باسپاگار، اقىن، زەرتتەۋشى ءتالىپباي قاباەۆ 1955 جىلدان باستاپ ادەبيەت مايدانىنا كەلگەن. سودان قازىرگە دەيىن ەكى جۇزگە تارتا ولەڭ، تولعاۋ، باللادا، داستان جانە وننان اسا ءارتۇرلى تاقىرىپتاردا زەرتتەۋ ماقالالار جازعان. مۇنىڭ ىشىندە «كوكتەم گۇلى» اتتى ليريكالىق ولەڭى 1984 جىلى شۇار ادەبيەت-كوركەمونەر بىرلەستىگى مەن ۇلتتىق ىستەر كوميتەتى جاعىنان ءۇشىنشى دارەجەلى شىعارمالار سىيلىعىن ەنشىلەيدى.

قاباەۆ 1979 جىلى قىزمەتى قالپىنا كەلگەننەن كەيىن «مادەنيەت توڭكەرىسىندە» جابىلىپ قالعان شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسىن قايتا قۇرۋ قىزمەتىنە بەلسەندى قاتىسادى. ءبولىم باستىعى، باسپانىڭ ورىنباسار باس رەداكتورى قاتارلى مىندەتتەردى وتەپ، باسپانىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسادى. ول ءوزىنىڭ 44 جىلدىق باسپاگەرلىك قىزمەتىندە ەرەن ەڭبەك سىڭىرەدى. ول جاۋاپتى بولعان قازاق رەداكتسياسى ءبولىمى 1996 جىلعا دەيىن مىڭنان ارتىق كىتاپتى باسپادان شىعارادى. ونىڭ ءۇش جۇزدەن ارتىق كىتابىنىڭ رەداكتورلىق قىزمەتىن ءوزى وتەيدى. مۇنىڭ 30-عا جۋىعى مەملەكەتتىك جانە شۇار سىيلىقتارىنا يە بولادى.

ول تاريحتا وتكەن قوجەكە نازارۇلى، كودەك مارالباي سەكىلدى كۇيشى-كومپوزيتور مەن اقىنداردىڭ شىعارمالارىن ەل ىشىنەن جيناپ، جەكە كىتاپ ەتىپ شىعارادى. توقتارحان جەكىبايەۆ، تالعات عابدۋللين شىعارمالارىن جيناپ، «جۇلدىز»، «بەلگى» دەگەن اتتارمەن باسپادان شىعارادى. عاسىر اقىنى م.ماقاتاەۆتىڭ تاڭدامالى ولەڭدەرىن «قازدار قايتىپ بارادى» دەگەن اتپەن العاش قىتايدا باستىرعان. 1987 جىلى مەملەكەتتىك اقپارات-ءباسپاسوز باس مەكەمەسى، قىتاي ءباسپاسوز قوعامى جاعىنان «ەلىمىزدىڭ ءباسپاسوز ىستەرىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسقان قىزمەتكەر» دەگەن اتاق بەرىلەدى.  1994 جىلى اعا رەداكتور اتاعىن الادى.

اعا رەداكتور ءتالىپباي قاباەۆ قىتايدىڭ از ۇلتتار ادەبيەتىن زەرتتەۋ عىلىمي قوعامىنىڭ، شۇار باسپاگەر قوعامىنىڭ، شىڭجاڭ قازاق-ءتىل ادەبيەت قوعامىنىڭ تۇراقتى جوراسى، شىڭجاڭ فولكلورشىلار قوعامىنىڭ، شىڭجاڭ جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى.

«تۋعان جەرءىم – تەكەس، ءوسكەن جەرءىم – ءور تەكەس، ال  اتامەكەنءىم – قازاقستان»

ءتالىپباي قاباەۆ، باسپاگەر، اقىن، زەرتتەۋشى:

 – تءالءىپباي اعا، ءاڭگءىمەءڭىزدءى تۋعان جەر، اتامەكەنءىڭىزدەن باستاساڭىز؟

– مەنىڭ تۋعان جەرىم – تەكەس، وسكەن جەرىم – ءور تەكەس، ال  اتامەكەنىم – قازاقستان. مەن ورىس ۇكىمەتىنىڭ 1928-30 جىلداردا جاپپاي جۇرگىزگەن بايلارعا قارسى ساياساتىنان، ەكىنشىدەن، 1931-32 جىلعى اشارشىلىق الەگىنەن قىتايعا اۋىپ، ىلەنىڭ تەكەس اۋدانىنا قونىس تەپكەن ۇركىنشى ەلدىڭ ۇرپاعىمىن. مەن تەكەستىڭ كوكسۋ وزەنىنىڭ بويىندا 1935 جىلدىڭ 2 جەلتوقساندا دۇنيەگە كەلگەن ەكەنمىن. 1933 جىلى تەكەس تولىق اۋدان مارتەبەسىن العاندا، مۇڭعۇلكۇرە جارتىلاي اۋدان بولاتىن. ەلدى باسقارۋ قيىن دەپ، ول كەزدە مۇعۇلكۇرەگە ەلدى الباتى كوشىرمەيتىن. كەيىن 1938 جىلى مۇڭعۇلكۇرە دە تولىق اۋدان اتانعاننان سوڭ، تەكەسكە كەلىپ جيىلىپ، ۇيلىعىپ قالعان ۇركىنشى ەل 1940 جىلى مۇڭعۇلكۇرەگە قاراي كوشتى. ءبىزدىڭ اۋلەت تە ەلمەن بىرگە كوشىپ، ءور تەكەكستىڭ اقدالا دەگەن ەلدى مەكەنىنە كەلىپ قونىس تەبەدى. «تۋعان جەرىم –تەكەس، وسكەن جەرىم – ءور تەكەس، ال اتامەكەنىم – قازاقستان» دەپ ايتاتىنىم – سودان.

– مەكتەپ تابالدىرىعىن قاشان اتتادىڭىز؟

– مەنىڭ اعالارىم بولعان. ول كىسىلەر قازاقستاندا جوعارى ءبىلىم العان اعارتۋشىلار ەدى. سول اعالارىم ەلدى ۇيىمداستىرىپ، اقدالاعا مەكتەپ سالدىردى. مەن وسى مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن جاڭادان اتتاپ، ءبىلىم الىپ جۇرگەندە ءۇش ايماق (ىلە، التاي، تارباعاتاي) توڭكەرىسى باستالىپ كەتىپ، 1945 جىلى مەكتەپ جابىلىپ قالدى. 1946 جىلى ءۇش ايماق ازات بولعانان كەيىن مەكتەپتەر قايتادان اشىلعاندا، قايتا كىرىپ وقىدىم. اۋىلدا 4-سىنىپتى بىتىرگەنەن كەيىن 1949 جىلى اۋدان ورتالىعىندا اشىلعان ورتالاۋ مەكتەپكە كەلىپ، 5-سىنىپتان باستاپ وقىدىم. 1951 جىلى اۋداندىق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسى: «مەكتەپكە مۇعالىمدەر جەتىسپەي جاتىر، قۇلجاعا مۇعالىم جەتىلدىرەتىن ءبىر جارىم جىلدىق كۋرس بار، سونى وقىپ كەلىپ مۇعالىم بولاسىڭدار»، – دەپ ءبىزدى قۇلجاعا وقۋعا جىبەردى. ءبىر جارىم جىل وقىپ كەلگەننەن كەيىن، 1953 جىلى ماۋسىم ايىندا قايتىپ كەلىپ، ءوزىم وقىعان مەكتەپكە مۇعالىم بولدىم.

– قانداي پءاننەن ساباق بەردءىڭىز؟

– قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولدىم.

– مۇڭعۇلكءۇرەدە قاي جىلعا دەيءىن مۇعالءىم بولىپ جۇمىس ىستەدىڭىز؟

– ءبىر جىل مۇعالىم بولعانان كەيىن، 1954 جىلى ءبىزدىڭ اۋدانعا ۇرىمجىدەگى شىڭجاڭ ينستيتۋتىنان (قازىرگى شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى) وقۋشى قابىلداۋعا ادامدار كەلدى. ول كەزدە ءبىز 17-18 جاستاعى بوز جىگىتتەر ەدىك. مۇعالىمدىكتى تاستاپ، ءبىزدىڭ دە جوعارىلاپ وقىپ، ءبىلىم العىمىز كەلدى. سودان باعىمىزدى سىناپ كورۋ ءۇشىن وقۋشىلارمەن بىرگە ەمتيحانعا ءبىز دە قاتىناستىق. وقۋشىلاردان 34 بالا، ال مۇعالىمدەردەن ەكەۋىمىز ەمتيحاننان وتىپتىك. سول جىلى مۇڭعۇلكۇرەدەن 36 بالا شىڭجاڭ ينستيتۋتىنا وقۋعا قابىلداندى.

– قاي فاكۋلتەتكە وقۋعا تءۇستءىڭىز؟

– ءتىل-ادەبيەت بولىمىنە كەلىپ وقۋعا ءتۇستىم. ول زاماندا ستۋدەنتەر قازىرگىدەي بەس جىل ەمەس، ءۇش جىل عانا وقيتىن.  قازاق، تاتار، قىرعىز، وزبەك بالالارىن  ۇيعىر بالالارعا قوسىپ ۇيعىر تىلىندە وقىتى. ءبارى اۋىلدان كەلگەن بالالار عوي، ۇيعىر ءتىلىن تۇسىنبەگەن بولۋى كەرەك، ولار فاكۋلتەت دەكاناتىنا بارىپ: «ءبىز ۇيعىر تىلىندە وقىمايمىز، قازاق تىلىندە وقيمىز»، –  دەگەن تالاپ قويىپتى. قۇلجاعا بارىپ ءبىر جارىم جىل وقىعانان با، جوق اۋداندا ءبىر جىل قازاق ءتىل-ادەبيەت پانىنەن ساباق بەرگەنىمنەن بە ەكەن، مەن قازاق ءتىل-ادەبيەتىنەن باسقا كۋرستاستارىما قاراعاندا جاقسى ەدىم. سودان فاكۋلتەت دەكانى ماعان كەلىپ، جاڭا كەلگەن ستۋدەنتتەرگە قازاق ءتىلى گرامماتيكاسى پانىنەن ساباق بەرۋىمدى ءوتىندى. وعان مەن: – بۇلارعا كەمىندە اپتاسىنا 3-4 ساعات قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىنان ساباق بەرسەم، ال ءوزىمنىڭ قاتىسباي قالعان پاندەرىمدى كەيىن قايتىپ تولىقتايمىن، – دەدىم. ول: – سەن الاڭسىز بول، وعان امال تابامىز. بۇدان كەيىن سەن دەنە تاربيە ساباعىنا جانە حانزۋ ءتىلى، ۇيعىر ءتىلى گرامماتيكاسى ساباعىنا بارمايسىڭ. ولاردان ەمتيحان تاپسىرمايسىڭ. مەن بۇگىنەن باستاپ بۇل ءۇش ساباقتان ازاتپىن دەپ ويلا. سولاردىڭ ورنىنا سەن جاڭا كەلگەن بالالارعا قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىنان ساباق بەرەسىڭ، – دەدى.

وسىلايشا باسشىلىقتىڭ نۇسقاۋى بويىنشا ءبىر جاعىنان، ءوزىمنىڭ وقۋىمدى    وقىپ، ءبىر جاعىنان، بىزدەن كەيىنگى كۋرستىڭ ستۋدەنتەرىنە قازىرگى زامان قازاق تىلىنەن ساباق بەرىپ ءجۇرىپ، 1957 جىلى ينستيتۋتتى ءبىتىردىم.

– سءىز بۇل جولعى قىزمەتءىڭىزدءى قاي جەردەن باستادىڭىز؟

– ول كەزدە جوعارى مەكتەپ بىتىرگەن وقۋشىلارعا شىڭجاڭ وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسى جولداما بەرەتىن. ولار ايماق-ايماققا ءبولىپ تاستايدى. ال ايماقتار وزدەرىنىڭ ىڭعايىنا قاراپ ءبولىس جاسايتىن. سونان مەنى ينستيتۋتقا الىپ قالماقشى بولدى. بىراق مەنىڭ ينستيتۋتتا قالعىم كەلمەدى. Cەبەبى، فاكۋلتەت قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمىنە انشا كوڭىل بولەتىن ەمەس. سونىمەن بىرگە «قازاق ستۋدەنتەرى ءوز انا تىلىندە وقىسىن» دەپ وىرعان ولار جوق. مۇندا قالىپ الىپ، «ارالىقتا بوس جۇرگەن بىرەۋ بولىپ قالمايىن» دەدىم دە، – مەن ينستيتۋتقا قالا المايدى ەكەنمىن، – دەپ كەسىپ ايتتىم.

– ونداي بولسا سەنى بۇراتالاعا بولەيىك. ولار «قازاق ءتىل-ادەبيەتى ءپانىنىڭ مۇعالىمىن قاتتى قاجەت ەتىپ، بىزدەن قايتا-قايتا: «ءبىر-ەكى وقىتۋشى جىبەرىڭدەر» دەپ مازامىزدى الىپ جاتىر، – دەدى.

– بۇراتالاعا بارا امايمىن، جىبەرسەڭدەر ءوز جەرىم – ىلەگە جىبەرىڭدەر، – دەپ ەدىم، ولار بۇعان كونىڭكىرەمەدى.

ارادا مەن «شىڭجاڭ ادەبيەت كوركەمونەرى» (قازىرگى «شۇعىلا») جۋرنالى رەداكتسياسىنا ءبولىنىپ بارۋدى دا ويلاستىردىم. وسىلاي ءيتىس-تارتىسپەن جۇرگەندە شىڭجاڭ جاستار باسپاسى: «سەن بىزگە كەل!» – دەپ جابىسا كەتتى. سويتسەم، بۇل باسپانىڭ قۇرىلعانىنا ءبىر-اق جىل بولىپ، كىزمەتكەرلەر جەتىسپەگەندىكتەن قاجەتىنە قاراي، جاڭادان وقۋ بىتىرگەن ستۋدەنتەردى الىپ جاتقان كەزى ەكەن.

– سەندەردىڭ باسپالارىڭ قانداي كىتاپ شىعارادى، – دەسەم. ولار:

– ساياسي، عىلىمي جانە ادەبي كىتاپتار شىعارادى، – دەدى.

– وندا جاقسى بولدى، مەن سەندەرگە بارامىن، – دەپ جاستار باسپاسىنا ءبولىنىپ كەتتىم. ويتكەنى، ماعان ول كەزدە ءباسپاسوز انشا جات ەمەس-تۇعىن.

– وسىلاي باسپاگەر بولىپ شىعا كەلدءىڭىز عوي؟..

– شىڭجاڭ جاستار باسپاسىندا ەكى جىلداي ىستەپ، كوپ-كورىم باسپانىڭ قىرى مەن سىرىنا قانىعىپ كەلە جاتىر ەدىك، اياق استىنان سولاقاي ساياساتتىڭ داۋىلى تۇرىپ، وپالاڭ-توپالاڭ توڭكەرىس باستالىپ كەتتى. بىرەۋى وڭشىل بولدى، بىرەۋى سولشىل بولدى، بىرەۋى توڭكەرىسشىل بولدى، بىرەۋى ايداۋعا، قۋعىنعا كەتتى، بىرەۋى بايلاۋدا قالدى دەگەن سياقتى ءبىرىن-ءبىرى ءبىلىپ بولمايتىن ءبىر سۇمدىق زامان بولىپ، مەن دە سوعان ىلىگىپ كەتتىم.

– سءىزگە قانداي ايىپ تاعىلدى؟

– ماعان «وڭشىل»، «ۇلتشىل» دەگەن ايىپ تاعىلدى. «ۇلتشىل» بولعاندا ۇشىعىنا شىققان، ماڭگى وزگەرمەيتىن «ۇلتشىل» بولدىم. وسىنداي اتاقتى قالپاقتان ءبىردى باسىما كيىپ الىپ، 1959 جىلى مامىردا ەڭبەكپەن وزگەرتۋ الاڭىنا كەتتىم.

– قاي جەردە بولدىڭىز؟

– جوڭعار ويپاتىندا دا بولدىم، تارىم ويپاتىندا دا بولدىم. مىناۋ بوعدا تاۋىنىڭ تەرىسكەيى مەن كۇنگەيىندەگى كومىركەندەردە دە بولدىم. قىسقاسى مەن ىستەمەگەن قارا جۇمىس قالعان جوق.

– قاي جىلى اقتالىپ شىقتىڭىز؟

– كەيىن جاقسى زاماندار بولدى. 1978 جىلى قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ 11-كەزەكتى 3-جالپى ماجىلىستەن كەيىن مەملەكەتىمىزدە جاقسى ساياسات جۇرىلە باستادى. ويتكەنى، ءبىزدىڭ باعىمىزعا جاراي ساليقالى ساياساتكەر دىڭ ءشاۋپىڭ بيلىك باسىنا كەلىپ، باسىمىزعا تونگەن قارا بۇلت اياعىپ، جايما شۋاق كوكتەم كەلدى.

سودان قۋدالانعانداردىڭ ءىسىن قايتا قاراۋ، قالپىنا كەلتىرۋ، قايتا قىزمەتىنە تىكتەۋ دەگەن سەكىلدى ۇلكەن ناۋقاندار بولدى. ول كىسى كوپتەگەن يگى جۇمىستار تىندىردى. دىڭ ءشاۋپىڭ مىرزانىڭ ارقاسىندا مەن اقتالىپ، قىزمەتىم 1979 جىلى قايتا قالپىنا كەلىپ، اراعا 20 جىلدى سالىپ شىڭجاڭ جاستار باسپاسىنا قايتا ورالدىم.

العاشىندا جاي رەداكتور بولىپ جۇمىس جاسادىم. قازاق ءبولىمىن قۇرعاندا ءبولىم باسشىسى جانە باسپانىڭ ورىنباسار رەداكتورى بولىپ ىستەدىم.

– قازاق بءولءىمءىنە كەلگەنەن كەيءىن شىعارعان العاشقى كءىتابىڭىز ەسءىڭىزدە مە؟

– قازاق ءبولىمى قۇرىلعانىمەن، قازاق بولىمىندە مەنەن باسقا ادام بولمادى. بولىمگە ادام الۋ، كىتاپ شىعارۋ مىندەتى ماعان جۇكتەلدى. الدىمەن، شامامنىڭ كەلگەنىنشە شىڭجاڭداعى قازاق باسپاسوزىندە جاريالانعان ادەبي شىعارمالاردى جيناپ، قۇراستىرىپ كىتاپ شىعارۋدى جوسپارلادىم. ءبىر ادامنىڭ قولىنان نە كەلەدى؟ «شۇعىلا» جۋرنالىندا جۇمىس جاسايتىن جۇمان ءابىشۇلى، ءسالي سادۋاقاسۇلى سەكىلدى جىگىتتەرگە: «ماعان اقىن-جازۋشىلاردىڭ جۇلدە العان ولەڭدەرىن، اڭگىمەلەرىن جانە ساحنالىق شىعارمالارىن قۇراستىرىپ بەرىڭدەر. قالاماقىلارىڭدى بەرەمىن»، – دەپ قولقا سالىپ، سولاردىڭ كومەگىمەن العاشقى كىتاپتاردى شىعارا باستادىق. ەڭ العاشقى كىتاپتار – «قازاق درامالارى»، «قازاق اڭگىمەلەرى»، «قازاق ولەڭدەرى» دەگەن كىتاپتار بولدى.

كىتاپ شىعىپ، ەلگە تاراعانان كەيىن ەل ءبىزدىڭ باسپامىزدى بىلە باستادى. ءوزىمىز دە جاي جاتپاي باسپامىزدى ۇگىتتەپ، جارناما جاسادىق. سولشىلدىق ساياساتتىڭ كەسىرىنەن بوگەلىپ تۇرعان قۇرساۋدى بۇزعاندا ارجاعىنداعى قالىڭ اقىن-جازۋشى بوستاندىققا شىعىپ، قۇداي ساقتاسىن جاڭا تۋىندىلار باسپامىزعا قارشا بورادى. ال ەندى مىقتى بولساڭ، شىعارىپ كور دەدىك تە كىتاپتاردى بۇرقىراتىپ شىعارا باستادىق.

قۇدايعا شۇكىر، جامان بولعامىز جوق. رۋحاني دۇنيەگە سۋساپ تۇرعان قالىڭ ەلدىڭ القاۋىنا بولەندىك. 1990 جىلدارعا كەلگەندە باسپانىڭ سانى قىتايدا 8-9 مىڭعا جەتتى. سول باسپالاردان وزىپ شىققان 100 باسپانىڭ ءبىرى بولىپ ءبىزدىڭ باسپا سىيلاندى.

«مۇقاعاليدىڭ كءىتاپتارى قىتاي قازاقتارىنا ءالءى دە ءوتءىمدءى…»

– سءىزدءىڭ رەداكتورلىعىڭىزبەن 1980 جىلدارى اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ «قازدار قايتىپ بارادى» دەگەن كءىتابى شىقتى. وسى كءىتاپتى شىعارۋىڭىزعا نە تءۇرتكءى بولدى؟

– مۇقاعالي كەلگەنشە ءبىزدىڭ پوەزيامىز مۇزداي بولىپ سىرەسىپ قاتىپ تۇرعان ەدى. بەينە ماتەماتيكالىق فورمۋلا سەكىلدى بولاتىن. ماعان ءدال سولاي بولىپ كورىنەتىن. ول كەزدە سەن ول فورمۋلانى بۇزساڭ پالەگە قالاتىنسىڭ. مەنىڭ ءنۇسىپ دەگەن دوسىم (كەيىن قازاقستانعا كوشىپ كەتتى) قازاق ەلىنە العاش تۋىسشىلاپ بارعاندا مۇقاعاليدىڭ ءبىر توپ كىتاپتارىن الىپ كەلدى. مەن مۇقاعالي ولەڭدەرىن وقىپ، قايران قالدىم. مۇقاعاليداي اقىنى بار مىنا ەل شىنىمەن دە كەرەمەت ەكەن، باقىتى ەكەن دەپ ويلادىم.

سونىمەن نە كەرەك، مۇقاعاليدىڭ قىتايداعى تۇڭعىش جيناعىن شىعارۋعا بەل بۋىپ، كوپتەگەن ولەڭ كىتاپتارىنىڭ ىشىنەن تاڭداپ الىپ، «قازدار قايتىپ بارادى» دەگەن جەكە كىتاپ شىعاردىق. كىرىسپە سوزىنە بۇل كىتاپتىڭ قىتاي قازاق ادەبيەتىنە ۇلگى بولاتىنىن، بۇگىنگە دەيىن مۇعاليدان حابارسىز جاتقان وكىنىشىمىزدى دە قوسىپ جازدىم، بىراق جاقسى جازدىم دەپ ويلايمىن.

مۇقاعاليدىڭ بۇل كىتابى جارىق كورىسىمەن-اق، قىتاي قازاقتارىنىڭ پوەزياسى توقسان گرادۋس بۇرىلىپ، ءبىر كەرەمەت ۇلگىگە كوشتى دە كەتتى. قازىرگى جاس اقىندارداردى وقىپ وتىرىپ، مۇقاعاليشا سىلتەپ كەتىپ بارا جاتقانىن كورگەندە ءبىر جاساپ قالاسىڭ. اقىن – حالىقتىڭ ادامى عوي. حالىقتىڭ جۇرەگىنەن ورىن الا الماعان اقىن، ەشقاشان حالىقتىڭ ادامى بولا المايسىڭ.

مەن ساعان مۇقاعاليدىڭ قىتايدا شىققان تۇڭعىش ولەڭ كىتابى «قازدار قايتىپ بارادى» تۋرالى ءبىر قىزىقتى ايتايىن. وسى كىتاپتىڭ ءبىرازىن ارقالاپ الىپ، التاي ايماعىنىڭ كوكتوعاي دەگەن اۋدانىنىڭ ءبىر اۋىلىنا باردىم. جانىمدا كوكتوعايلىق اقىن بەردىبەك قۇرجىقاەۆ بار. جەكسەنبى كۇنى بولاتىن. ارتىندا اشىق جۇك تيەگىشى بار «TOYATA» كولىگىمەن ادامنىڭ قاراسى كوپ اۋىل بازارىنا باردىق. بازاردىڭ شەتىنە كولىكتى توقتاتتىپ قويىپ، ۇستىنە مۇقاعاليدىڭ «قازدار قايتىپ بارادى» كىتابىن جايىپ قويدىم. جانىمىزدان ارى-بەرى ەل قايشىلاسىپ ءوتىپ جاتىر، ەشكىم كىتاپقا مويىن بۇرىپ قارايتىن ەمەس. «مىنا جۇرتتىڭ كىتاپقا كوز قيىعىن دا سالماعان-اي» دەپ ويلاپ قويامىن. ءبىراز تۇردىم، شىدامىم كەتە باستادى. سودان مەن كولىكتىڭ ۇستىنە شىعىپ الىپ، كىتاپتىڭ بەتىن اشىپ تۇرىپ «قاريالار ازايىپ بارا جاتىر...» دەگەن ولەڭدى داۋىستاپ تۇرىپ وقىدىم. مۇنداي ولەڭدى العاش رەت ەستىپ وتىرعان جۇرت، كەنەت بىزگە قاراي اعىلدى. ارت-ارتىنان تاعى ءۇش ولەڭىن توگىلدىرىپ وقىپ جىبەردىم.

«پاي، پاي، شىركىن، قانداي كەرەمەت ولەڭدەر! مۇنى قانداي اقىن جازدى ەكەن، ءا؟!.»، – دەسىپ كىتاپقا قول سوزىپ، الىپ كورە باستادى... سول-اق ەكەن، الىپ بارعان كىتابىم اپساتتە تۇگەل ساتىلىپ كەتتى. كوبىنە كىتاپ جەتپەي قالدى.

سول «قازدار قايتىپ بارادى» بۇگىنگە دەيىن شىڭجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسىندا ون ءبىر رەت، ءار باسىلعاندا ءۇش مىڭ تارالىممەن قايتا-قايتا باسىلدى. مۇقاعاليدىڭ كىتاپتارى قىتاي قازاقتارىنا ءالى دە ءوتىمدى…

مىنە، وسىلايشا مۇقاعالي قىتاي پوەزياسىنا وي جاعىنان، كوركەمدىك ەرەكشەلىك جاعىنان تاڭعاجايىپ ۇلگى بولدى، ۇستاز بولدى. ءتىپتى كەيدە ايتىس اقىندارىنىڭ ءوزى مۇقاعاليدىڭ اتىن ايتىپ وزدەرىنە ۇستاز بولعاندىعىن ولەڭدەرىنە قوسىپ جاتادى.

– مۇقاعالي بءىرەۋ، ەكءىنشءى مۇقاعالي بولۋ مءۇمكءىن ەمەس قوي. مۇقاعاليعا ەلءىكتەگەن اقىندار ونىڭ كءولەڭكەسءىندە قالىپ قويىپ جءۇرمەي مە؟

– دۇرىس ايتاسىڭ، ونىڭ 99-ى جولدا قالادى. ونىڭ ىشىندە مۇقاعاليدان بولەك، ونىمەن قاتارلاسىپ تۇراتىن بىرەۋى عانا قالادى. بۇگىنگە دەيىن قانشا مىڭداعان اقىندار كەلىپ، كەتتى. سونىڭ ءبارى اباي بولعان جوق. اباي بولا العان جوق. ول – اباي بىرەۋ. ماعجان دا، قاسىم دا، مۇعاعالي دا سونداي.

«كءودەك تە ءوز زاماننىڭ بيءىك شىڭى بولعان»

– اقىن كءودەك مارالبايدىڭ ءولەڭدەرءىن جيناپ «كءودەك» دەگەن كءىتاپ شىعارۋعا ءوزءىڭىز مۇرىندىق بولعان ەكەنسىز. وسى جايلى ايتا كەتسەءڭىز؟

– ەندى جالعىز كودەك ەمەس، قىتايدا قوجەكە دەگەن ايگىلى كۇيشى بولعان. ەكەۋى دە – قازاقستانان قاشىپ وتكەن ءوز زاماننىنڭ ادامدارى. وسى ەكى تۇلعانىڭ جارىققا شىعۋىنا ءوزىم مۇرىندىق بولدىم.

كودەك تۋرالى ايتار بولساق، كودەك 1888 جىلى قازاقستانىڭ نارىنقول اۋدانىنىڭ شالكودە دەگەن جەرىندە تۋىلعان. كودەك تە ءوز زاماننىڭ بيىك شىڭى بولعان. سول زامانداعى اقىندارىمەن سالىستىرىپ وتىرساڭ ول حالىقتىڭ اۋىر تۇرمىسىن، ءومىرىن، ايقىن، شىنايى، ەشقانداي بوياماسىز جازعان. «كودەك ايتقانداي» دەپ ولەڭىنىڭ كەيبىر شۋماقتارى ەل ىشىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايتىلادى. ول – شىندىق. ەل ىشىنە ماقال بولىپ، ماتەل بولىپ كىرىپ كەتتى. مۇنداي اقىندار وتە از.

كودەكتىڭ ولەڭدەرى بۇرىن ەشقانداي باسىلىم كورمەگەن بولاتىن. 1962 جىلى حالىق سولشىلدىق ساياساتتىڭ قۇرىعىنان بوساعاندا، ىلە وبلىسى اۋدان، اۋىلداردى ارالاپ حالىق ىشىندەگى كونە مۇرالاردى جيناۋ، اسىرەسە ادەبيەت، كوركەمونەر سالاسىنداعى ساقتالىپ قالعان دۇنيەلەردى جىيۋ ءۇشىن توپ ۇيىمداستىرىپ جىبەرگەن ەكەن. سول توپتىڭ قۇرامىندا جابىقپاي اقىلاقشىنىڭ بالاسى – كومپوزيتور ابىلاي جابىقباي مۇڭعۇلكۇرەگە بارادى. ول اۋىلداردى ارالاپ ءجۇرىپ، كودەك اقىنننىڭ ءبىراز ولەڭىن ەل اۋزىنان جازىپ الىپ ىلە وبلىستىق مۇراجايعا تاپسىرعان ەكەن. ونى مەن الدىمەن تاۋىپ الدىم، ودان كەيىن مۇڭۇلكۇرەگە بارىپ ءادىلباي دەگەن مولدادان، قايىڭباي دەگەن قويشىدان جانە كودەكتىڭ ءوز ۇلى ايتۋعاننىڭ ايتىپ بەرگەندەرىن جازىپ الىپ، «كودەك» دەگەن العاشقى جيناعىن شىعاردىق. جامان بولعان جوق. كەيىن سوعان سۇيەنە وتىرىپ، «كودەكتىڭ 100 جىلدىعى»، «110 جىلدىعى» دەگەن شىعارماشىلىق كەشتەرى مۇڭعۇلكۇرەدە دۇركىرەپ ءوتتى. كەيىن تويدىڭ سوڭى قازاقستاندا جالعاسىن تاپتى.

بۇرىن ەشكىم قولعا الىپ ىستەمەگەن ىسكە وسىلاي كوزدى جۇمىپ تۇرىپ باتىل قادام جاسادىم. ەگەر بىلقىلداپ، سىلقىلداپ، «ۇيتسەم بولار ما ەكەن، بۇيتسەم بولار ما ەكەن» دەگەن بولسام، وندا ودان ەش ناتيجە بولماس ەدى. ويتكەنى، بىرەسە الدىنا قاراپ، بىرەسە ارتىنا قاراپ، جالتاقتاعان ادامنان ىشتەمە شىقپايدى. مىنە، وسىلاي تاۋەكەلشىلدىكپەن، بەل شەشە كىرىسۋىمنىڭ ارقاسىندا كودەك قايتا دۇنيەگە كەلدى. كودەكتىڭ ولەڭدەرىنىڭ ەكى تومدىعى قازاقستاندا دا جارىق كوردى. ونىڭ ءبىرىنشى تومى قولىما ءتيدى، ەكىنشى تومىن جىگىتتەر جىبەرىپ بەرەمىز دەپ ەدى ءالى كەلگەن جوق. ورتا جولدا بىرەۋلەر قاعىپ كەتتى مە بىلمەدىم.

مەن وسىلاي كودەكتىڭ العاشقى كىتابىن شىعاردىم. كەيىن مۇڭعۇلكۇرەنىڭ اكىمى بولعان ەزىمباي مەن نۇرلان سارسەنباەۆ دەگەن جىگىت ەكەۋى تاعى ءبىراز ولەڭدەرىن جيناقتاپ ءبىر كىتاپ شىعاردى. سونى قوسقاندا قازىرگە دەيىن كودەكتىڭ ەكى كىتابى قىتايدا شىقتى. ەندى كودەكتىڭ ەل ىشىندە جينالماي ۇمىتىلىپ كەتكەن ولەڭدەرى ۇشان-تەڭىز. بۇل كىسىنى قۇداي ءوزى ولەڭگە عانا جاراتقان ادام ەكەن. وتىرعان جەردە زاۋلاتىپ ولەڭدى ايتىپ، توگىپ، توگىپ كەتە بەرەدى ەكەن. كوپ دۇنيەلەرى وسىلاي جازىلماي قالىپ كەتكەن. وسى دەرەككە سۇيەنە وتىرىپ، ءبىراز ىزدەستىرىپ كوردىك. سويتسەك، كورگەن ەلدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل كىسى بۇرىنعى ايتىلعان ولەڭدەرىنىڭ ەسىندە قالعاندارىن ءوزى داپتەرگە تۇسىرگەن ەكەن. سونى كەيبىرەۋى «كودەكتىڭ ون ءبىر داپتەر ولەڭى بار بولاتىن» دەيدى، ال كەيبىرەۋلەر «التى-جەتى داپتەر ولەڭ ەدى» دەيدى. قازاقستانداعى بەلگىلى اقىن، جۋرناليست جاناربەك ءاشىمجاننىڭ اتاسى ءاشىمجاننىڭ داۋىتبەك دەگەن ءىنىسى بولعان ەكەن. كەزىندە داۋىتبەك پەن كودەك ەكەۋى جاقىن دوس بولعان. «كودەك ولەڭدەرىنىڭ ءبىر بولىگىن سول كىسى العان ەدى»، – دەيدى بىلەتىندەر. كەيىن داۋىتبەك قازاقستانعا كوشىپ كەتكەن، ول كىسىدەن سۇراۋعا مۇمكىندىك بولمادى. ونىڭ بالا-شاعالارى بىلە مە، بىلمەي مە ول جاعىن مەن جاقسى بىلمەيمىن.

– سءىزدءىڭ مىنا ءاڭگءىمەءڭىزگە قاراعاندا كءودەك شىعارمالارى تولىق جينالماي قالعان بولىپ تۇر عوي؟

– كوبى ۇمىتىلىپ كەتكەن. قازىرگى جينالعاندارىنىڭ ءوزى تولىق ەمەس. ويتكەنى، كودەكتىڭ ولەڭدەرىن وقىپ وتىرساڭ كەدىر-بۇدىر، بىرجەرى الاسا، ءبىر جەرى بيىك. كەيجەرى ءۇزىلىپ قالادى. ونى جاتتاپ العاندار كەيبىر جەرىن ۇمىتىپ تا قالۋى مۇمكىن عوي. ءبىز جيناعان ولەڭدەر كودەكتىڭ ولەڭدەرىنىڭ جارمى شىعار ءيا بولماسا ۇشتەن ءبىرى شىعار. قالعان دۇنيە قالدى، ەندى ونى جيناپ الۋ دەگەن مۇمكىن ەمەس. ەندى كودەكتى بىلەتىن ادام قالعان جوق. ماسەلەن، ءوزىمىز كودەكتى كورگەمىز جوق. مەنىڭ ءوزىم سەكسەننەن اسىپ بارامىن، ال ەندى بىزدەن كەيىنگىلەر نە بىلەدى؟ كودەك تۋرالى ەشتەمەنى دە بىلمەيدى.

«قوجەكە كءۇيشءى عانا ەمەس، باتىر دا بولعان ادام»

– جاڭا قوجەكە كءۇيشءى تۋرالى بءىر سءوزدءىڭ شەتءىن شىعارىپ قالىپ ەدءىڭىز، سونىڭ سوڭىن جالعاستىرىپ كەتسەءڭىز؟

– قوجەكە كۇيشى عانا ەمەس، باتىر دا بولعان ادام. 1870 جىلدىڭ باسىندا قاسىندا ءبىر توپ جىگىتى بار ورىس اسكەرىمەن قاقتىعىسىپ قالادى. كەيىن ارتىنا قۋعىنشى تۇسكەن سوڭ سەمەيگە ءوتىپ كەتەدى. سەمەيگە بارعان سوڭ دا جان-جاقتان قۋعىنشى تۇسكەن سوڭ قىتايدىڭ تارباعاتايىنا ءوتىپ كەتەدى دە، وندا ءبىراز جىل تۇرعانان كەيىن ىلەگە كەلىپ توعىزتاراۋدىڭ مۇقىر-جىرعالاڭىنا كەلەدى. وندا بىراز بولعان سوڭ ەلىن ىزدەپ، تەكەسكە بارادى. كەيىن جالامەن ۇستالىپ مان-ءچىڭ ۇكىمەتىنىڭ تۇرمەسىنە جابىلىپ، تۇرمەدە كوز جۇمادى.

ءبىز بالا جاستان قوجەكە مەن كودەكتىڭ كۇيلەرى مەن ولەڭدەرىن ەستىپ وستىك، ءوزىمىز كۇيشى، اقىن بولماساق تا سانامىزعا ولاردىق رۋحى ءسىڭدى عوي. ەندى وسى قوجەكەنى ءتىرىلتۋ كەرەك بولىپ، سول كەزدەگى تەكەس اۋدانىنىڭ اكىمى قىزايجان سەيىلقوجاۇلىنا بارىپ، قوجەكەنىڭ كۇيلەرىن جيناپ جارىققا شىعارۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتتىم. قىزايجان بىردەن كەلىسىم بەرىپ، اۋداندىق مادەنيەت ۇيىندە جۇمىس جاسايتىن  دۇيسەنبەك تۇرلىقوجاۇلى دەگەن ءجىتتى قوجەكە كۇيىن جيناۋعا ارناۋلى شىعارىپ بەردى. ول ءبىر جىلدان ارتىق ەل ءىشىن ارالاپ ءجۇرىپ، ءۇن تاسپاعا قوجەكەنىڭ كۇيلەرىن جازىپ الدى.

كەيىن تەكەسكە ون نەشە كۇن جاتىپ، سونى رەتتەپ، اۋداندىق راديو ستانتسياسىندا جۇمىس جاسايتىن، اكەسى دە كۇيشى، ءوزى دە كۇيشى، نوتانى جاقسى بىلەتىن وتە ساۋاتتى اكيما دەگەن جىگىتكە قوجەكەنىڭ كۇيلەرىن قاراپايىم نوتاعا ءتۇسىرتىپ الىپ، ونى ۇرىمجىگە الىپ كەتتىم. كەيىن «كۇي تولقىنى» دەگەن اتپەن 50 نەشە كۇيددىڭ تاريحىمەن قوسا شىعاردىق. سول كۇيدىڭ 40 نەشەسى قوجەكەنىڭ كۇيى، قالعاندارى  – ۇرپاقتارىنىڭ كۇيى ەدى.

مىنە، وسىلاي اقىنان كودەكتى، ال كۇيشىدەن قوجەكەنى تىرىلتىك. ولداردىڭ شىعارمالارى بارلىق نارسەگە كىرىپ كەتتى. الەم ءبىلدى. ەندى ولاردى ەشكىم دە سۋىرىپ شىعارىپ تاستاي المايدى. وعان ەشكىمنىڭ دە كۇشى كەلمەيدى.

«كودەكتىڭ جالعىز «جاۋاپ حات» ولەڭى ەمەس، باسقا دا ولەڭىندەرىنىڭ اراسىندا كوپ نۇكتە كەزدەسەدى»

– كءودەك مارالبايدىڭ «جاۋاپ حات» دەگەن ۇزىن ولەڭى بار، سول ولەڭدى وقىپ وتىرساق، اراسىنداعى ادام اتتارىنىڭ ورنىنا كءوپ نءۇكتە قويىلعان. وسى ادامداردىڭ اتىن كءودەكتءىڭ ءوزءى جازباعان با, ءالدە سءىز كءىتاپتى شىعاراتىن كەزدە الىپ تاستاعانسىز با؟

– كودەكتىڭ وسى «جاۋاپ حات» دەگەن ولەڭى تۋرالى ءاسىلى مەن ءبىر ماقالا جازباقشى بولىپ جۇرگەن ەدىم. دەنساۋلىعىم دۇرىس بولماي، سوعان ءبىر وراي تابا الماي ءجۇرمىن. وتە دۇرىس ايتىپ وتىرسىڭ، كودەكتىڭ جالعىز «جاۋاپ حات» ولەڭى ەمەس، باسقا دا ولەڭىندەرىنىڭ اراسىندا كوپ نۇكتە كەزدەسەدى. سول كوپ نۇكتەلەردىڭ ورنىندا ادامنىڭ اتتارى بار بولاتىن. كودەكتىڭ ولەڭدەرىن جيناپ اكەلىپ، رەتتەپ بارلىعىن باسپاعا ۇسىناتىن كەزدە، سول كەزدەگى شىڭجاڭ ادەبيەتشىلەر بىرلەستىگىنىڭ باسشىسى، قوعام قايراتكەرى، اقىن قۇرمانالى وسپانۇلىنان ءبىر پىكىر الايىن دەپ قۇرەكەڭدى ادەيى ىزدەپ بارىپ جولىعىپ:

– قۇرەكە، كودەك مارالبايدىڭ ولەڭدەر جيناعى دايىن بولدى. ەندى باسپاعا جىبەرۋ عانا قالدى. بىراق ولەڭدەرىنىڭ ىشىندە ەلگە بەلگىلى ادامدار بار. كودەك ءوز كەزىندە وسىلاردىڭ بارلىعىن ولەڭگە قوسىپ جاقسىسىن جاقسى، جامانىن جامان دەپ سىناپ كەتكەن. ادام اتتارى سول كۇيى كەتىپ بارادى، قىسقارتقامىن جوق. وسىلاي جىبىرسەم قالاي بولار ەكەن. ءسىز وقىپ شىعىڭىز دا پىكىرىڭىزدى ايتىڭىز؟ – دەپ قولجازبانى تاستاپ كەتتىم.

ءبىر كۇنى قۇرەكەڭ حابارلاسىپ، –  ماعان كەلىپ كەتسەڭ، –  دەگەن سوڭ، سالىپ ۇرىپ كەڭسەسىنە باردىم:

– مىنا ادامداردىڭ اتتارىنىڭ ورنىنا كوپ نۇكتە قويىپ جىبەرگەنىڭ دۇرىس بولار. بۇلاردىڭ بالا-شاعالارى كورمەگەن كۇندى، قورلىقتى كوردى. ەندى عانا كۇننىڭ جارىعىن كورگەندەي سەزىنىپ، سولشىلدىقتىڭ ىزعارىنان ەندى ازات بولىپ باس كوتەرگەندە مىنانى جاريالاپ جىبەرسەڭ، ولار قايتا شوگىپ كەتەتىن شىعار. ەڭ جاقسىسى ولاردىڭ اتا-بابالارىنىڭ اتتارىنىڭ ورنىنا كوپ نۇكتە قويىپ كەت، – دەگەن سوڭ بىرجاعىنان، بۇل دا – تابىلعان اقىل ەكەن دەپ ادام اتتارىنىڭ ورنىنا كوپ نۇكتە قويىپ جىبەرگەم. كەيىن زامان جاقسارىپ، ەلدىڭ رۋحاني الەمگە دەگەن كوز قاراسى ويانعانان كەيىن 1990 جىلدارى شىققان باسىلىمىندا جاڭاعى ەسىمى الىنىپ تاستاعان كىسىلەردىڭ اتتارىن تولىق كىرگىزدىم.

«سۇمدىق» حاباردى ەستىپ اشۋعا مىنگەن ماقسۇت: «دەرەۋ كودەكتى ۇستاپ، الدىما ايداپ اكەلىڭدەر»، – دەپ شابارمان شاپتىرىپتى»

– كءودەكتءىڭ «جاۋاپ حات» ءولەءڭىن جازۋعا نە سەبەپ بولدى ەكەن؟

– بۇل ولەڭنىڭ كەلىپ شىعۋ سەبەبىنە بۇگىنگە دەيىن تالاس-تارتىستار بار. ءبىر ءبولىمى ايتادى: «تاڭجارىق انا جاقتا نارىنقولدا قويدىممەنەن ايتىسىپ، قىتايعا قايتىپ كەلگەننەن كەيىن البان ەلىن جامانداپ ونى قايتا جازعان. كودەك وسىعان قاراتىپ «جاۋاپ حات» جازعان»، – دەيدى.

ال ەندى مەنىڭ ەستىپ-بىلۋىمشە بۇعان ۇقسامايدى. بۇل تۋرالى ۇلتتار باسپاسىنان شىققان «كودەك مارالباي» دەگەن كىتاپقا دا كىرگىزگەم. ارادا كودەك كۇنەسكە بارىپ، ەل ارالاپ قايتىپ كەلە جاتقان جولىندا اۋىلدارىنان قىز العان تالدىداعى زاڭگى جەزدەسىنىڭ ۇيىنە تۇسەدى. سوندا جەزدەسى: «كودەك، ەل ارالاپ كەلەسىڭ. كورگەن بىلگەنىڭدى ايتا وتىر؟» – دەگەندە، «ساسان اۋىلىنا بارعاندا» دەگەن تولعاۋىن انگە قوسىپ ايتىپ بەرەدى. كەيىن جەزدەسىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا بۇل ولەڭدى قاعازعا جازىپ بەرەدى.

قىرسىق بولعاندا، الدە كىمدەر ارقىلى بۇل ولەڭ بەستوبەگە جەتەدى. بۇل كەزدە ماقسۇت داعىتىدان اۋىلىنا قايتىپ كەلىپ جاتقان كەزى ەكەن. «سۇمدىق» حاباردى ەستىپ اشۋعا مىنگەن ماقسۇت: «دەرەۋ كودەكتى ۇستاپ، الدىما ايداپ اكەلىڭدەر»، – دەپ شابارمان شاپتىرىپتى. شابارماندار زاڭگىگە وزدەرىنىڭ ماقسۇت اقىلاقشىنىڭ بۇيرىعىمەن كودەكتى ايداپ اكەتۋگە كەلگەنىن ايتادى. بىراق زاڭگى: «بۇل مەنىڭ قوناعىم. و زامان دا، بۇ زامان قازاق قوناعىن باسقاعا ۇستاپ بەرەتىن، قورلاتاتىن ءىس بولعان ەمەس. ويتسەم، مەنەن ادامشىلىقتىڭ كەتكەنى ەمەس پە، ەل الدىندا ۇياتقا قالمايمىن با؟! ۇستاعىلارىڭ كەلسە اۋىلىمنان اتتانىپ الىسقا بارعاندا ۇستاڭدار»، –  دەپ شابارمانداردى تيىپ تاستايدى. قاسىنداعى ءادىلباي دەگەن اتقوسشىسىمەن امان قاشىپ شىققان كودەك تورعىزتاراۋداعى دارۋباي اقىلاقشىنىڭ اۋىلىنا امان-ەسەن جەتەدى.

قۋعىنشىلار دا ولاردىڭ ءىزىن سۋىتپاي قۋىپ وتىرىپ توعىزتاراۋعا جەتەدى. بىراق دارۋباي اقىلاقشى قۋعىنشىلارعا: «الباندى كىم دەپ جۇرسىڭدەر، ايتىڭدار شى؟ ءار جەردەن تاسپەن ۇرىپ الاتىن كەكىلىك، شىلدارىڭ با سەندەردىڭ؟ كىمنىڭ باسىنا كۇن تۋمايدى. قىزاي انانىڭ بالالارى بۇرىن قايدا ەدىك، قايدا وتىرمىز قازىر؟ «قىزاي اۋعان» دەگەن وقيعا قالاي عانا ەستەن كەتپەك؟! بۇتاعا قورعالعان تورعايدىڭ دا جانى قالادى. سول بۇتا قۇرلى بولماعاندارىڭ با؟! البان كىم؟ رۋلى ەل، ۇيالى تەرەك. كودەك كىم؟ الباننىڭ ماڭدايىنا باسقان تۇلپارى، قازاقتىڭ سايراعان زارلى-شەرلى بۇلبىلى، بۇل زامان ءبۇيتىپ تۇرمايدى. ەرتەڭ-اق بۇل ەل بولىپ ەسىن جيناپ، ەتەگىن جابادى. سوندا البان بالاسىنا نە دەپ جاۋاپ بەرەمىز؟ مۇنان تۋىلاتىن سىزات قىساسقا، دىققا اينالىپ ءتۇپتىڭ تۇبىنە كەتپەي مە؟! العىش بولساڭدار، وسىندا الباننىڭ قارت بولىسى رازاق دەگەن جاتىر، ءاناپيا، نۇرساپا، اقىمەتجان دەگەن جىگىتتەرى بار. مەن سولاردى شاقىرتايىن، سولاردىڭ قولىنان الىڭدار، بەرسە سولار وزدەرى بەرسىن. ەل الدىندا، البان مەن قىزاي الدىندا ءوز قوناعىن ءوزى ۇستاپ بەرىپتى دەگەن اتاققتى كوتەرە المايمىن. تىنىش قايتىپ كەتىڭدەر!» – دەپ ولاردى ۇيىنەن شىعارىپ جىبەردى...

– وسى كەزدەسۋدە دارۋباي اقىلاقشى ەل-جۇرتىن جيناپ كءودەك اقىننىڭ ءولەڭدەرءىن تىڭدادى دەگەن راس پا؟

– كودەك ماقسۇتتىڭ قۋعىنشىلارىنان امان قالعاننان كەيىن، ارادا ءبىراز كۇن وتكەن سوڭ دارۋباي اقالاقشىنىڭ التى قانات اق ۇيىنە كەلىپ، قۋعىنشىلاردان اراشالاپ قالعانىنا راقمەتىن ايتىپ قايتپاقشى بولادى. بىراق دارۋباي اقالاقشى جىبەرمەي قوندىرىپ قالادى. رازاق، اقىمەتجان، ءاناپيا، نۇرساپالاردى دا شاقىرعان ەكەن. بۇل كىسىلەر قوناقاسىندا بىرگە بولادى.

دارۋبايدىڭ ءبىرىنشى تالابى كودەكتىڭ وسى جولى كۇنەسكە، اتى ارۋاقتى ساسان ءبيدىڭ اۋىلىنا بارعان جولىندا كورگەن-بىلگەنىن جانە ول تۋرالى شىعارعان جىرىن ءبىر ايتىپ بەر دەگەن تالاپ بولدى.

كودەك كۇنەستە الدىمەن اۋىزشا، سونان سوڭ قاعازعا تۇسىرگەندەگىدەن وزگەرتپەي سول قالپىندا جىرلاپ بەرەدى. ەشبىر جەرىن الىپ نە قوسپايدى. دارۋباي اقالاقشى ونىڭ الدىندا ايتقىزعان «1916-جىل»، «البان تاريحى» قاتارلى كەسەك جىرلارىن قايتا ايتقىزدى. كودەكە ريزا بولعان اقىلاقشى:

– و، كودەكجان، – دەيدى، – سەنى «اقىن» دەگەن بەكەر – ءسوز ەكەن. سەن اقىن ەمەس «سىنشى» ەكەنسىڭ. سەندەي ازاماتى بار حالىق ولمەيدى. مىنە، ولەڭ دەگەن، ولەڭ دەپ وسىنى ايت. ءبىر الباننىڭ عانا ەمەس، تۇتاس قازاق تىرشىلىگى جاتىر ەكەن كەۋدەڭدە. تۇتاس حالىق تاريحى جاتىر ەكەن جىرىڭدا. وسىندا اقىنمىن دەپ جۇرگەن ءبىرتالاي جان بار. ايتىسا كەتسە بولدى ءوز رۋىن ورىنسىز ماقتاپ، ارىپتەسىنىڭ رۋىن ىلىككە العىسىز ەتكىسى كەلەدى. مۇنان نە شىعادى؟ رۋ مەن رۋدىڭ اراسى، ايرانداي ۇيىعان بەرەكەسى بۇزىلادى. سەنىڭ ايتقاندارىڭنىڭ بىردە-بىرىندە بۇل جوق ەكەن. ايتساڭ – جەكە ادامنىڭ اتىن اتاپ، سونىڭ ءمىنىن ايتادى ەكەنسىڭ. ەلدىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇڭىن مۇڭدايدى ەكەنسىڭ. مۇڭ مەن زاردىڭ تامىرىنان تارتىپ ايتادى ەكەنسىڭ. راقمەت، قاراعىم! – دەيدى.

ەرتەسى دارۋباي اقالاقشى كودەككە ات مىنگىزىپ، ۇستىنە شاپان جاۋىپ اتتاندىردى. تۇندە بىرگە بولعان بارلىق يگى-جاقسىلارمەن قوشتاسىپ اتتانادى. ولاردى نۇرساپا، قاناپيا، ءاناپيا جانە الجان باعىبايدىڭ ولەڭشى بالاسى مىزىراپ – تورتەۋى تۇستىك جەرگە دەيىن ۇزاتىپ قايتادى.

سودان قىسقاسى ماقسۇت حاتشىسى (ولكەزدە مولداسى دەپ اتايدى) تاڭجارىققا «كودەكتىڭ ءوزى قاڭعىرىپ ءجۇرىپ، ءبىزدىڭ ەلدى جامانداپ ولەڭگە قوساتىن نە ءجونى بار. كودەكتى، مۇمكىن بولسا البان ەلىن جامانداپ ولەڭمەن حات جاز»، –  دەپ پارمەن بەرگەن كورىنەدى. بۇيرىق قاتتى، جان ءتاتتى دەمەكشى تاڭجارىق ولەڭدەتىپ حات جازىپ كودەكتىڭ قولىنا تيگىزەدى. بۇل حاتتى وقىعان كودەك وسى «جاۋاپ حات» دەگەن ولەڭىن جازعان ەكەن.

– بۇل جەردە «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسىنىڭ» ەشقانداي قاتىسى جوق بولدى قوي؟

– مەنىڭ يەلەگەن نەگىزىمە قاراعاندا مۇنىمەن ەشقانداي قاتىسى جوق. وكىنىشكە وراي، ماقسۇتتىڭ تاڭجارىققا جازدىرعان حاتى مەنىڭ قولىما تۇسپەدى. سوعان قاراعاندا تاڭجارىق تا كودەكتى وڭدىرماعان كورىنەدى.

(سۇحباتتىڭ جالعاسى بار)

سۇحباتتى جءۇرگءىزگەن ءالءىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz