاڭا لەپ اكەلدى دە، قوعامداعى بىلىق-شىلىقتى اشۋعا، جۋرناليستىك زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، ونىڭ جاريالاتۋعا قولايلى مۇمكىندىك تۋدى. ونىڭ سوڭى 70 جىلدان استام ۋاقىت دارا بيلىك قۇرعان كومپارتيانىڭ تاراۋىمەن، كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋىمەن اياقتالدى.

سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعىندا مونعوليانىڭ سول كەزدەگى ورتالىق باسىلىمى «ۇنەن» گازەتى ەل ومىرىندەگى كەلەڭسىزدىكتەر مەن سىبايلاستىقتى، بيلىك باسىنداعىلاردىڭ جەمقورلىقتارىن، جەرشىلدىككە بولىنۋشىلىگىن، سوت، قۇقىق قورعاۋ ورىندارىنداعى بىلىقتاردىڭ كوبەيگەنىن سونىڭ سالدارىنان مەملەكەتتىك جانە ۇلتتىق مۇددەگە نۇقسان كەلىپ وتىرعانىن سىنعا العان جۋرناليستىك زەرتتەۋلەردى كوپ جاريالادى. اسىرەسە، ايگىلى ساتيريك ج. بارامسايدىڭ جازعان توپتاما زەرتتەۋلەرى ەل اراسىندا ءدۇمپۋ تۋدىردى، حالىقتى مۇلگىگەن ۇيقىدان وياتىپ، ءسوتسياليزمنىڭ سالعىرتتىعىنان ارىلۋىنا كومەكتەستى. حالىقتىڭ ساياسي بەلسەندىلىكتەرى كۇرت ارتتى. 1989 جىلدىڭ سوڭىندا ەل جاستارىنىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان مونعوليانىڭ دەموكراتيالىق وداعى 1990 جىلى ناۋرىزدا بەيبىت تۇردە وتكىزگەن ساياسي كۇرەستىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەتتى الپىس جىلداي ۋاقىت بيلەپ-توستەگەن ساياسيبيۋرو مەن ءبىر پارتيالىق وكىمەت تولىق قۇرامىمەن وتستاۆكاعا كەتتى. وسىلايشا، ەلدەگى ساياسي جۇيەنىڭ تولىقتاي جاڭارىپ، دەموكراتيالىق جولعا ءتۇسۋىنىڭ العىشارتىن جۋرناليستىك زەرتتەۋدى شەبەر جۇرگىزگەن قالامگەرلەر مەن ءباسپاسوز جاسادى. بۇل ازياداعى دامۋشى پوستسوتسياليستىك ەلدەردىڭ اراسىنداعى العاشقى دەموكراتيالىق جەڭىس بولاتىن.

الەم ەلدەرىندە مۇنداي ۇردىستەر ءالى جالعاسىپ كەلەدى. 2000 جىلى فيليپپين ەلىنىڭ ءبىر توپ جۋرناليستىك زەرتتەۋشىلەرى پرەزيدەنت جوزەف ەسترادانىڭ جەمقورلىعىن اشكەرەلەپ، ونى مەرزىمىنەن بۇرىن تاقتان تايدىرعان بولاتىن. ەلدىڭ جۋرناليستىك زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى شەيلا كورونەلانىڭ باسقارعان جۋرناليستەرى پرەزيدەنت ج. ەسترادانىڭ قۇپيا داۋلەت-قازىناسىن سەگىز اي بويى زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە گازەتتە تسيكل رەپورتاجدارى جاريالانعان. پرەزيدەنتكە قارسى قوزعالعان سوت ءىسىنىڭ باستى نەگىزدەمەسى، دايەكتى دەرەگى - وسى رەپورتاجدار بولعان. مۇنى پرەزيدەنتتى تاقتان تايدىرعان  ازياداعى  العاشقى جۋرناليستىك زەرتتەۋ دەپ اتاۋعا تولىق نەگىز بار.

بۇدان ءسال بۇرىن ونداعان جىلدار بويى بيلىك قۇرعان ديكتاتور گەنەرال سۋحورتونى كەتىرگەن قوزعالىس ازيادا ورىن العانىمەن وعان جۋرناليستەردىڭ تەك جاناما تۇردە عانا اسەرى  بولعان ەدى. ال، ءفيليپيننىڭ جايى باسقاشا ەدى. سوندىقتان دا، الەمدەگى بەدەلدى جۋرنالداردىڭ ءبىرى «Asia week» ش. كورونەلانى «ازياداعى جەمقورلىقپەن كۇرەسۋشى ءىرى تۇلعا»  - دەپ اتاعان.  جۋرناليستىك زەرتتەۋدىڭ ازيادا كەڭ ەتەك جايا باستاعانىن جوعارىداعى مىسالداردان كورۋگە بولادى.

برازيليانىڭ «جورنەل دە برازيل» باسىلىمى 1991 جىلدان بەرى مەملەكەت پەن ۇكىمەتتىڭ جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالارىنىڭ بيلىكتى اسىرا پايدالانۋ ارەكەتتەرىن اشكەرەلەۋ ناۋقانىن باستاعان. جۋرناليست م. روشا ەلدىڭ ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ اقپاراتتىق قورىنا كومپيۋتەرلىك جۇيە ارقىلى ەنىپ، الەۋمەتتىك قورعاۋدى قاجەت ەتەتىن تومەنگى توپتارعا ارنالعان اقشانى پرەزيدەنت ف. كوللوردىڭ قايىن جۇرتىنا تاراتىلعانىن اشكەرەلەگەن. سونىمەن قاتار پرەزيدەنتتىڭ وزگە دە پاراقورلىققا قاتىستى ىستەرىن تاپقان. وسىلاي باستالعان ءىستى «ۆەجا» اپتالىق جۋرنالى ءساتتى جالعاستىرىپ، ف. كوللوردى بيلىك باسىنان تايدىرۋعا تىكەلەي ىقپال ەتكەن. بۇل لاتىن امەريكاسى ەلدەرى جۋرناليستيكاسى ءۇشىن بۇرىن بولماعان ءىرى جەتىستىك بولاتىن.

قازاقستاندا  جۋرناليستىك زەرتتەۋدىڭ نەگىزى ەندى عانا قالانىپ كەلە جاتقانىمەن الداعى ۋاقىتتا قارقىندى دامۋىنا قۇقىقتىق، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي احۋال قالىپتاسىپ كەلەدى دەۋگە بولادى.

«اباي-اقپارات»