ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 11 ماۋسىمىندا وسىنداي تاقىرىپپەن Abai.kz پورتالىندا ءبىزدىڭ ماقالامىز جارىق كورگەن بولاتىن. اتىلمىش جاريالىم وقىرماننىڭ ۇلكەن قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ 10 تاۋلىكتىڭ ىشىندە (21.06.2021. ساع.16.00) 13200-دەن استام قارالىم بولدى (1 سۋرەت):

پىكىر قالدىرعانداردىڭ دا قاتارى قالىڭ. جاسىرىن ەسىممەن جازعان بىرنەشە كىسىلەر مۇنداي ماقالالار تاۋەلسىز ەلدىڭ بىرلىگىنە زيانىن تيگىزەدى دەپ سانايدى. بىزدەر مۇنداي مازمۇنداعى پىكىرلەرمەن كەلىسپەيمىز. ۇلتتىڭ سانا تۇرعىسىنان ۇيىسۋ جولى ءدامى كەرمەك، ءتىپتى، اششى جولدار ارقىلى جۇرەدى. ءوز تاريحىنىڭ بۇرالاڭ جولى مەن بۇلدىر شىندىعىن شىنايى تاني الماعان حالىقتىڭ ۇلتتىق بىرلىگى ەشقاشان بەرىك بولىپ قالىپتاسپايدى. ءبىزدىڭ ۇستانىم وسىلاي. 13 مىڭنان اسقان قارالىم ىشىندە وسى ويدى جاقتايتىن كىسىلەردىڭ قاتارى قالىڭ دەپ ەسەپتەيمىز.

القيسسا، الدىڭعى ماقالادا ارىزقويلار ءبىر مەزەتتە ءتورت مەملەكەتتىك مەكەمەگە شاعىمدانعانىن، ول شاعىمدار ىشىندە ورىنبور گۋبەرناتورى مەن ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە جازىلعان ارىزداردى ارحيۆتە كەزدەستىرە العانىمىزدى ايتقان بولاتىنبىز. ەندىگى كەزەكتە ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە باعىتتالعان شاعىمدى تالداماقپىز. بۇل ورىنبور گۋبەرناتورىنا باعىتتالعان  شاعىمنان بۇرىن جازىلعان.  شاعىمنىڭ جازىلعان ۋاقىتى – 30 تامىز 1914 جىل. بۇل ءتۇپ نۇسقا ەمەس، تاسقا تەرىلىپ، ورىنبور گۋبەرنيالىق جاندارميا باسقارما باسشىسىنىڭ جەكە قولى مەن ءمورى ارقىلى راستالعان كوشىرمە.

قۇجاتتىڭ  مازمۇنى ارىزقويلاردىڭ ورىنبور گۋبەرناتورىنا جازعان شاعىمىنان الشاق كەتپەيدى. ماقساتى – «قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى ا.بايتۇرسىنۇلى مەن ونىڭ حاتشىسى م.دۋلاتۇلىنىڭ بۇلىكشىلىك ارەكەتتەرى مەن سىبايلاستارىن اشكەرەلەۋ، ال تالاپتارى – «قازاق» گازەتىن جابۋ، «بۇلىكشىلەردى» ورىنبوردان قۋىپ شىعارۋ. جازىپ وتىرعاندار – بەيمالىم بەسەۋ (2 سۋرەت):

شاعىمنىڭ كىرىسپەسى ورىنبور قالاسىندا «قازاق» اتتى گازەت شىعاتىنىن، ولاردى شىعارۋشىلار الدەقانداي ءبىر ىسىمەن نازارعا ءىلىنىپ، سەمەي گۋبەرناتورىنىڭ وكىمىمەن تۇرمەگە جابىلىپ، پوليتسيا باقىلاۋىندا بولاتىن اكىمشىلىك جازا  كەسىلىپ، سىرتقا قۋىلعان «سەنىمسىز، تاڭبالى  كىسىلەردىڭ» (پوروچنوست) - ا.بايتۇرسىنۇلى مەن م.دۋلاتۇلىنىڭ گازەت شىعارىپ جاتقاندىعىن بايانداۋعا قۇرىلعان (3 سۋرەت):

كىرىسپەلىك بايانداۋ سول «سەنىمسىز كىسىلەردىڭ» گازەت شىعارۋ ىسىنە قالايشا رۇقسات العانىنا تاڭدانىس بىلدىرگەن جولدارعا ۇلاسادى جانە ونىڭ سەبەبىن تورعاي وبلىستىق باسقارماسىندا ءتۇرلى لاۋازىمدىق قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن تىلەكتەس ءارى  سەرىكتەس كىسىلەردىڭ  كومەگى ارقىلى جۇزەگە اسقان دەپ تۇسىندىرەدى. «قازاق» گازەتىن شىعارۋشىلاردىڭ اركەتتەرىن بۇركەمەلەپ جۇرگەن تىلەكتەس كىسىلەردىڭ قاتارىندا مۇسىلماندىق باسىلىمداردىڭ تسەنزورى، تورعاي وبلىستىق باسقارماسىنىڭ اۋدارماشىسى م.تۇنعانشين، ورىنبور وكرۋگتىك سوتىنىڭ حاتىشىسى س.قادىرباەۆتارمەن بىرگە سول سوتتىڭ اۋدارماشىسى بالعىمباەۆ، ورال وبلىسى تەمىر ۋەزىنىڭ شارۋلار جەتەكشىلەرى جيىنىنىڭ (سەزىنىڭ) باسشىسى ب.ەسماحانوۆتاردىڭ (يسماحانوۆ) اتى اتالادى. ولار گازەتتى اشۋعا جانە ونىڭ تۇراقتى وقىرماندارى قاتارىن قىزمەتتىك-لاۋازىمدىق ىقپالىمەن قالىپتاستىرعان (4 سۋرەت):

وبلىستىق باسقارامادا قىزمەت جاساي ءجۇرىپ «قازاق» گازەتىن  بۇركەمەلەپ جۇرگەن قازاق شەنۋنىكتەردىڭ شەڭبەرىن ايقىنداعاننان شاعىمدانۋشىلار ا.بايتۇرسىنۇلى مەن م.دۋلاتۇلىنىڭ «بۇلىكشىلدىك» يدەيالارىن سانامالاپ شىعادى. ونى ولار مازمۇندىق سيپاتىنا قاراي ءتورت توپقا بولەدى: جەرگە ورنالاستىرۋ، سىبايلاستىق، وتارشىلدىق، رەسەي-گەرمان سوعىسى ماسەلەلەرى.

ارىزقويلار ەڭ الدىمەن ولاردىڭ جەر ماسەلەسىنە قاتىستى كوزقاراستارىنىڭ زيانىن ايتادى. جەرگە ورنالالاستىرۋ ماسەلەسى بويىنشا ا.بايتۇرسىنۇلى مەن م.دۋلاتۇلىنىڭ ناسيحتاپ جۇرگەن ويلارى وتە قاۋىپتى. سەبەبى ولار جەرگە ورنالاستىرۋ ماسەلەسى ازاماتتىق-مۇلىكتىك قاتىناس تۇرعىسىنان قازاقتارعا قاتىستى بولماۋى كەرەك، قونىس اۋدارۋشىلارعا (پەرسەلەندەرگە) جەردى جالعا بەرمەي، ولارمەن ەشبىر تاۋار ايىرباستاماي، ولارمەن ءجيى-ءجيى جانجالداسۋ قاجەت دەپ سانايدى. سول جاعدايدا پەرسەلەندەر كەيىن قايتىپ، جەر قازاقتىڭ وزىنە قالادى. بۇعان قوسا «جاڭا مۇعالىمدەر» (ارنايى مۇعالىمدىڭ وقۋ ورنىن بىتىرگەن، جوعارى ءبىلىمى جوق ا.بايتۇرسىنۇلى مەن م.دۋلاتۇلىن مىسقىلداپ وتىر-اۆتور) ءى دۋمادا قابىلدانعان وتىرىقشى بولام دەگەن قازاقتارعا 15 دەسياتينا جەر بەرۋ نورماسى ەشقانداي اقىل ىسىنە جاتپايتىن الداۋ مەن ارباۋعا قۇرالعان شەشىم دەپ سانايدى. مۇنداي ويلار قاراڭعى قازاقتىڭ قالىڭ توبىنا «ۇنايدى»، سونىڭ سالدارىنان قازاقتار مەن پەرەسەلەندەر اراسىنا وشپەندىلىك سىزاتى ءتۇسىپ، قاقتىعىس پەن جانجالدار ورىن الىپ، كىسى ولىمىنە دەيىن بارعان (5 سۋرەت):

جۇرت اراسىنا تۇسكەن جانجالدان وبلىستىق باسقارمادا قىزمەت جاساپ جۇرگەن شەنەۋنىكتەر دە، «قازاق» گازەتىن شىعارۋشىلار دا ءوز پايداسىن كورىپ وتىر. سوت ىستەرى بويىنشا قادىرباەۆ پەن بالعىمباەۆ، اكىمشىلىك ىستەردەن تۇنعاشين مەن ەسماحانوۆ، جەرگە ورنالاستىرۋ جۇمىستارى بويىنشا ا.بايتۇرسىنۇلى مەن م. دۋلاتۇلى ءوز قالتالارىن قامپايتۋدا. شاعىمدانۋشىلار تاعدىردىڭ جازۋى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ورايىنا تۇسكەنىن، وسىلايشا ول تورعاي-ورال وبلىستارىنىڭ قونىس اۋدارۋشىلار باسقارماسىندا قىزمەت جاسايتىنىنا كۇيىنەدى. بۇلاردىڭ ىسىنە شاعىمدانۋشىلاردىڭ ءوز باستارىنا ءزوبالاى تۋدىرادى. قىسقاسى، ا. بايتۇرسىنۇلى مىقتى ۇيىمداسقان توپ (شايكا) قۇرعان (6 سۋرەت):

شاعىمنىڭ كەلەسى بولىگى «سەنىمسىز» تۇلعالاردىڭ قازاقتاردىڭ وتارشىلدىق قۇرىعىنا ىلىگۋ تاريحىنا كوزقاراستارىن سىناۋدى ءسوز ەتكەن. وندا «جاڭا مۇعالىمدەر» قازاقتار بوداندىقتى ءوز ەركىنەن تىس قابىلداعانىن، حان-سۇلتاندار قارا حالىقتى ساتقانىن، سول ءۇشىن ۇكىمەت تاراپىنان «اقسۇيەكتىك» (دۆورياندىق) مارتەبەگە يە بولىپ، جەر ماسەلەسىندە جەڭىلدىكتەر العاندىعىن سىنايدى. شاعىمدانۋشىلار مۇنى جالعان اقپارات دەپ سانايدى. حان-سۇلتانداردىڭ تۇقىمىنان «اقسۇيەكتىك» مارتەبە العاندار - پاتشا تاراپىنان گەنەرالدىق شەن العانداردىڭ عانا ءۇرىم-بۇتاعى. مۇنداي ارانداتۋشىلىق اقپاراتتار قاراپايىم حالىقتىڭ كەزىندە قازاقتاردى پاتشا بوداندىعىنا الىپ كەلگەن حان-سۇلتاندارعا دەگەن وشپەندىلىگىن تۋعىزادى جانە ونىڭ ارتى ۇلكەن جانجالعا ۇلاسۋى مۇمكىن دەگەن قاۋىپ-قاتەردى العا تارتادى (7 سۋرەت):

شاعىم مازمۇنىندا كوتەرگەنىلگەن كەلەسى ءبىر ماسەلەسى «قازاق» گازەتىن شىعارۋشىلاردىڭ سوعىس ماسەلەسىنە دەگەن كوزقاراسىن «اشكەرەلەۋگە» باعىتتالعان. سوعىستا نەمىستەر جەڭىپ شىعۋى ءتيىس. ويتكەنى ولاردى جەڭىمپاز تۇرىك مەملەكەتى قولداپ وتىر. بىزدەر ورىس اسكەرىنە جاردەمدەسپەۋىمىز كەرەك. نەمىس پەن تۇرىكتەر جەڭىپ شىقسا، جاڭا ۇكىمەت پەرەسەلەندەرى قازاق جەرىنەن قۋىپ شىعادى (8 سۋرەت):

ا.بايتۇرسىنۇلى مەن م.دۋلاتۇلىنىڭ مۇنداي ويلارى ءبىزدىڭ ويىمىزعا مۇلدەم جات. بىزدەر ورىس پاتشاسىنا (باس ارىپتەرمەن جازىلعان) ادال بولۋعا انت بەرگەنبىز، سول انتتىڭ جولىندا جانىمىزدى بەرەمىز. ءبىزدى قۇردىمعا تارتىپ بارا جاتقان «قالاۋسىز كەلگەن»، قاۋىپتى  مۇعالىمدەردەن قۇتىلۋ ءۇشىن شاعىمدانىپ وتىرمىز. ۇيىمداسقان توپتى تالقانداپ، «قازاق» گازەتىن جاۋىپ، وعان قاتىسى بار كىسىلەردى ورىنبوردان، تورعاي مەن ورال وبلىستارىننىڭ شەكاراسىنان قۋىپ شىعارۋ قاجەت، سەبەبى ولاردىڭ يدەيالارى وبلىس كولەمىنە تەرەڭ تامىر جايىپ بارادى (9 سۋرەت):

شاعىمنىڭ وسى ءبىر بولىگىندە ارىزدانۋشىلار الدەبىر ۋنيۆەرسانتتىڭ ا.بايتۇرسىنۇلىنا قارسى شىققاندىقتان، ول رەداكتورلىق  قىزمەتتى  وزىنە تىلەكتەس ادامعا وتكىزىپ بەرگەن دەپ ماقتانادى. ءسىرا، ۇكىمەتكە ادال  سول ۋنيۆەرسانتقا قولىندا  بيلىگى بار كىسىلەر نازار اۋدارسا دەپ تىلەيتىن سەكىلدى. ال شاعىمنىڭ سوڭعى بولىگىندە ارىزدانۋشىلار تورعاي وبلىسىنىڭ گۋبەرناتورىنا ارىز جازباي، ودان جوعارى تۇرعان مەكەمەگە تىكەلەي شىققان سەبەپتەرىن تۇسىندىرەدى. وبلىستىق باسقارمادا ا.بايتۇرسىنۇلىن  عۇلاما (گەنيا) سانايتىندار بار، ءبىز سولاردىڭ قۋعىن-سۇرگىنەن قورقامىز. ال ادىلدىك ىستەرى مەن قاجىر-قايراتى مول ورىنبور گۋبەرناتورىنا شىقپاي وتىرعان سەبەبىمىز  ول قازاقتاردى تولىق بىلمەيدى دەپ قورىتىندىلايدى (10 سۋرەت):

بىراق ولار بىرنەشە كۇننەن كەيىن ورىنبور گۋبەرناتورىنا دا شاعىم تۇسىرەدى. ول شاعىمدى بىزدەر ماقالانىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە تالداعان بولاتىنبىز. شاعىمنىڭ تۇپنۇسقادان (تۇپنۇسقا قولمەن جازىلعان بولۋى كەرەك) باسپالىق نۇسقاعا بۇكپەسىز، تۋرا  كوشىرىلگەنىن راستاپ ورىنبور گۋبەرنيالىق جاندەرميا باسقارماسىنىڭ باسشىسى گەنەرال-مايور بابيچ جەكە قولى مەن مەكەمەنىڭ ءمورىن باسقان. بۇدان ءارى قاراي وقيعا قالاي وربەيتىنى پاتشالىق توتاليتارلىق-امىرشىلدىك كەزەڭنىڭ  تاريحىنان حابارى بار ازاماتتارعا تانىس دەپ ويلايمىز... دەي تۇرساق تا، ونى كەلەسى تالداۋدىڭ ەنشىسىنە قالدىرعان ءجون دەپ سانايمىز.

الماسبەك ابسادىق،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى قوستاناي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى

ماقالا قر بعم عىلىم كوميتەتىنىڭ 2020-2022 جىلدارعا ارنالعان عىلىمي گرانتتىق قارجىلاندىرۋعا يە بولعان «ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ اۋىلدىق مەكتەپتەردەگى اعارتۋشىلىق جانە قوعامدىق قىزمەتى (جاڭا ارحيۆتىك دەرەكتەر مەن ولكەتانۋشىلىق ماعلۇماتتار، تۇلعانىڭ تىڭنان تابىلعان شىعارمالارى نەگىزىندە)» اتتى جوبا نەگىزىندە دايىندالدى.

Abai.kz