يبراھيم فايزوللاۇلى - تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن قىتايدان اتامەكەنىنە ورالعان ازامات. ۇزاق جىل عىلىممەن اينالىسقان، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. قازىر «قازاقتانۋ» قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى، «دوستىق كوپىرى» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى، ەلارالىق «كورشى» جۋرنالى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتتەرىن قاتار اتقارادى. ءبىز عالىممەن الماتىدا وتكەن سوڭعى ميتينگىدە جولىعىپ، از-كەم سۇحباتتاسقان ەدىك.

- يبراھيم مىرزا، جۋىقتا قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن سىرتتاعى قازاقتاردى اتامەكەنگە كوشىرۋ باعدارلاماسى 2015 جىلعا دەيىن توقتادى. وسى قاۋلىنىڭ كوكسەگەنى نە؟

- مەنىڭ ويىمشا، كوشى-قوندى توقتاتۋ مۇلدە قاتە دۇنيە. ويتكەنى ءبىز جيىرما جىل زارلاپ ءجۇرىپ، شەتەلدەگى قازاقتاردى وتانعا جينادىق. وتكەن جىلى پرەزيدەنت نازارباەۆ دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءىV قۇرىلتايىندا سويلەگەن سوزىندە: «بارشا قازاقتىڭ ءبىر عانا وتانى بار، ول - قازاقستان» دەگەن بولاتىن. ال وتانىنا ورالۋدى شەكتەۋ، اسىرەسە ءوزىمىز شاقىرىپ الىپ، ونى قايتادان توقتاتۋ - قازاق تاعدىرىنا قياناتپەن پارا-پار بولدى.

يبراھيم فايزوللاۇلى - تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن قىتايدان اتامەكەنىنە ورالعان ازامات. ۇزاق جىل عىلىممەن اينالىسقان، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. قازىر «قازاقتانۋ» قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى، «دوستىق كوپىرى» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى، ەلارالىق «كورشى» جۋرنالى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتتەرىن قاتار اتقارادى. ءبىز عالىممەن الماتىدا وتكەن سوڭعى ميتينگىدە جولىعىپ، از-كەم سۇحباتتاسقان ەدىك.

- يبراھيم مىرزا، جۋىقتا قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن سىرتتاعى قازاقتاردى اتامەكەنگە كوشىرۋ باعدارلاماسى 2015 جىلعا دەيىن توقتادى. وسى قاۋلىنىڭ كوكسەگەنى نە؟

- مەنىڭ ويىمشا، كوشى-قوندى توقتاتۋ مۇلدە قاتە دۇنيە. ويتكەنى ءبىز جيىرما جىل زارلاپ ءجۇرىپ، شەتەلدەگى قازاقتاردى وتانعا جينادىق. وتكەن جىلى پرەزيدەنت نازارباەۆ دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءىV قۇرىلتايىندا سويلەگەن سوزىندە: «بارشا قازاقتىڭ ءبىر عانا وتانى بار، ول - قازاقستان» دەگەن بولاتىن. ال وتانىنا ورالۋدى شەكتەۋ، اسىرەسە ءوزىمىز شاقىرىپ الىپ، ونى قايتادان توقتاتۋ - قازاق تاعدىرىنا قياناتپەن پارا-پار بولدى.

مەنىڭشە، كوشى-قوندى شەكتەۋدىڭ ءبىر عانا سەبەبى بولۋى مۇمكىن. بيلىكتەگى وسى ماسەلەنى قاراپ وتىرعان شەنەۋنىكتەر ءۇشىن قازاقستان رەسەيشىل ءورىستىلدى مەملەكەت بولىپ قالۋى كەرەك. ال ونداي مەملەكەت بولۋى ءۇشىن شەتەلدەن قازاقتاردىڭ كەلۋى مۇلدە قاجەت ەمەس دەپ ويلايمىن. ويتكەنى قازاق كەلسە، بۇكىل ەلدىڭ قازاقىلانۋى تەزدەيدى. ال بيلىك ونى قالاپ وتىرعان جوق. سەبەبى ءبىزدىڭ بيلىك تايلى-تۇياعىنا شەيىن ءورىستىلدى جانە ورىس مەنتاليتەتتى.

بىراق شەتتەن كەلگەن قازاقتار، اسىرەسە قىتايدان، موڭعوليادان، وزبەكستان مەن رەسەيدەن كەلگەن قاراكوزدەر قازاقستانعا ماسىل بولمايدى. ولاردىڭ ءبارى ەڭبەكقور. «تاۋەلسىزدىكتىڭ جەمىسى» دەگەن كىتاپتا شەتتەن كەلگەن قازاقتاردىڭ وتانعا قوسقان ەڭبەگى، قىزمەتى جازىلدى. سوندا ولاردىڭ قازاقستانعا يەك ارتپايتىنى ناقتى ايتىلعان.

- قازاق كوشىنىڭ، ورالماندارعا ازاماتتىق بەرۋ ماسەلەسىنىڭ توقتاۋى - جاڭاوزەن قىرعىنىمەن بايلانىستى دەگەن پىكىرگە نە ايتاسىز؟

- تيمۋر قۇلىباەۆ، ومىرزاق شۇكەەۆ جانە ەرمۇحامەت ەرتىسباەۆ ۇشەۋى جاڭاوزەن جەلتوقسانىنىڭ سەبەبىن ورالماندارعا جاپتى، بىراق ول دۇرىس ەمەس. ەڭبەك داۋىنان تۋعان ەرەۋىلدى ورالماندارعا جابۋ - بيلىك ءۇشىن وڭاي. ويتكەنى پرەزيدەنت الدىندا ەسەپ بەرۋ كەرەك، وعان ىزدەۋ، سۇراۋى جوق ورالمانداردى جىعا سالۋ - كوكتەن ىزدەگەندى جەردەن تاپقانمەن بىردەي. قىسقاسى، بۇل قاندى وقيعانى ورالماندارعا جابۋ - ۇياتتى اڭگىمە، جىمىسقى ساياسات.

- كوش ماسەلەسىنە شۇقشيىپ وتىرعان سەبەبىمىز - اقوردانىڭ بيلىگى قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرمەۋ ساياساتىن اشىقتان اشىق جۇرگىزە باستاعان سەكىلدى. جاڭاوزەننەن كەيىن جەزقازعان كەنشىلەرى، اتىراۋ مۇنايشىلارى باس كوتەرە باستادى. بۇل باس كوتەرۋلەردىڭ بارلىعى تەك قانا قازاقتاردىڭ تاعدىرىمەن بايلانىستى. اقوردا وسىنداي كوتەرىلىستەردىڭ الدىن الۋدىڭ ءبىر امالى - كەدەي قازاقتى كوبەيتپەۋ كەرەك دەپ وتىرعان جوق پا؟

- قازاقتى كەدەي قىلىپ وتىرعان - بيلىك. بيلىك جيىرما جىلدان بەرى نەگىزىنەن شيكىزاتتى، قازبا بايلىقتاردى ساتىپ، ميللياردەرلەردى كوبەيتۋمەن، ولاردى بايىتۋمەن اينالىستى. ال وسى بيلىك تۇرعاندا مىنا حالىقتى بايىتۋ ەش مۇمكىن ەمەس. ەلدە كىم كەدەي تۇرادى؟ قازاقتار، اسىرەسە اۋىلدارداعى قاراكوزدەر! ال باسقا ۇلتتار قالاعا قونىستانعان، ءبارى باي. قالاداعى قازاقتاردىڭ كوبى اۋىر، ازاپتى، تابىسى از جۇمىستارمەن شۇعىلدانادى. بۇل -ەلدىڭ يەسى قازاق ۇلتىنا جاسالىپ جاتقان قيانات، قىلمىس.

قازاقتاردى شاقىرىپ، كەدەيلەردى كوبەيتپەۋ - بۇگىنگى بيلىكتىڭ كوكسەگەنى ەمەس مەنىڭشە، ولاردىڭ ويى قازاقتىلدى قازاقتاردى كوبەيتپەۋ. ەگەر قازاق كوبەيسە، مەملەكەت قازاقىلانادى. ال قازاقى مەملەكەت مىنا بيلىككە قاجەت ەمەس. ماسەلەن، قازاق ءتىلىنىڭ جيىرما جىلدا كوسەگەسى كوگەرمەۋى - بيلىكتەگىلەردىڭ قازاقى مەملەكەت ورناتپاۋ ساياساتىنان تۋعان دۇنيە.

قازاق ءتىلىن دامىتۋ تۋرالى قانداي قوزعالىس بار؟ تۇك جوق قوي! پرەزيدەنتتىڭ ءوزى بيىل «قازاق ءتىلى دەپ جىلاي بەرمەڭدەر!» دەدى عوي. مۇنىڭ ءوزى ەندى وڭالايىن دەپ تۇرعان انا ءتىلىمىزدى ومالتقانمەن بىردەي اڭگىمە.

- ءسىزدى الماتىدا ءوتىپ جاتاتىن كەلىسپەيتىندەر ميتينگىلەرىنەن ءجيى كورىپ ءجۇرمىز. تۇراقتى جۇمىسىڭىز بار، ەل اعاسى دەيتىن جاستاسىز، تۇيىندەپ ايتقاندا، تۇرمىستىق ماسەلەڭىز شەشىلگەن ازاماتسىز. سوندا ميتينگىدەن نە ىزدەيسىز؟

- مەنى ميتينگىلەردەن قالدىرمايتىن ەكى سەبەپ بار. ءبىرىنشى سەبەپ - ءجۋرناليستپىن. جۋرناليست كەز كەلگەن قوعامدىق وقيعادان، الەۋمەتتىك، مەملەكەتتىك ماسەلەلەردەن تىس قالماۋعا ءتيىس. ەكىنشى سەبەپ - ميتينگىلەردىڭ كوبى بيلىككە نارازىلىقتان تۋادى. ال مەنىڭ نارازىلىق شارالارعا بارۋىم - ىشكى قالاۋىم، ازاماتتىق پوزيتسيام.

وسىدان بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا الماتىداعى ميتينگىلەرگە ورىستىڭ كەمپىر-شالدارى شىعاتىن ەدى. ال قازىر ءۇيسىز-كۇيسىز قازاقتار مەن كەيبىر وقىعان-توقىعان ازاماتتار بارادى. نەگە؟ مەنىڭشە، بۇل ەلدە قازاق ماسەلەسىنىڭ كوبەيگەنىن كورسەتەتىن سياقتى.

- ال وسى ميتينگىلەرگە ءسىزدىڭ ارىپتەستەرىڭىز - زيالى قاۋىم نەگە كەلمەيدى، ەل تاعدىرىنا نەگە اراشا تۇسپەيدى؟

- قازاقستاندا تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن وتارسىزداندىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلگەن جوق. سوندىقتان بيلىك بولسىن، زيالى بولسىن - ءبارى ورىستىق مەنتاليتەتتەن الىستاي قويعان جوق. قىسقاسى، ءبىز ءالى رەسەيشىل، شالا-جانسار، وتار ەلمىز. حالىقتىڭ مىنەزى، ويى ءالى ورىسقا جالتاقتاۋدان ارىلا قويمادى. بولاشاقتى ويلايتىن ادام دا جوق، ءبارى كۇندەلىكتى تۇرمىستىڭ قامىنان اسپايدى.

ءبىزدىڭ زيالىلار دا تۇرمىستىق تاۋقىمەتتەرىنەن شىعا المايدى. ماسەلەن، بالا-شاعالارىنىڭ قىزمەتى، ءوزىنىڭ مەرەيتويى بار دەگەندەي. ال ميتينگىگە شىقسا، بيلىك سول جاعىنان قىسىپ تاستاي ما دەپ قاۋىپ قىلادى. سوندىقتان مەنىڭ زامانداستارىم - زيالىلار ءۇشىن ەل تاعدىرىنان بۇرىن، وتباسىنىڭ تىنىشتىعى ارتىق. بيلىكتىڭ زيالىلاردى باس كوتەرتپەي، كىرىپتارلىقپەن ۇستاۋى - بۇگىنگى بيلىك جۇيەسىنىڭ «ءداستۇرلى» قاعيداسى. ماسەلەن، سايلاۋ كەزدەرىندە مۇعالىمدەردەن باستاپ، بارلىق مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى اتتانىسقا كەلتىرۋ، ءبىر پارتياعا، ءبىر عانا ادامعا داۋىس بەرگىزۋ - بۇگىنگى جۇيەنىڭ كورىنىسى. جۇيە وزگەرمەي، ساياسات تا، بيلىك تە وزگەرمەيدى.

-          قازاققا اراشا بولىپ جۇرگەن بەس-التى اقىن-جازۋشىدان باسقا زيالىنى كورمەيمىز، نەگە ءبىزدىڭ عالىمدار مەن ونەر ادامدارى بەلسەندى ەمەس؟

- مەن قىتايدا عىلىممەن اينالىسقان اداممىن، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورىمىن. ال ەلگە كەلگەن سوڭ، قاجەتتىلىك جۋرناليستيكاعا ءتۇستى، وسى سالادان نان تاۋىپ ءجۇرمىن. نەگىزى جازۋشىلار مەن باسقا جاراتىلىستىق عىلىمداردىڭ ماماندارى ۇقسامايدى. جازۋشىنى ادام جانىنىڭ ينجەنەرى دەپ جاتامىز. ال باسقا ناقتى عىلىم ماماندارىندا حالىقتىق، ۇلتتىق مىنەز بولمايدى. سوندىقتان ولار باس كوتەرمەيدى. جالپى ايتقاندا، قوعامنىڭ ەتى ءولىپ كەتكەن. ەڭ الدىمەن سول عالىمدار ابدەن كونبىستىككە ۇيرەنگەن.

ەگەر عالىمدار، زيالىلار ۇلتتىڭ جوعىن جوقتاماسا، بۇل حالىققا كىم اراشا بولادى؟ بۇگىن سول ازاماتتار باس كوتەرسە، تاريح، ۇرپاق الدىندا بەتتەرى جارىق بولار ەدى. امال قانشا، ءبىزدىڭ ايتقانىمىز بولمايدى عوي.

قازاقستاندى جەمقورلىق بۋىپ العان. ماسەلەن، عىلىمدا جۇرگەندەر عىلىمي اتاقتى ساتىپ الادى، ديپلومدى دا «كوك قاعازبەن» قاعىپ تۇسىرۋگە ۇيرەنگەن. ەندى مۇنداي قوعامنان نە كۇتۋگە بولادى؟ بىراق ەڭ قاسىرەتتىسى، ءبىزدىڭ ءوسىپ جاتقان ۇرپاعىمىز وسى جەمقورلىققا ۇيرەندى. پارا بولماي، امال بولمايتىنىن بالاباقشاداعى سابيلەر دە بىلەدى. پاراقورلىقتىڭ قازىرگىسى قاۋىپتى ەمەس، بولاشاقتاعىسى قاتەرلى. بولاشاقتا وسى تاۋەلسىزدىكتىڭ بۋىنى الاياق بولىپ وسەدى.

- وسىنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە مەملەكەتتەگى ۇلتتىق ساياساتتىڭ جۇتاڭدىعىنان تۋعان قاسىرەت بولسا كەرەك. بيلىك قازاقتىڭ ەسەسىنەن باسقا ۇلتتاردىڭ ەسەبىن تۇگەندەپ بەرۋ ارقىلى ءوزىنىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعانداي كورىنەدى...

- ارينە، جاسالىپ جاتقان ساياسات تا، جۇمىس ىستەپ تۇرعان «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى» دا قازاقتى تۇقىرتىپ، باسقا ۇلتتاردىڭ ەسەبىن تۇگەندەپ، مەملەكەتتەگى «تۇراقتىلىقتى» ساقتاۋعا ارنالعان.

مەن باسقا ۇلتتاردىڭ ءداستۇرىن تارك ەتەيىك نەمەسە ولارعا باسقا ساياسات قولدانايىق دەپ وتىرعان جوقپىن. بىراق قازاقتى ولاردىڭ الدىندا تۇقىرتۋ ساياساتىن جۇرگىزبەۋىمىز كەرەك قوي. قازاقستاننىڭ بيلىگىندەگىلەر «باسقا ۇلتتار باس كوتەرمەسە، قازاقتان «كورىپ الامىز» دەپ ويلايدى، ونىڭ ۇستىنە «تايىنشا تۋلاپ، ىڭىرشاق شاقپايدىنىڭ» دا كەرى بار.

بيلىكتە 98 پايىز قازاقتار وتىر دەيمىز، بىراق سولاردىڭ دەنى ورىس مىنەزدى، قازاقىلىقتان جات پيعىلدى ادامدار. سوندىقتان دا ولاردان قازاققا قارايلاس قىزمەت كۇتۋ ارتىق شارۋا سياقتى.

بالتىق جاعالاۋىنداعى ەلدەر تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن وتارسىزداندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. ءسويتىپ ولار بىردەن بويلارىنداعى قۇلدىقتان قۇتىلدى. ال بىزدە ونداي ساياسات جۇرگىزىلگەن جوق. قازاققا قۇداي ءبارىن بەرىپ، جىگەر بەرمەپتى. جىگەرسىز بولعان سوڭ جەردىڭ استى-ۇستىندەگى بايلىقتىڭ پايداسىن كورە الماي، بيلىكتەن تالاپ ەتە الماي وتىرمىز. ونى بيلىكتەگىلەر دە بىلەدى. قازاقتىڭ جىگەرسىزدىگىن بىلگەن سوڭ، بيلىك باسىمىزعا شىعىپ الدى.

- ءبىزدىڭ بيلىك ساتىسىندا «ىشكى ساياسات» دەگەن قۇرىلىم بار. سول ساياساتىڭىزدىڭ تۇپكى ماقساتى قازاقتى تۇقىرتۋ ەمەس پە؟ ماسەلەن، قازاق ماسەلەسى قىلاڭ بەرگەن جەردىڭ بارلىعىندا سورلى قازاق جازىقتى بولىپ شىعا كەلەدى...

- ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ تاريح الدىنداعى ەڭ اۋىر قىلمىسى - وسى. ءوز حالقىن جازالاپ، ەلدە تىنىشتىق ورناتام دەۋ - ساندىراق. ءبىز نوبەل سىيلىعىنان ۇمىتتەنىپ ءجۇرمىز عوي. ەگەر قازاقستاننىڭ تىنىشتىعى، بەيبىتشىلىگى ءۇشىن وسى سىيلىق بەرىلىپ جاتسا، وندا ول سىيلىقتىڭ قۇنى كوك تيىن بولار ەدى. ويتكەنى بىزدە تاۋەلسىزدىكتەن بەرگى جيىرما جىلدا «جاڭاوزەن جەلتوقسانى»، ءدىن لاڭكەستەرىنىڭ جارىلىستارى، ۇلتتار اراسىنداعى قايشىلىقتار سياقتى ساياسي، الەۋمەتتىك سىيپاتتى وقيعالار كۇن سايىن ورىن الىپ جاتىر. مۇنداي ەل بەيبىتشىلىككە ۇلگى بولا الا ما؟ بولمايدى!

- ءسىز ەلدىڭ رۋحاني دۇنيەسىن قالاي باعامدايسىز، ورىستىڭ وتارىندا ءۇش ءجۇز جىل ەزىلگەن ەلىمىز ەندى بيلىكتىڭ كولونياسىنا اينالدى عوي... وسىدان قانداي قاتەر كورەسىز؟

- قازاقستان قۇجات جۇزىندە عانا تاۋەلسىز ەل سياقتى، ال ساياسي جاعىنان رەسەيگە، ەكونوميكالىق تۇرعىدان قىتايعا كىرىپتارلىعى باسىم. ويتكەنى ءبىزدىڭ سىرتقى قارىزىمىز 124 ملرد دوللارعا جەتتى عوي. سوندىقتان قارا بۇلتتاي ءتونىپ تۇرعان قىتايعا ءبىر جالتاقتاساق، ورمانداي ورىستىڭ كوڭىلىنە تاعى قاراپ وتىرعان جايىمىز بار.

قازاقتىڭ 300 جىل ورىسقا وتار بولۋى - ءتىلى مەن رۋحىنان ايىرىپ ەدى. ال ەندى ورىسشىل، پاراقور بيلىكتىڭ كولونياسىنا تۇنشىققان ەل - ۇرپاقتان «ايىرىلادى». ياعني تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى تاربيەلەنىپ جاتقان پاراقور، وتىرىكشى، جاعىمپاز ۇرپاق ەلدى ەل قىلماسى انىق.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

جۇقامىر شوكە،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 20 (148) 09 مامىر 2012 جىل