ورىس تاريحىنا كوز جىبەرسەڭ وندا وزگە ۇلتتارعا قارسى قاندى قاساپتىڭ وتە كوپ جاسالعانىن كورەسىڭ. بىراق ورىس ساياساتكەرلەرى ۇنەمى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا وزگە  ۇلتتار  «ءوز ەركىمەن» قوسىلدى دەۋدەن تانباي كەلەدى. ايتەۋىر اقتاڭداقتاردى اشىپ ايتۋعا قۇلىقسىز.  400 جىل بويى ۇستەمدىك ەتكەن كەزەڭدە رەسەي يمپەرياسى اسىرەسە تۇركى حالىقتارىنا قاتتى شۇيلىكتى. مۇنداي گەنوتسيدتى ورىسقا تاۋەلدى بولعان تۇستا قازاق حالقى دا تالاي رەت باستان وتكەرگەنى بەلگىلى. ماسەلەن، گولوششەكيننىڭ قولدان جاسالعان اشتىعى كەزىندە ولار ۇلتىمىزدىڭ قىرىق پايىزدان استامىن جەر بەتىنەن جويىپ جىبەردى. كەيىن قازاق سسر-ءىنىڭ اۋماعىن اتوم بومباسىن سىنايتىن الاڭعا اينالدىردى. وسى پوليگونداردىڭ كەسىرىنەن قانشاما قاراكوزدەرىمىز ومىردەن ەرتە كەتىپ، قانشا ادام مۇگەدەك بولىپ تۋدى. بۇل ۇلتىمىزدىڭ گەنوفوندى ءۇشىن ۇلكەن قاسىرەت بولدى. ويتكەنى ونىڭ ۋلى زاردابى تالاي جىلعا دەيىن تارقامايدى. وسى ماقساتقا قازاق جەرىن ادەيى تاڭداپ العان ورتالىقتىڭ ساياساتىنىڭ وزبىرلىعىنا تاڭعالاسىڭ. ەگەر امەريكامەن الدا-جالدا سوعىس بولا قالسا قۇراما شتاتتاردىڭ قۇيرىقتى راكەتالارى ەڭ الدىمەن قازاق جەرىنە تۇسەتىن ەدى. ويتكەنى  ءبىزدىڭ ولكە  «نىساناعا» ىلىككەن جەرلەردىڭ ءبىرى بولدى. وسىنداي قۇيتىرقى ساياساتتىڭ كەسىرىنەن كەزىندە التىن ورداداعى ەڭ ۇلكەن ەتنوس بولعان قازاق حالقىنىڭ سانى 21-ءشى عاسىردا نەبارى 9 ميلليوننان اسپاي قالدى. ماسەلەن، 1897 جىلعى ساناقتا قازاقتاردىڭ سانى وزبەكتەردەن بەس ەسە كوپ بولىپ شىققان.

ورىس تاريحىنا كوز جىبەرسەڭ وندا وزگە ۇلتتارعا قارسى قاندى قاساپتىڭ وتە كوپ جاسالعانىن كورەسىڭ. بىراق ورىس ساياساتكەرلەرى ۇنەمى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا وزگە  ۇلتتار  «ءوز ەركىمەن» قوسىلدى دەۋدەن تانباي كەلەدى. ايتەۋىر اقتاڭداقتاردى اشىپ ايتۋعا قۇلىقسىز.  400 جىل بويى ۇستەمدىك ەتكەن كەزەڭدە رەسەي يمپەرياسى اسىرەسە تۇركى حالىقتارىنا قاتتى شۇيلىكتى. مۇنداي گەنوتسيدتى ورىسقا تاۋەلدى بولعان تۇستا قازاق حالقى دا تالاي رەت باستان وتكەرگەنى بەلگىلى. ماسەلەن، گولوششەكيننىڭ قولدان جاسالعان اشتىعى كەزىندە ولار ۇلتىمىزدىڭ قىرىق پايىزدان استامىن جەر بەتىنەن جويىپ جىبەردى. كەيىن قازاق سسر-ءىنىڭ اۋماعىن اتوم بومباسىن سىنايتىن الاڭعا اينالدىردى. وسى پوليگونداردىڭ كەسىرىنەن قانشاما قاراكوزدەرىمىز ومىردەن ەرتە كەتىپ، قانشا ادام مۇگەدەك بولىپ تۋدى. بۇل ۇلتىمىزدىڭ گەنوفوندى ءۇشىن ۇلكەن قاسىرەت بولدى. ويتكەنى ونىڭ ۋلى زاردابى تالاي جىلعا دەيىن تارقامايدى. وسى ماقساتقا قازاق جەرىن ادەيى تاڭداپ العان ورتالىقتىڭ ساياساتىنىڭ وزبىرلىعىنا تاڭعالاسىڭ. ەگەر امەريكامەن الدا-جالدا سوعىس بولا قالسا قۇراما شتاتتاردىڭ قۇيرىقتى راكەتالارى ەڭ الدىمەن قازاق جەرىنە تۇسەتىن ەدى. ويتكەنى  ءبىزدىڭ ولكە  «نىساناعا» ىلىككەن جەرلەردىڭ ءبىرى بولدى. وسىنداي قۇيتىرقى ساياساتتىڭ كەسىرىنەن كەزىندە التىن ورداداعى ەڭ ۇلكەن ەتنوس بولعان قازاق حالقىنىڭ سانى 21-ءشى عاسىردا نەبارى 9 ميلليوننان اسپاي قالدى. ماسەلەن، 1897 جىلعى ساناقتا قازاقتاردىڭ سانى وزبەكتەردەن بەس ەسە كوپ بولىپ شىققان. سوڭعى دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتسەك قازىر وزبەكتەردىڭ جان سانى 25 ميلليونعا جۋىقتاپتى. ەگەر ۇلتىمىزدى جويىپ جىبەرۋدى كوزدەگەن ساياسات جۇرگىزىلمەگەندە قازاق ۇلتىنىڭ سانى قازىر شامامەن 125 ميلليون ادامنىڭ توڭىرەگىندە بولار ەدى. التىن وردا مەن عۇن-قىپشاقتارعا  قانشاما عاسىر بويى بودان بولىپ كەلگەن رەسەي يمپەرياسى وسىلايشا بىزدەن ەسە قايتاردى. تۋىستىعى جاعىنان قازاقتارعا  ەڭ جاقىن حالىقتىڭ ءبىرى سانالاتىن نوعايلاردىڭ باستان كەشىرگەن ازابى ءتىپتى جان تۇرشىگەرلىك. باۋىرلاس حالىق بۇل گەنوتسيدتەن ءالى ەس جيا العان جوق. 1783 جىلى پاتشانىڭ پارمەن بەرۋىمەن سۋۆوروۆ نوعاي مەملەكەتىن جويىپ جىبەرۋ ءۇشىن جورىققا اتتانادى. ەڭ الدىمەن يمپەراتور سارايىندا نوعايلاردى ورال وڭىرىنە جەر اۋدارۋ جوسپارى جاسالدى. پاتشانىڭ وڭتۇستىكتەگى ورىنباسارى كنياز پوتەمكين بۇل جۇمىستى سۋۆوروۆقا سەنىپ تاپسىرادى. بىراق تۇتاس ءبىر ۇلتتى تۇرعىلىقتى جەرىنەن جەر اۋدارۋعا باعىتالعان ارەكەتتىڭ سوڭى قاناقاي مىرزا، تاۋ سۇلتان، نۇراددين، مۇسا مەن قارا سمايىلدىڭ باسشىلىعىمەن بولعان ۇلكەن كوتەرىلىسكە ۇلاسىپ كەتەدى. بىراق جازالاۋشى جاساق ورايىن تاۋىپ تاڭعى نامازعا جىعىلعان كوتەرىلىسشىلەردىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. مۇنداي ۇرىمتال ءساتتى قولدان شىعارعىسى كەلمەگەن سۋۆوروۆ بىردەن شابۋىلعا شىعۋعا بۇيرىق بەردى. كەسكىلەسكەن شايقاس كۇنى بويى جالعاسادى. تەك كەش قارايعاندا عانا نوعايلار ۇرىس سالا وتىرىپ ىعىسا باستايدى. وسى ۇرىستا شەگىنگەندەردى وكشەلەي قۋعان ءبىر عانا نيجەگورود پولكى بالا-شاعا دەمەي 10 مىڭنان استام قانداسىمىزدى جەر جاستاندىرعان. بۇدان ارعى شايقاستا كوتەرىلىسشىلەردى باستاپ شىققان ءبىر كەزدەگى قۇدىرەتتى نوعاي مىرزالارىنىڭ بارلىعى مايدان دالاسىندا ءشاھيت بولادى. ۇلىسىن قورعايمىن دەپ باسىن بايگەگە تىككەن قاھارمان باتىرلاردىڭ اتاقتى ءۇرىم-بۇتاعى دا كوپ ۇزاماي تۇگەل قىلىشقا ءىلىندى. كەيىن بۇل سوعىستىڭ سوڭى بارلىق نوعايلاردى جاپپاي قىرىپ-جويۋعا ۇلاسىپ كەتتى. بۇل گەنوتسيدكە سولتۇستىك قاپقازداعى اسكەرلەر مەن كازاكتاردىڭ بارلىعى قاتىستىرىلادى. قاندى قاساپ كەزىندە 500 مىڭنان استام نوعاي قىرعىنعا ۇشىراپ، ميلليوننان استامى تۇركياعا بوسىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. وسى وقيعانى بايانداپ بەرگەندە ەكاتەرينا ەكىنشى «نوعاي ماسەلەسىن» تۇبەگەيلى شەشتىك دەپ قاتتى قۋانعان كورىنەدى. تۇركىلەردەن «تازارعان» الىپ ايماققا كەيىن ول سلاۆياندار مەن نەمىستەردى قونىستاندىرادى. ەڭ وكىنىشتىسى، قازىر ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن سۋۆوروۆتىڭ وسىنداي «كوزسىز ەرلىكتەرىنە» تامسانۋدان تانباي  كەلەمىز. ويتكەنى  ەلدىگىمىزدىڭ شەجىرەسىندەگى مۇنداي اقتاڭداقتار اشىق ايتىلمايدى. كىمنىڭ جاۋ، كىمنىڭ دوس بولعانىن مۇلدە بىلمەيمىز. بۇل ەڭ قۇرىعاندا وسكەلەڭ ۇرپاق ءبىلىپ ءوسۋى ءتيىس اقيقات. ايتپەسە ءوز شەجىرەمىزدەن كوز جازىپ قالعان مۇنداي ماڭگۇرتتىكتىڭ سوڭى جاقسىلىققا اپارماcى انىق. سۋۆوروۆتىڭ باسشىلىعىنداعى پاتشا اسكەرى جاساعان قاندى قاساپ بۇنىمەن بىتپەيدى. ونى اڭگىمەلەۋدىڭ قاجەتى دە جوق   دەپ ويلايمىز. قازاقپەن جانى دا قانى دا ءبىر تۋىس حالىقتى ۇيقى ۇستىندە نەمەسە ناماز وقىپ جاتقان ساتىندە ۇستىنەن ءتۇسىپ وپاسىزدىقپەن بالا-شاعاسىنا دەيىن اياۋسىز قىرعان جەندەتتىڭ «ەرلىكتەرىن» تۇگەندەپ شىققىمىز كەلمەيدى. تۇركى حالىقتارىنا قارسى باعىتتالعان زىميان ساياسات بۇدان كەيىندە جالعاستى. 1944 جىلى تۇرىك جالىقتارىنىڭ تاريحىن زەرتەۋگە تىيىم سالاتىن قاۋلى شىعادى. بۇدان كەيىنگى 50 جىل ءبىزدى «جازۋ-سىزۋى بولماعان» قارا توبىر رەتىندە سۋرەتتەۋمەن ءوتتى. ال تۇركىلەردىڭ ۇلىسىنىڭ اۋماعىن كەڭەيتۋ ءۇشىن جاساعان جورىقتارىنا  ورىس تاريحشىلارى «شاپقىنشىلىق»، «كوشپەندىلەر»، «ەزگى» دەگەن بىرجاقتى باعا بەرۋمەن عانا شەكتەلىپ وتىردى. سولاقاي ساياسات وسى تۇستا «موڭعولداردى» التىن وردانىڭ قوجايىندارى ەتىپ شىعارادى. ال تۇرىك، حازار، قىپشاق، عۇن قاعاناتى مەن اقساق تەمىردىڭ كەزەڭى، بابىر مەن قاراحانيدتەر ءداۋىرى تۋرالى تاريحشىلار جاق اشقان جوق. وسىلايشا ادامزات وركەنيەتىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان بابالارىمىزدىڭ جاسامپاز تىرلىكتەرى تۇگەلدەي جوققا شىعارىلدى. بۇنداي جىمىسقى ساياسات قازىر دە مۇلدە جۇرگىزىلمەيدى دەپ كەسىپ ايتۋدان اۋلاقپىز. پەتر ءبىرىنشىنىڭ «باسۇرمانداردى قالاي قالاساڭداردا قىرا بەرىڭدەر» دەگەن ءسوزى بار. رەسەيدىڭ مەملەكەتتىلىگىن قالىپتاستىرىپ كەتكەن ونىڭ بۇل وسيەتىن ورىس بيلىگى ءالى جادىنان شىعارعان جوق.

«اباي-اقپارات»