ءوز ۋاقىتىندا ۇلى قىتاي مەن قازاق حاندىعىنىڭ ارالىعىن الىپ جاتقان جوڭعار حاندىعى ات ۇستىندەگى جاۋىنگەر ەل بولعانى تاريحي شىندىق. قىتايلار «جۋن-گار» دەپ اتاعان (قاراقشى ادامدار) قالماقتاردىڭ تولاسسىز جورىعى تەك قازاق ءۇشىن عانا ەمەس، قىتاي مەملەكەتىنە دە اۋىر ءتيدى.

ولاردىڭ قالالارى مەن ەلدىمەكەندەرىن ۇنەمى توناپ كەتىپ وتىردى. ءۇش عاسىردا ارعى جاعىنداعى قىتاي مەن بەرگى جاعىنداعى قازاقتاردىڭ ءالسىز جاقتارىن بەس ساۋساعىنداي ءبىلىپ العان قالماق قونتايشىلارى قايتا-قايتا ءشۇرشىتتى توناپ، جۋىنۋ دەگەندى بىلمەيتىن، قولاڭسا ساسىعان جۇرتىنا مولىنان ازىق-تۇلىك اكەلىپ، سونداي-اق ءالسىن-ءالسىن مومىن قازاققا شابۋىلداپ، شۇرايلى جايلاۋى مەن قىس قىستاۋىن تارتىپ الىپ، جەرىن ۇنەمى كەڭەيتىپ وتىرعان.

كەزىندە ەكسپەديتسيامەن ءجۇرىپ، ويدا-جوقتا قولعا ءتۇسىپ، سولارعا قىزمەت ەتكەن شۆەد وفيتسەرى يۋحان گۋستاۆ رەناتتىڭ جازۋىنشا، وڭتۇستىكتە حورەزمگە دەيىنگى جانە سولتۇستىكتە توبىل سۋىنا دەيىنگى ارالىقتى جاۋلاپ الىپ، ۇلان-بايتاق جوڭعار قاعاناتىن قۇرۋدى مەجەگە العان كورىنەدى. قالاي دەسەك تە، قازاق جانە ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن سوعىس بارىسىندا از ۋاقىتقا بولسا دا ولار يمپەريا قۇرا الدى. سول رەناتتىڭ «دجۋنگارسكايا ستەپ» اتتى جازبالارىندا جانە ونىڭ جوڭعار – قالماق قونىس ەتكەن مەكەندەرىن قاعازعا تۇسىرگەن كارتاسىندا، شىن با، الدە ءوسىرىپ جازعان با، سول ۋاقىتتاعى قالماقتاردىڭ سانىن ءتورت ميلليونعا جۋىق دەپ كورسەتكەن. قۇبا قالماقتار قاتاڭ تارتىپكە باعىنعان، قونتايشىلارىنىڭ بۇيرىعىن قالاي دا ورىنداۋعا كۇش سالاتىن اسكەري ەل دەپ جازىپتى.

سول جوڭعار قونتايشىلارى مەن باتىرلارىنىڭ تالاي كەڭەسىنە قاتىسقان شۆەد وفيتسەرى «ولاردىڭ تۇپكى ويى – قازاق جانە ورتالىق ازيا ەلدەرىن وزدەرىنە باعىندىرىپ، سان جاعىنان مولايىپ، كۇشەيىپ العان سوڭ، قالىن قىتايعا تارپا باس سالۋ. باعىندىرعان قول استىنداعى ەل-جۇرتتان قوسىمشا اسكەر جاساقتاپ ءارى وزدەرىن ۇنەمى ازىقپەن قامتاماسىز ەتۋدى ويلاستىرادى»، - دەيدى كىتاپتا. «ولار شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ قالاي جانە قانداي جولمەن وراسان كۇش-قۋاتقا يە بولعانىن جاتقا بىلەتىن ەدى». رەنات وسىلاي جازىپتى.

جوڭعارلار قازاققا سوعىس اشپاي تۇرىپ، الدىمەن قاسىنداعى دونعان مەن سولاڭ مەكەندەگەن ولكەلەردى، سونان سوڭ بۇكىل قاشقاريانى از عانا كۇشپەن جاۋلاپ الادى. وسى ەلدەردىڭ ۇستالارىن جيناپ، قىلىش پەن نايزا، باسقا دا قارۋ-جاراق سوقتىرتادى. كەيىننەن شۆەد وفيتسەرى قالماقتارعا زەڭبىرەك قۇيۋدىڭ جولىن كورسەتىپ، وسى قارۋدىڭ ءبىرازىن دايىنداپ بەرەدى. تاعى ءبىر ايتا كەتەرىمىز، جوڭعار بيلىگى قازاققا سوعىس اشار الدىندا قىتاي بيلەۋشىلەرىنىڭ الدىنان ءوتىپ، ءوزارا ىنتىماققا كەلىپ، ارت جاعىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن (تىل) قامتاماسىز ەتكەن.

دەگەنمەن، يمپەريا قۇرۋعا تالپىنعان ەلدىڭ قاتەلىگى قايدان كەتتى؟ جاۋجۇرەك ەلدىڭ وزگەنىڭ قانىن توگە ءجۇرىپ قۇرعان قاعاناتى قالاي قۇلادى، نەدەن قۇلادى؟

زەردەلەي كەلە تۇسىنگەنىمىز، ءوز ىشىندە اۋىزبىرلىكتىڭ جوقتىعىنان، تاققا تالاستان، جاق-جاق بولىپ اركىم ءوز جاقتاستارىن، رۋ-تايپالارىن قولداعان تايتالاستان ويسىراي ۇتىلعان. شىڭعىس حاننىڭ بۇلاردان ارتىقشىلىعى – قاعانات ىشىندەگى الاۋىزدىقتى ەش ۋاقىتتا ءوزىن الاڭداتپايتىنداي ەتىپ تىيعان. اينالاسىنداعى بيلىككە (اسكەر قولباسشىلارىن) رۋ، تايپا كوسىمدەرىنەن ەمەس، يمپەريا قۇرۋعا قىزمەتى سىڭگەن ءارى وزىنە قيىن-قىستاۋ كەزدەرىندە ادالدىق تانىتقان ۇزەڭگىلەس ازاماتتاردان تاعايىنداعان. ساتقىندىقتى اياماي جازالاعان.

وسى ورايدا، ءستاليننىڭ «ۇلى ماقساتقا جەتۋ ۇرەيدەن باستالادى» دەگەن ءسوزىن كەلتىرە كەتەيىك. ەگەر بۇل ءسوزدى تاراتىپ ايتساق، تاريحتا دارا تۇلعا بولۋدى، الەمدىك بيلىككە جەتۋدى ماقسات ەتكەن ادام الدىمەن ءوزى ۇرەيمەن اۋىرادى دەگەن ءسوز عوي. كەيىن بيلىككە جەتكەندە باسقالاردى سولاي ۇستايدى. سوندىقتان شىڭعىس حاننىڭ تۇسىندا تومەندەگىلەر جالتاقتاماي جاۋىنا قاسقىرداي شاپقانىمەن، ءوز بيلىگىنەن قوعاداي جاپىرىلىپ ۇرەيلەنىپ جانە ءار قادامىن ساناپ باسىپ، قارسى كەلىپ قالماۋدىڭ جولىن ىزدەپ، قورقىنىشپەن كۇن كەشكەن.

سونىمەن قاتار كورەگەن شىڭعىس  حان ەل تۇتاستىعىنا، ىنتىماعىنا اسا ۇلكەن ءمان بەرگەن. مۇنسىز قۇرعان يمپەريانى ۇستاپ تۇرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. جوڭعارلاردىڭ قاتەلىگى – ىشكى بىرلىگىنە دەن قويماعانى جانە الاۋىزدىقتى بولدىرمايتىن قۇرىلىمدى ويلاپ تاپپاعانى.

1723 جىلى وڭ مەن سولىن بارلاپ، زەردەلەپ العان ولار تاس-ءتۇيىن دايىندىقپەن قازاق حاندىعىنا تاپ بەرەدى. ارتىنداعى قىتايدىڭ ءتىلىن تاۋىپ، الداۋسىراتقان جوڭعارلار قىستان جاقسى دايىندىقپەن شىعىپ، تاۋدان قۇلاعان دولى وزەندەي كوكتەمگى الاساپىراندا قازاق ەلىنە وڭدىرماي سوققى بەردى. العاشىندا جاڭعاقتاي شاشىلىپ، ابدىراپ قالعان قازاقتار ەسىن جيىپ، كۇش بىرىكتىرىپ، جيناقتالىپ، بۇلارعا تويتارىس جاساعانشا ءبىراز ۋاقىت كەرەك بولدى. قازەكەڭ وسى ءبىر قيىن-قىستاۋ زاماندى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەپ اتاعان. قىتاي بيلىگى جوڭعاردىڭ قازاق پەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنە شاباتىن اگرەسسيالىق جوسپارىن بىلگەندە قۋانعان. قاراقشىلىعى باسىم تىنىمسىز جوڭعاردى تۇنشىقتىرۋ ءۇشىن ولاردىڭ السىرەگەنى كەرەك ەدى. دەگەنمەن، وسى قۇبا قالماقتىڭ قولىمەن ارعى جاعىنداعى قازاق حاندىعى مەن قىرعىز، وزبەك، تۇرىكمەن ەلدەرىنە سوققى بەرىپ، اياماي تۋلاقتاي سىلكىپ الۋ كەرەك بولدى. جاڭعاقتى ءبىر-بىرىنە سوعىپ جارۋ دەگەن وسى بولاتىن.

سول كەزدەگى تسين ديناستياسى الداعى ۋاقىتتا ءبىر جورىعىمەن بۇلاردى ۇرىپ جىعىپ، ءوز قۇرامىنا ۇلان-عايىر اۋماقتى قوسىپ الۋدى ويلادى. ەجەلدەن اسپان استى يمپەرياسىنا اينالۋدى ويلايتىن ولار، بۇلاردىڭ قالا سوعىپ، بالا وقىتىپ، ەگىن سالىپ، وركەنيەتتىلىككە ۇمتىلۋدىڭ ورنىنا ۇشىپ-قونعان تىرلىگىنە قاراپ، «دالانىڭ قاڭباق قۋعان اقىماقتارى» دەپ ويلايتىن. قان جوسا قىلىپ، تاپتاپ وتەتىن ءساتتى كۇتتى. قان-قاساپ سوعىس باستالىپ، قىرعىزدى الاتاۋدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە قۋىپ تىققان جوڭعارلار وزبەك پەن تۇرىكمەندى تەز ارادا جاۋلاپ الدى. قازاق ەلىن العاشىندا ىعىستىرىپ جىبەرگەنىمەن، ەسىن جيعان قازاق باتىرلارى مەن بيلەرى ابىلاي حاننىڭ اينالاسىنا توپتاسا ءبىلدى ءارى تويتارىس جاساي الدى. دەگەنمەن، قازاقتى ساقتاپ قالعان – دالاسىنىڭ كەڭدىگى، ۋاقىت سوزباي رۋ، تايپالاردىڭ اۋىزبىرلىككە كەلۋى جانە ات ۇستىندەگى جاۋىنگەرلىگى.

شۆەد وفيتسەرى ءوز جازبالارىندا جوڭعار ەلىنىڭ كارتاسىن جاساعان ەكەن. «جوڭعار الاتاۋى، بالقاشقا قۇياتىن ىلە وزەنىنىڭ ەكى قاپتالى، التىنەمەل مەن قويلىق ارالىعى، سارقان ءوڭىرى (قالماق باتىرىنىڭ اتى), كەگەننىڭ (قالماق ءبيىنىڭ اتى) سولتۇستىك جاعالاۋى مەن شوڭجى دالاسى، شارىننىڭ شىعىسىنا قاراي كەتپەن تاۋلارىنىڭ سولتۇستىك بەتكەيلەرى، قاسكەلەڭ، بورالداي ءوڭىرى، قازىرگى قىرعىز جەرىندەگى ۇلكەن كەمىك القابى، ءتۇپ جاعالاۋلارى، ىستىقكولدىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋى، سونداي-اق تارباعاتاي القابى، ەمىل وزەنىنىڭ اتىرابى، زايسان كولىنىڭ ماڭايى، گۇرشىم دالاسى (قازاقتار كۇرشىم دەپ اتايدى),  شاۋەشەك (قالماقتىڭ «توستاعان» دەگەن ءسوزى) جانە ءۇرىمشى ولكەسى – جوڭعارلاردىڭ كونەدەن مەكەن ەتكەن اتامەكەنى»، - دەپ جازىپتى.

جوڭعار قاعاناتىنىڭ ىرگەسىن قالاعان اتاقتى قونتايشىلار قالدەن تسەرەن مەن تسەۆان رابدان دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، تاققا تالاسقان ۇرپاقتارىنىڭ اراسىندا قاندى جانجال تۋدى. تسەۆان رابداننىڭ ۇلى داباتسي مەن قالدان تسەرەننىڭ ءىنىسى ءامىرسانا ەكەۋى تاققا ۇمتىلىپ، ءبىر-بىرىنە جول بەرگىسى كەلمەدى. اقىرى، تسەۆان رابداننىڭ بيلىگى ءجۇرىپ تۇرعان كەزىندە تاعايىنداعان اسكەر باسشىلارىنىڭ كومەگىمەن داباتسي تاققا وتىردى. بيلىكتەن مۇلدە ىسىرىلىپ قالعان ءامىرسانا كەكتەنىپ، تىعىرىقتان جول تابۋدىڭ ارەكەتىنە كوشتى. اتا جاۋى قازاقتاردان كومەك سۇراۋعا نامىس جىبەرمەدى. ەسىنە كەلگەنى كەزىندە ىمىرالاسۋعا جوڭعار قونتايشىسىمەن ىلەسىپ بارعان قىتاي بيلىگى ەدى. سولار عانا كومەكتەسەر دەپ ويلادى. دەگەنمەن، بۇل قادامدى جاساردا قالماق نويانى بۇكىل جوڭعار جۇرتىنىڭ ىستىق شامعا سوعىلعان كوبەلەكتەي بولارىن تۇسىنبەدى. سۇمدىقتى الىستان ويلايتىن كارى قىتاي جىميىپ كۇلدى. ءوز مەزگىلىندە سانى كوپ مانجۇردى، تاڭعۇتتى، باسقا دا كوپتەگەن ەلدى جۇتىپ قويعان جانە حانسۋعا اينالدىرعان قىتاي بيلىگى مىنالارعا «اقىرى وزدەرىڭ كەلدىڭدەر عوي» دەدى ىشتەرىنەن. قانشاما عاسىردا ءبىر كەلەتىن مۇمكىندىكتى وتكىزىپ الماۋدى ويلادى. بىراق مىنا كوشپەلى جابايىلاردى قىرىپ تاستاماساڭ، قىتايعا اينالدىرا الماسسىڭ دەپ ويلادى تاعى دا.

حات تانىمايتىن، كوشىپ-قونعان ەل بولعاندىقتان، بۇلارعا ءتىلىن، ءداستۇرىن، تانىمىن، تاماعىن وتكىزە المايتىندىعى انىق ەدى. تەك كۇشەيىپ كەتپەي تۇرعاندا قىرىپ تاستاۋ كەرەك بولدى. كومەك سۇراپ كەلگەن ءامىرسانادان قارسىلاسىنىڭ كۇشىن، سانىن، تۇرعان ورنىن انىقتاپ العان سوڭ، قىتاي جاعى قالىڭ اسكەر ءبولدى. ءامىرسانا بۇلارعا جوڭعار بيلىگىن ويدا-جوقتا سوعۋدى، قالماق كۇشىنىڭ قاي ەلدى مەكەندەردە قانشا ەكەنىن انىقتاپ بەردى. سونداي-اق قىتاي اسكەرىنىڭ قالاي ورنالاسۋ كەرەكتىگىن كورسەتتى. داباتسيمەن اراداعى قاندى وشپەندىلىك ارىستانداي اقىرعان جاۋىنگەر ەلدى وڭدىرماي ورعا جىقتى. رەناتتىڭ جازۋىنشا، بۇل قىتاي جورىعىنان جوڭعار حاندىعى عانا ەمەس، تۇتاس جوڭعار جۇرتى قىرعىن تاپتى. «كەزىندەگى بايتاق دالادا ۇيىسقان قالىڭ ەلدەن تۇك قالمادى»،  – دەيدى وكىنىشپەن.

امىرساناعا قوسىپ، قىتاي جاعى العاشىندا شاعىن اسكەر جىبەرگەنىمەن، ىلە-شالا گەنەرال پۋ دە باسقارعان سانى كوپ تۇتاس ارميانى اتتاندىرعان كورىنەدى. تەگى امىرساناعا ارتىنان قالىڭ اسكەر باراتىنىن ايتپاعانى ونىڭ شوشىنىپ، سوزىنەن تانىپ، قاشىپ كەتپەسىن دەگەنى بولار. قالماق جىگىتىنىڭ بار ماقساتى ءداباتسيدى تاقتان الىپ، ورنىنا وتىرۋ ەدى. ءشۇرشىتتىڭ كومەكتەسەم دەگەن ءسوزىنىڭ ارتىندا گەنوتسيدتىك پيعىلدىڭ جاتقانىن قايدان ءبىلسىن؟! ەكى قالماق نويانىنىڭ قان جۇتقان تارتىسىنان ورمانداي شۋلاعان بۇكىل ەل-جۇرتى قىرعىن تاپتى. قىتايلاردىڭ قولىنا ءوتىپ، گەنەرال پۋ دەنىڭ قاراماعىندا ءبىراز ۋاقىت بىرگە جۇرگەن شۆەد وفيتسەرى: «شۇرشىتتەر قالماق ساربازدارىن عانا ەمەس، ولاردىڭ كەمپىر-شالىن دا، ايەلدەرى مەن بالالارىن دا ايامادى. ەڭبەكتەگەن بالالارىنا دەيىن نايزاعا شانشىپ، تارباڭداتىپ جوعارى كوتەرىپ قارقىلداپ كۇلگەندەرىن  كوردىم»، - دەيدى جازباسىندا.

قانشاما عاسىر قىتاي قالالارى مەن ەلدىمەكەندەرىن قورقىنىشتا ۇستاپ، توناپ كەتىپ وتىرعان جانە سولاردىڭ تىلىمەن «جۋن-گار» (قاراقشىلار دەگەن ماعىنادا) دەپ اتالاتىن قالماق ەلى تۇگەلىمەن قىرىلىپ كەتتى. ولار قۇرعان ۇلان-عايىر يمپەريا دا ويدا-جوقتا قۇلاپ تىندى. جوڭعار حاندىعىن جانە قىتاي مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىن زەرتتەۋشى ەۋروپالىق عالىمدار جازاتىن جوڭعاريا يمپەرياسى وسىلاي قۇردىمعا كەتتى.

تاريحتا سولتۇستىكتەگى ورىس يمپەرياسى قازاق ەلىن قانشاما ىعىستىرىپ، قونىستارىنان ايىرىپ، ءوز مەزگىلىندە سونشالىقتى زوبالاڭ تۋدىرعانىمەن، قازاقتار امان قالدى. بۇعان شۇكىرشىلىك دەيىك. ال ەندى ۇلى قورعان يەسى ءساتى كەلگەن مۇمكىندىكتى جىبەرمەي، تالاي زامانعى وشپەندىلىگىن ۇمىتپاي، ىرگەسىندەگى ورمانداي قالىڭ قالماقتى باۋداي ءتۇسىرىپ، حاندىعىنان دا، ەلدىگىنەن دە ايىرىپ، قۇرتىپ جىبەردى. وسى ورايدا، اتا-بابالارىمىز قالدىرعان «قارا قىتاي قاپتاسا، سارى ورىس اكەڭدەي كورىنەر» دەگەن ماتەلدى ۇمىتپاعان ءجون. بۇل – وسى قيىن-قىستاۋ جىلداردا تۋعان، ومىردەن الىنعان شىنايى ءسوز. ورىس پاتشاسى ءبىرىنشى پەتر: «ەلىڭنىڭ ۇلىلىعىن تۇسىنگىڭ كەلسە، ونىڭ تاريح قاتپارىنداعى جاۋلارىنىڭ دا وسال ەمەس ەكەنىن بىلگەنىڭ ءجون»، - دەگەن-ءدى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz