قازاقستان - قىتاي ديپلوماتيالىق قاتىناستارىنىڭ دامۋ كەزەڭدەرى جانە ەرەكشەلىكتەرى

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە بيىل 30 جىل بولدى. وسىناۋ وتىز جىلدا كسرو-نىڭ قيراندىسىنان قۇرىلعان دەربەس قازاقستان مەملەكەتى، قارقىندى دامۋدىڭ ارقاسىندا بۇگىنگى كۇنى الەم مويىنداعان ماڭىزدى ەلگە اينالىپ وتىر. وتىز جىل ىشىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ساياساتى مەن ديپلوماتيالىق قاتىناستارى ايتارلىقتاي ناتيجەلەرگە قول جەتكىزدى. مۇنىڭ ءبىر مىسالىن قازاقستان-قىتاي قاتىناستارىنىڭ دامۋىنان كورۋگە بولادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى اراسىندا ديپلوماتيالىق قاتىناس 1992 جىلدىڭ 3 قاڭتارىندا ورنادى. سودان بەرى ەكى ەلدىڭ ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستارى ءۇردىس دامىپ، قازىرگى تاڭدا ستراتەگيالىق ارىپتەستىك قاتىناستىڭ جاڭا كەزەڭىنە كوتەرىلدى. ەدەشە، ەكى ەلدىڭ ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستارىنىڭ 29 جىلدىق دامۋ ۇدەرىسىن كەزەڭدەرگە ءبولىپ قاراستىرۋ جانە ءار كەزەڭنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋ – ەكى ەل قاتىنىستارىن عىلىمي تۇردە تۇسىنۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ سانايمىز.

قر مەن قحر ديپلوماتيالىق قاتىناستارى دامۋىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى - 1992-1998 جىلدارى. بۇل جىلدارداعى ەكى ەل قارىم-قاتىناستارىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى  - جوعارى دارەجەلى ءوزارا ساپارلار، ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى كەلىسسوزدەر، ەكى ەل قاتىناستارىن دامىتۋدىڭ قۇقىقتىق نەگىزدەرىن قالىپتاستىرۋ جانە تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى شەشۋمەن سيپاتتالادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى قاتىناسىنداعى ەڭ كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – مەملەكەتتىك شەكارانىڭ تالاس ۋچاستوكتەرىن انىقتاۋ بولاتىن.

بۇل تاريحتان مۇرا بولىپ قالعان ماسەلە ەدى. 1993 جىلى قازاندا قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قحر-عا جاساعان العاشقى ساپارىندا قىتايلىق ارىپتەستەرى مەملەكەتتىك شەكارانىڭ داۋلى بولىكتەرىن انىقتاۋ ماسەلەسىن كوتەردى. ەلباسى شەكارا ماسەلەسى بويىنشا كەلىسسوز جۇرگىزۋگە بىردەن كەلىستى. ويتكەنى پرەزيدەنت مەملەكەتتىك شەكارانى دەليميتاتسيالاۋ – تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋدىڭ ماڭىزدى فاكتورى دەپ سانادى. سونداي-اق ول شەكارا داۋىن كەلەر ۇرپاققا قالدىرماي دەر كەزىندە شەشۋدى ءجون كوردى. سونىمەن تاراپتار مەملەكەتتىك شەكارانىڭ تالاس بولىكتەرىن انىقتاۋدىڭ پرينتسيپتەرىنە كەلىسىپ، كەلىسسوزدى باستادى.

قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەرى لي پەن 1997 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا قازاقستانعا جاساعان رەسمي ساپارىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك شەكاراسى تۋرالى قوسىمشا شارتقا» قول قويدى. سونىمەن بىرگە «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتتەرى مۇناي-گاز سالاسىندا ىنتىماقتاستىق كەلىسىمشارتىنا» جانە بىرقاتار سەرىكتەستىك كەلىسىمدەرگە دە قول قويدى. بۇل كەلىسىمشارتتاردى ەلباسى: «عاسىر كەلىسىمى»، - دەپ باعالادى.

1998 جىلدىڭ شىلدە ايىندا قحر توراعاسى تسزيان تسزەمين قازاقستانعا قىزمەت ساپارىمەن كەلدى. ەكى ەل باسشىلارى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك شەكارا تۋرالى ەكىنشى قوسىمشا شارتقا» قول قويىپ، قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى مەملەكەتتىك شەكارا ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشتى. قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى مەملەكەتتىك شەكارانىڭ دەليميتاتسيالانۋى تاريحي وقيعا بولىپ تابىلادى. ونىڭ ماڭىزدىلىعىن كۇن وتكەن سايىن تەرەڭ تۇسىنۋدەمىز.

قر مەن قحر قاتىناستارى دامۋىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى – 1998 -2005 جىلدارى. بۇل كەزدەگى ەكىجاقتى قاتىناستاردىڭ دامۋ ەرەكشەلىگى – «تاتاۋ كورشىلىك ىنتىماقتاستىق»  جانە «ستراتەگيالىق ارىپتەستىك» قاتىناستىڭ قالىپتاستىرۋمەن انىقتالادى. ەكونوميكالىق جاقتان قىتايدىڭ مۇناي-حيميا كورپوراتسياسى (Sinopec Group) مەن قىتايدىڭ ۇلتتىق كومپانياسى CNPC-ءدىڭ قازاقستاننىڭ مۇناي-گاز سالاسىنا سالعان ينۆەستيتسيا كولەمىنىڭ ءوسۋى دە ەكى جاقتى قاتىناستىڭ دامىعاندىعىن كورسەتەدى.

2002 جىلى جەلتوقسان ايىندا ەكى ەل اراسىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى اراسىندا تاتۋ كورشىلىك، دوستىق جانە ىنتىماقتاستىق تۋرالى شارتقا» قول قويىلدى.

2005 جىلى شىلدە ايىندا قازاقستان قىتاي مەملەكەت باسشىلارى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى اراسىندا ستراتەگيالىق ارىپتەستىك قالىپتاستىرۋ تۋرالى بىرلەسكەن دەكلاراتسياعا» قول قويدى. بۇل قۇجاتتار قازاقستان مەن قىتاي قاتىناستارىنىڭ جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلگەنىن اڭعارتادى.

2005 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزىنىڭ ءداستۇرلى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا: «ءبىزدىڭ سىرتقى ساياساتتاعى باسىمدىلىعىمىز رەسەي، قىتاي، اقش، ەۋروپالىق وداقپەن ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ باسىم باعىتتار بولىپ قالا بەرەدى. ازيا مەن تاياۋ شىعىستىڭ نەگىزگى ەلدەرىمەن ءوزارا ءىس-قيمىلعا زور ماڭىز بەرىلەدى»، - دەپ اتاپ كورسەتتى. وسىدان قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىندا قىتايدىڭ الاتىن ورنىنىڭ ماڭىزدىلىعىن تۇسىنۋگە بولادى.

اتالعان جىلداردا قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا كوپجاقتى ديپلوماتيالىق قاتىناس قالىپتاسقانىن دا اتاپ ايتامىز. 1996 جىلى قۇرىلعان «شانحاي بەستىگى» مەحانيزمى، 2001 جىلى وزبەكستاننىڭ قاتىسۋىمەن «شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى» بولىپ قايتا قۇرىلدى. سونىمەن قازاقستان-قىتاي اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار شىۇ اياسىندا كوپجاتى فورمادا ورىستەدى. بۇل جۇيەدە ەلەكتر ەنەرگەتيكاسى سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق ايتارلىقتاي دامىدى. ونىڭ ناقتى مىسالدارى رەتىندە «مويناق گەس» جانە باسقا دا نىسانداردى ايتۋعا بولادى.

قر مەن قحر قاتىناستارى دامۋىنىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى – 2005-2015 جىلدار بولىپ تابىلادى. بۇل كەزەڭدەگى ەكى ەل قاتىناستارى دامۋىنىڭ باستى كورىنىستەرىن، ەنەرگەتيكالىق سالاداعى ەكىجاقتىلى جانە كوپ جاقتىلى ىنتىماقتاستىقتىڭ تەرەڭ دامۋى مەن قازاقستان - قىتاي اراسىنداعى ساۋدا اينالىمىنىڭ 10 ملرد دوللاردان اسۋىنان بايقاۋعا بولادى. سونداي-اق «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» اياسىنداعى ىنتىماقتاستىقتاردىڭ ورىستەۋىمەن دە سيپاتتالادى.

2013 جىلى قىركۇيەك ايىندا قحر توراعاسى سي تسزينپين قازاقستانعا جاساعان العاشقى ساپارىندا، نازاربەاۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە «حالىقتار دوستىعىن نىعايتىپ، كوركەم بولاشاقتى بىرگە قۇرايىق» دەگەن تاقىرىپتا جاساعان بايانداماسىندا، قىتايدىڭ ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنە ۇستانعان تاتۋ كورشىلىك ىنتىماقتاستىق ساياساتىن پايىمداي كەلىپ، جاڭا يننوۆاتسيالىق ىنتىماقتاستىق مودەلىندە «جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋىن بىرگە قۇرايىق» دەگەن باستاما كوتەردى. سونداي-اق ول سول جىلى قازان ايىندا يندونەزياعا جاساعان ساپارىندا «تەڭىز جىبەك جولىن ورتاق قۇرايىق» دەگەن ۇسىنىس جاسادى. سونىمەن قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ-ءبىر جول» مەگا جوباسى قالىپتاستى. بۇل ىسجۇزىندە قحر-دىڭ جاڭا ستراتەگيالىق ديپلوماتيالىق ساياساتىنىڭ باستالۋى ەدى.

قحر-دىڭ «ءبىر بەلدەۋ-ءبىر جول» باستاماسىنا قازاقستان الدىمەن قولداۋ ءبىلدىردى. 2014 جىلى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ كەزەكتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا: «نۇرلى جول - بولاشاققا باستار جول» جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتىن جاريالادى. بۇل جاڭا ساياسات ەلىمىزدىڭ ترانسپورت، ونەركاسىپ، ەنەرگەتيكا، الەۋمەتتىك يمفراقۇرىلىمدارىن دامىتۋدى باستى ورىنعا قويدى. سونىمەن قازاقستاننىڭ جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتى قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ-ءبىر جول» جوباسىمەن ۇندەسىپ، ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىق بايلانىستاردىڭ دامۋىنا كەڭ جول اشتى.

2014 جىلدىڭ سوڭىندا قحر پرەمەر-ءمينيسترى لي كەتسيان قازاقستانعا كەلگەن ساپارىندا «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» جوباسى اياسىندا تاراپتار جالپى قۇنى 20 ملرد دوللار تۇراتىن ىنتىماقتاستىق قۇجاتقا قول قويدى. بۇل ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىڭ كولەمىن كەڭەيتۋگە جاساعان ينۆەستيتسيا ەدى.

قر مەن قحر قاتىناستارى دامۋىنىڭ ءتورتىنشى كەزەڭى – 2015 جىلدان قازىرگى دەيىنگى مەزگىل.

2015 جىلى 31 تامىزدا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ قحر-عا رەسمي ساپارمەن بارىپ، قىتاي توراعاسى سي تسزينپينمەن كەلىسسوز جۇرگىزدى. ەكى ەل باسشىلارى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى جان-جاقتى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك قاتىناستىڭ جاڭا كەزەڭى تۋرالى بىرلەسكەن دەكلاراتسيا» جاريالادى. بۇل قۇجات ەكى ەل قاتىناستارىنىڭ جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلگەنىن كورسەتەدى.

ەلباسىنىڭ وسى ساپارىندا، ءوندىرىس قۋاتى مەن ينۆەستيتسيا ىنتىماقتاستىعى بويىنشا ۇكىمەتارالىق رامكالىق كەلىسىمشارتقا قول قويدى. سونىمەن ەكى ەل اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق قاتىناستار ءوندىرىس قۋاتى سالاسىنا قاراي كەڭەيە ءتۇستى.

جاڭا كەزەڭدەگى ەكى ەلدىڭ ءوندىرىس قۋاتى ىنتىماقتاستىعىنىڭ دامۋى. 2015 جىلى ناۋىرىزدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر-ءمينيسترى كارىم ءماسىموۆ قىتايعا جاساعان ساپارىندا، ەكى ەل ءوندىرىس قۋاتى جانە ينۆەستيتسيا ىنتىماقتاستىعى تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويدى. سونىمەن قاتار مەتاللۋرگيا، مۇناي وڭدەۋ، سۋ ەلەكترستانتسياسى، ماشينا جاساۋ، ءتۇستى مەتالل، اينەك جاساۋ قاتارلى جالپى قۇندى 23,6 ملرد دوللار تۇراتىن ءوندىرىس قۋاتى ىنتىماقتاستىق كەلىسىمشارتىنا قول قويدى.

وسى كەلىسىمشارتتاردىڭ جۇزەگە اسۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، قىتاي سالا-ارالىق قىزمەت مەحانيزمىن، ءوندىرىس قۋاتى ىنتىماقتاستىق قورىن قۇردى. ونىڭ اياسىندا 51 جوبانى ىسكە اسىرۋ قاراستىرىلدى. سونداي-اق 23 ملرد دوللار تۇراتىن 25 كەلىسىمشارت جاسالدى. سونىڭ ىشىندە ماشينا قۇراستىرۋ، پوليەتيلەن استانا قالاسىندا جەڭىل پوەزد جەلىسىن سالۋ، مەتاللۋرگيا، تەمىر قورىتۋ، تسەمەنت ءوندىرۋ سياقتى جوبالار قامتىلعان.

2016 جىلى 2 قىرىكۇيەكتە ەكى تاراپ «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتتەرى «جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋى» قۇرىلىسى مەن «نۇرلى جول» جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتى ۇشتاستىرۋ جوسپارى» اتتى قۇجاتقا قول قويدى.

2017 جىلى مامىردا پەكيندە وتكەن «ءبىر بەلدەۋ-ءبىر جول» سامميتىندە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ سويلەگەن سوزىندە: «جىبەك جولى جوباسىن ىسكە اسىرۋ تۇتاس ءبىر وڭىرلەردى، سونىڭ ىشىندە ورتالىق ازيانى جاھاندىق كونتەكستكە جاڭا تۇرپاتتا تانىستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى»، - دەپ سيپاتتادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىتايداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى شاحرات نۇرىشەۆ: «قازىرگى تاڭدا ءبىز قىتاي تاراپىمەن ءوندىرىس قۋاتى سالاسىندا جالپى قۇنى 26 ملرد دوللار تۇراتىن 51 جوبانى ىسكە اسىرۋدامىز. وسى جوبالاردىڭ ءساتتى تۇردە جۇزەگە اسۋى تەك قازاقستاندى قانا ەمەس، بۇكىل ايماقتى دامىتادى دەپ سەنەمىن» دەگەن-ءدى.

قىتاي ينۆەستيتسياسىنىڭ كوپتەپ كەلۋىنە بايلانىستى ەلباسى: «شەتەلدىك ينۆەستيتسيا مەن كرەديت سانىنىڭ كولەمى جاعىنان، سونداي-اق بىرلەسكەن ينۆەستيتسيا كاسىپورىندارىنىڭ سانى جاعىنان قحر قازاقستاننىڭ نەگىزگى ەكونوميكالىق ارىپتەستەرىنىڭ بىرىنە اينالدى» دەپ باعالادى.

قحر-دىڭ قازاقستانداعى باس ەلشىسى چجان حانحۋي: «ءبىر بەلدەۋ-ءبىر جول» اياسىندا قىتاي مەن قازاقستان 50-دەن استام جوبا بويىنشا ءوندىرىس قۋاتى ىنتىماقتاستىق جاسادى، ىنتىماقتاستىقتىڭ جالپى قۇنى 27 ملرد دوللار، ونىڭ بىرنەشە جوباسى ورىندالدى نەمەسە ورىندالۋدا» - دەيدى، تىلشىگە بەرگەن سۇحباتىندا. دەمەك، ستراتەگيالىق ارىپتەستىڭتىڭ جاڭا كەزەڭىندە ەكى ەل قاتىناستارى مەن ىنتىماقتاستىقتارى جان-جاقتى كەڭ كولەمدە ورىستەپ كەلەدى.

ەكىجاقتى ءوندىرىس قۋاتى ىنتىماقتاستىعىنىڭ بولاشعى. قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا ءوندىرىس قۋاتى سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ دامۋ بولاشاعى زور دەۋگە بولادى. ويتكەنى قازاقستان مەن قىتاي يندۋستۋرياسى مەن تابيعي رەسۋرسىندا ءبىرىن-ءبىرى تولىقتايتىن تۇستارى وتە كوپ، اسىرەسە ەكى ەلدىڭ نەگىزگى يمفراقۇرىلىمدارى مەن وڭدەۋ ونەركاسىبى سالاسىندا ءوندىرىس قۋاتى بويىنشا ىنتىماقتاسۋدىڭ كەڭىستىگى كەڭ.

قازاقستان مۇناي ونەركاسىبىن نەگىز ەتكەن، ەنەرگەتيكا، اۋىل شارۋاشىلىعى مەن مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ەكسپورت ەتەتىن ورتالىق ازياداعى ءىرى مەملەكەت. سونداي-اق ول بەلسەندى تۇردە يندۋستريالاندىرۋدى، يمفورماتسيالاندىرۋدى، ەكونوميكالىق ءارتاراپتاندىرۋدى جۇزەگە اسىرىپ جاتقان ەل بولىپ تابىلادى. سوندىقتان قازاقستانعا قارجى مەن تەحنيكا وتە قاجەت.

ال قىتاي بولسا، قارجىسى دا، تەحنيكاسى دا مول مەملەكەت. ونىڭ ۇستىنە ولاردىڭ نەگىزگى يمفراقۇرىلىم قۇرىلىستارى اياقتاعان، مەتاللۋرگيا، تسەمەنت، ەلەكتر قۋاتى سياقتى نەگىزگى ونىمدەرى ءوز سۇرانىستارىنان اسىپ جاتىر. سوندىقتان قىتاي ءۇشىن ارتىق ءوندىرىس قۋاتى ونىمدەرىن باسقا ەلدەرگە ەكسپورتتاۋ وتە وزەكتى بولىپ سانالادى. مىنە، وسىنداي ەكونوميكالىق جاقتاپ ءبىرىن-ءبىرى تولقىتىراتىن جاعداي قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا ءوندىرىس قۋاتى بويىنشا ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا مۇرىندىق بولىپ وتىر.

سوندىقتان دا قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا ترانسپورت، لوگيستيكا سالاسىندا ىنتىماقتاستىق ايتارلىقتاي دامىپ كەلەدى. قازىرگى تاڭدا قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا بەس وتكىزۋ پۋنكتى تۇراقتى تۇردە جۇمىس ىستەپ تۇر; بەس مۇناي-گاز قۇبىرى قازاقستان جەرى ارقىلى قىتايعا ءوتىپ جاتىر; ءبىر حالىقارالىق شەكارا ىنتىماقتاستىق ورتالىعى - «قورعاس – شىعىس قاقپا» ەكونوميكالىق قۇرعاق پورتى قىزمەت كورسەتەدى; «باتىس قىتاي – باتىس ەۋروپا» جوعارى قارقىندى ماگيسترالدى جول قولدانىسقا ەنگەن; التى تەمىرجول (ونىڭ ىشىندە قىتاي-ەۋروپا پوەزدارى دا بار) قاتىناپ جاتىر; ون ءبىر اۆتوجول قازاقستاندى كوكتەپ وتەدى; قىتاي مەن قازاقستاننىڭ لانيۋينگان لوگيستيكا ىنتىماقتاستىق بازاسى – قازاقستاننىڭ تىكەلەي تىنىق مۇحيتقا شىعاتىن پورتىنا اينالدى. مۇنىڭ ءوزى قازاقستاننىڭ ىشكى قۇرلىق مەملەكەتى سيپاتىن وزگەرىپ، ەۋرازياداعى ترانزيتتىك تاسىمال حابىنا اينالدىردى. بۇل قازاقستان ءۇشىن ايتقاندا اسا ماڭىزدى تاريحي وزگەرىس بولىپ تابىلادى.

كەيبىر مامانداردىڭ ەسەپتەۋىنشە، قازاقستاننىڭ ءار جىلى ترانزيتتەن تاباتىن تابىسى 4 ملرد دوللارعا جەتەدى ەكەن. 2020 جىلدىڭ العاشقى جارتى جىلىندا قىتايدان قازاقستان ارقىلى ەۋروپاعا جونەلتىلگەن زات تاسىمالىنىڭ سانى وتكەن جىلعى سول مەزگىلمەن سالىستىرعاندا 38%-عا وسكەن. ال ەۋپورادان قازاقستان ارقىلى قىتايعا جىبەرگەن زات تاسىمالىنىڭ سانى دا وتكەن جىلدىڭ ۇقساس ۋاقىتىمەن سالىستىرعاندا 55 %-عا ارتقان.

قحر-دىڭ قر-داعى ەلشىسى چجان سياودىڭ «قازاقستان مەن قىتايدىڭ بولاشاعى» اتتى ماقالاسىندا («ANA NILI» №36-37 (1556-1557), 10-16 قىركۇيەك 2020 ج. جاريالانعان): 2019 جىلى قىتاي مەن قازاقستان اراسىنداعى ساۋدا كولەمى 22,07 ملرد اقش دوللارىنا جەتتى، ياعني الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا 10,9%-عا ءوستى.

«استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعىندا «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» سەكتورى، قازاقستاندا قىتاي بانكتەرى اشىلدى.

2020 جىلى COVD-19 ەپيدەمياسى ادامداردىڭ ومىرىنە جانە دەنساۋلىعىنا زور قاۋىپ تۋعىزدى. قازاقستان مەن قىتاي ءبىر-بىرىنە ۇلكەن ماتەريالدىق كومەك كورسەتتى.

2020 جىلدىڭ قاڭتارىنان ناۋرىز ارالىعىندا قازاقستان مەن قىتايدىڭ تاۋار اينالىمىنىڭ كولەمى 4,15 ملرد اقش دوللارىنا ءوستى، ياعني كەمۋدىڭ ورنىنا 6 پايىزعا ارتتى.

«ءبىر بەلدەۋ-ءبىر جول» باعدارلاماسى اياسىندا باستالعان قۇرىلىستار جاڭا كەزەڭگە كوتەرىلدى. بۇل باستامانى «دەنساۋلىق جولى» مەن «بىرگە ارەكەت» جولىنا قوعاممەن ەكونوميكانى «قالپىنا كەلتىرۋ»، «ءوسۋ جولىنا» اينالدىرۋىمىز كەرەك. «ءبىر بەلدەۋ-ءبىر جول» اياسىنداعى ساپالى قۇرىلىستار ارقىلى، داڭعايىر جولمەن ارامىزدى جاقىنداتامىز» دەپ جازدى. قحر ەلشىسىنىڭ بۇل ءسوزى ەكى ەل قاتىناستارىنىڭ بولاشاق دامۋ باعىتىنان دەرەك بەرەدى.

قىتايدىڭ پوستپاندەميا داۋىرىندەگى جوسپارىندا، ءوز اقشاسىن (يۋاندى) ەكسپورتتاپ، «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» جوباسىنا قاتىسقان مەملەكەتتەرىڭ ينفراقۇرىلىمدارىن جاڭعىرتۋعا جانە ولاردىڭ جاستارىنا ارنالعان تۇرعىن ءۇي قۇرىلىستارىن سالۋدى جوسپارلاپ وتىر. سول ارقىلى قىتايدان ينۆەستيتسيا نەمەسە كرەديتتى قابىلداۋشى مەملەكەتتەردى دە جانە ولاردىڭ كرەديتكە پاتەر العان جاستارىن دا بورىشكەر رەتىندە قىتايمەن بايلانىستىرۋ كوزدەلگەن. ويتكەنى ولار «ادامزات تاعدىرى ورتاق قاۋىمداستىعىن قۇرۋ» ستراتەگياسىن وسىنداي تاسىلدەر ارقىلى جۇزەگە اسىرماقشى.

2021 جىلى ناۋرىزدا وتكىزىلگەن ءحىىى كەزەكتى بۇكىل قىتايلىق حالىق وكىلدەرى جينالىسىنىڭ 4 وتىرىسىندا جاسالعان ۇكىمەت قىزمەت بايانداماسىندا: «جوعارى ساپادا «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جولدى» بىرلەسىپ قۇرامىز، بىرگە اقىلداسۋ، بىرگە قۇرۋ جانە بىرگە يگىلىكتەنۋگە تاباندى بولىپ، نارىقتىق پرينتسيپتەر مەن حالىقارالىق قولدانىستاعى قاعيداتتار بويىنشا جۇمىس جاسايمىز» دەپ اتاپ كورسەتتى. ال قكپ ءحىح كەزەكتى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 5 پلەنۋمىنىڭ مالىمدەمەسىندە: «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جولدى» بىرگە قۇرۋدى جوعارى ساپادا ىلگەرلەتۋ» تالاپ ەتىلگەن. وسى نەگىزدە ايتۋعا بولادى: پاندەمياعا بايلانىستى الەم ەكونوميكاسى، سونىڭ ىشىندە قىتاي ەكونوميكاسى قۇلدىراعانىمەن «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» جوباسىن قىتاي ءالى دە جالعاستىرادى، ءتىپتى جوعارى ساپادا جالعاستىرادى. ويتكەنى ول قىتايدىڭ جاھاندى باسقارۋ (全球治理) ستراتەگيالىق ساياساتىنىڭ ماڭىزى قۇرامداس بولىگى. سوندىقتان بولاشاقتا قازاقستان مەن قىتاي قاتىناستارى دا وسى مەگا جوبا اياسىندا ورىستەيدى دەپ سانايمىز.

الايدا قازىرگى تاڭدا قىتايدىڭ حالىقارالىق ورتاسى سوڭعى قىرىق جىلدان بەرى ەڭ كۇردەلى جاعدايعا تاپ بولىپ وتىر. «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» جوباسى دا اۋىر سىن-قاتەرلەرگە ءدۇپ كەلىپ تۇر. مۇنىڭ ءارتۇرلى سەبەپتەرى بار، ارينە. الىپ ەلدەر اراسىنداعى باسەكەلەستىكتى ايتپاعاندا، «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» جوباسىنا قاتىسۋشى مەملەكەتتەردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ جاقسارۋىنان گورى، قارىزعا بەلشەسىنەن باتۋى جانە قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى ولاردى الاڭداتا باستاعانى جاسىرىن ەمەس. ونىڭ كەيبىر مىسالدارى قازاقستاننان دا بايقالادى.

ناقتىلاپ ايتقاندا، 2018 جىلى 5 قاراشادا قر پارلامەت ءماجىلىسى ۇكىمەتىڭ قىتاي-قازاقستان ءوندىرىس قۋاتتارى ىنتىماقتاستىق قورى قىتاي ينۆەستورلارى كىرىسىنىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرىن سالىق سالۋدان بوساتۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويۋ تۋرالى №340 قاۋلىسىن بەكىتتى. بۇعان حالىق نارازى بولدى، ءتىپتى 51 (55) جوباعا دا كۇمانمەن قارايتىندار كوبەيدى. ويتكەن بۇل شەشىم قىتاي ۇكىمەتى ءوزى بەلگىلەگەن: «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» جوباسىنىڭ باستى ماقساتى – جىبەك جولى بويىنداعى مەملەكەتتەردىڭ الەۋمەتتىك ەكونميكالىق دامۋىنا جاڭا مۇمكىندىكتەر جاساۋ، ولارمەن تەڭ دارەجەدە ىنتىماقتاسىپ جەڭىسكە بىرگە جەتۋ» پرينتسيپتەرىنە قايشى كەلەدى. ونىڭ اسەرى اتالمىش جوباسىنىڭ باسقا ەلدەردە جۇزەگە اسۋىنا دا جاقسى بولمايتىنى بەلگىلى.

ەندەشە، قحر ۇكىمەتى «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» جوباسىندا بەكىتىلگەن پرينتسيپتەر بويىنشا، ىنتاماقتاستىق بايلانىستاردى رەتتەپ، ەكىجاقتىڭ دا ورتاق پايدا كورۋىن قامتاماسىز ەتۋلەرى كەرەك. ويتكەن ولار جوبانى ۇسىنۋشى جانە وعان جەتەكشى مەملەكەت. قازىرگى حالىقارالىق جاعداي دا، قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا قالىپتاسقان قارىم-قاتىناستاردا ولاردى ءوزارا سايكەستەنۋگە ماجبۇرلەيدى. ەڭ ماڭىزدىسى - قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا ورناعان ستراتەگيالىق ارىپتەستىك قاتىناس – مەملەكەتتەر دۇدەسى نەگىزىندە قالىپتاسقان. سوندىقتان ونى جەكە ادامداردىڭ ەركى وزگەرتە المايدى. ەندىگى جەردە قازاقستان-قىتاي قاتىناستارى پوستپاندەميا داۋىرىندەگى حالىقارالىق ۇدەرىستەرگە ىلەسى جالعاستى دامىپ وتارادى دەپ مەجەلەيمىز.

ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى  «قازىرگى زامانعى قىتايدى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ» ديرەكتورى

Abai.kz