قازاققا نە كەرەك نەمەسە ءجۇز جىل بۇرىن قويىلعان سۇراقتىڭ جاڭعىرىعى

وسىدان تۋرا ءبىر عاسىر بۇرىن احمەت بايتۇرسىنۇلى: «قازاق كەرەگىنىڭ كوبى اركىمگە-اق ماعلۇم عوي: ءبىز كەيىن قالعان حالىق، العا بارىپ، جۇرت قاتارىنا كىرۋ كەرەك. باسقادان كەم بولماس ءۇشىن ءبىلىمدى، باي ءھام كۇشتى بولۋىمىز كەرەك. ءبىلىمدى بولۋعا وقۋ كەرەك. باي بولۋعا كاسىپ كەرەك. كۇشتى بولۋعا بىرلىك كەرەك. وسى كەرەكتەردىڭ جولىندا جۇمىس ىستەۋ كەرەك»، - دەپتى «قازاق» گازەتىندە. ۇلتتىڭ شىن مانىندەگى جاناشىر ۇلىنىڭ بۇل ءسوزىنىڭ قۋاتى قۇدايىم-اۋ، ويلاپ قاراعان كىسىگە قاسىم اقىنشا ايتقاندا، «لەبى ءالى كۇنگە دەيىن ءۇيىرىپ» اكەتەتىنىن سەزىنەسىڭ. ۇلت قاجەتتىلىكتەرىنىڭ ءجۇز جىل بۇرىن جازىلعان قاتارىنا تاعى نەنى قوسۋعا بولادى؟ قازاققا شىنىمەن دە نە قاجەت؟ ءبىلىم كەرەك پە، عىلىم كەرەك پە؟ جازۋشى كەرەك پە، ساتۋشى كەرەك پە؟ دەنساۋلىق كەرەك پە، ون ساۋلىق كەرەك پە؟ ءبىز قۇندىلىقتارىمىزدى اۋىستىرىپ الىپ، اداسىپ جول تابا الماي جۇرگەن جوقپىز با وسى؟ جاپپاي جاھاندانۋدىڭ جەمتىگىنە اينالىپ، جويىلىپ كەتۋدەن قازاقتى قۇتقاراتىن قۇدىرەت نە؟ الدە وسىلاي ءبىر تويعانىمىزعا ءماز بولىپ، «شەگىرتكەدەي ءان سالىپ»، سەلكىلدەپ بيلەپ جۇرە بەرەمىز بە؟ وندا ەرتەڭىمىز نە بولماق؟.. كەشەگىدەي ەمەس، تىزگىنىن ءوز قولىنا العان ەركىن ەلگە بۇگىن ەڭ الدىمەن نە كەرەك ەكەنىن ايتپاس بۇرىن، اۋەلى كەشەگى كەرەكتەرىمىزدى تۇگەندەي الدىق پا، جوق پا، سوعان وي جۇگىرتىپ كورەلىكشى.

قازاقتىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيى ەرىكسىز ءبىر حيكايانى ەسكە سالادى. قوجاناسىردى ايەلى بىردە بازارعا ماي الىپ كەلۋگە جۇمساپتى. نە ءۇشىن بارا جاتقانىن ۇمىتىپ قالماس ءۇشىن الگى بەيشارا جول بويى «ماي، ماي» دەپ قايتالاي بەرىپتى. كەنەت، ءبىر شۇڭقىرعا تاپ كەلىپ، «وپپا» دەپ سەكىرىپ ءوتىپتى. ءسويتىپتى دە، ءارى قاراي «مايدىڭ» ورنىنا «وپپا، وپپا» دەپ جالعاستىرىپ كەتە بارىپتى. بۇگىنگى كەيبىر قىلىعىمىز قاجەتىنەن جاڭىلعان ءدال سول قوجاناسىر ارەكەتىنە ۇقسايتىن سياقتى. نەگە دەيسىز بە؟ وندا تاريح كوشىنىڭ قاي كەزەڭىندە دە ۇلتىمىز ءۇشىن ماڭىزدىلىعىن جويماعان باستى قۇندىلىقتارىمىزدى ءالى تۇگەندەي الماي جۇرگەن بۇگىنگى كۇيىمىزدى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ كورىڭىز. قازاققا بۇرىن نە كەرەك بولىپ ەدى، ال بۇگىن شە؟
ءيا، جاقسى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن وقۋ-ءبىلىم كەرەك ەكەنىن حالىق ەرتە ءتۇسىندى. وسى كۇنى ساۋاتتىلىعىمىز جاعىنان الدىڭعى ورىنداردا تۇرعانىمىز بۇعان دالەل. دەسەك تە، بالاسىن وقۋ ورنىنا ءبىلسىن دەپ ەمەس، «قىزمەت قىلسىن، شەن السىن» دەپ بەرەتىن ەسكى باعدارىمىزدان كوپ جاڭىلا قويعان جوقپىز. كىمدى كورسەڭ دە، ەرتەڭ مەنىڭ بالام اكىم بولادى، باستىق بولادى دەپ ەركەلەتەدى پەرزەنتىن كىشكەنتايىنان. وقىعان-تۇيگەنىن ۇلتىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن جۇمساسىن، ءوز ءىسىنىڭ مىقتى مامانى بولسىن دەيتىندەر ءاي، بولسا دا ساۋساقپەن سانارلىق قانا شىعار. بىراق، «قازاقتىڭ تەڭدىگى بەس-التى جىگىتتىڭ تورە بولعانىمەن تابىلمايدى، وسىنداي جۇرتتىڭ تىرشىلىگىن كوركەيتەتىن جۇمىستارمەن تابىلادى» بۇل ءبىزدىڭ ءسوزىمىز ەمەس، سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ ءسوزى.
ال باي بولۋ وسى كۇنى ءار قازاقتىڭ مۇراتىنا اينالدى دەسەك، جاڭىلىسپايتىن شىعارمىز. بايۋ ءۇشىن كىمنىڭ نەنى كاسىپ ەتىپ جۇرگەنى جانە قالاي كاسىپ ەتىپ جۇرگەنى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. ءبىر ايتا كەتەرلىگى بالالارىمنىڭ ريزىعىن ادال كاسىپپەن تاۋىپ بەرەيىن دەيتىن پەندەنى كەزدەستىرۋ قيىن بۇل كۇندە. سودان بولسا كەرەك «كورسەم، بىلسەم» دەگەننەن گورى، «ىشسەم-جەسەم» دەيتىن ۇرپاق سانى كۇننەن كۇنگە ارتىپ كەلەدى.
وسى كەرەكتەردىڭ ىشىندە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن وزەكتىلىگىن ءالى جويماي كەلە جاتقان نارسە - حالىقتىڭ اۋىزبىرشىلىگى مەن تاتۋلىعى. بۇل ماسەلە بۇگىن، ءتىپتى، كەشەگىسىنەن گورى ماڭىزدى، وزەكتى بولىپ تۇرعان سەكىلدى. سەبەبى، ءبىز ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ جۇمىلا جۇمىس ىستەيتىن ىنتىماقتى ەل بولۋعا ءتيىس ەدىك. ال قازىر ەكى اۋىز اڭگىمەدەن كەيىن تۋىس بولىپ شىعا كەلەتىن قارعا تامىرلى قازاق بالاسى وزگە تۇگىل ءوز جاقىنىن جاتسىناتىن جامان پيعىل بايقاتادى. «قازاقتىڭ دوسى دا، جاۋى دا - قازاق» دەگەندى جۇرەك سىزداتپاي ايتاتىن دارەجەگە جەتتىك. ال بىزگە «كۇشتى بولۋعا بىرلىك كەرەك» بولاتىن.
كەشەگى قازاق ءۇشىن ىنتىماق-بىرلىكتەن كەيىنگى ماڭىزدىسى - ار-نامىس پەن ۇيات ەدى. ال وسى كۇنى «مالىم - جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم - ارىمنىڭ ساداعاسى» دەيتىن جۇرت ارىن مالى ءۇشىن قۇرباندىققا شالۋدان الدىنا جان سالماي جۇرگەنگە ۇقسايدى. بابالارىمىز ولىمنەن دە كۇشتى ساناعان «ۇيات» ۇعىمى، ءتىپتى، قولدانىستان شىعىپ بارا جاتىر دەسەك تە بولادى.
ءبىر عاسىر بۇرىن ا.بايتۇرسىنۇلى ۇلت قاجەتتىلىكتەرىن وسىلاي سانامالاپ بەرگەن بولسا، وسىدان تۋرا توقسان جىل بۇرىن، ياعني 1922 جىلى، «ورتەڭ» گازەتىندە سماعۇل سادۋاقاسۇلى «قازاققا نە كەرەك؟» ماقالاسىن جازعان ەكەن. ياعني، ۇلتقا نە كەرەك، نەدەن ساقتانىپ، نەگە ۇمتىلۋعا ءتيىسپىز دەگەن پروبلەما قاي كەزەڭدە دە ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن جوعالتپاعان. اۆتور اتالمىش ماقالاسىندا قايتكەندە قازاق تۇرمىسىن جونگە كەلتىرۋگە بولاتىنى تۋرالى وي تولعايدى. ەڭ اۋەلى، قازاقتىڭ قازىناعا مول قارا جەرى مەن ساۋسا ءسۇت، مىنسە كولىگى بولعان ءتورت تۇلىگى ۇلتتىڭ ءوز يگىلىگىنە جۇمسالۋى ءتيىس. ەكىنشىدەن، وقۋ-اعارتۋ ماسەلەسىن دۇرىس جولعا قويۋىمىز كەرەك دەي كەلە، سول كەزەڭدەگى قازاق بالاسى ءۇشىن وتە وزەكتى بولعان وسى ەكى ماسەلەنىڭ ماڭىزدىلىعىن جان-جاقتى اشىپ كورسەتەدى. ال بۇگىن ءبىز «قازاققا نە كەرەك؟» دەگەن ساۋالدى ساياساتتانۋشى نۇرلان ەرىمبەتوۆ مىرزاعا قويىپ كوردىك.

نۇرلان ەرىمبەتوۆ، ساياساتتانۋشى:

شىندىق بولماعان جەردە، بىرلىك بولمايدى

شىندىعىندا سىزدەر كوتەرىپ وتىرعان بۇل ماسەلە وتە وزەكتى. بۇل سۇراققا ءبىز كۇندەلىكتى جاۋاپ ىزدەۋمەن كەلەمىز. مەنىڭ ويىمشا، ەڭ الدىمەن قازاققا بىرلىك كەرەك. وكىنىشكە قاراي، بىزدە ايرانداي ۇيىعان ىنتىماق بولماي تۇر. ەكىنشىدەن، قازاققا قارا قىلدى قاق جارعان شىندىق پەن ادىلەت جەتىسپەيدى. ۇشىنشىدەن، تىنىشتىق كەرەك. 
كوپ جاعدايدا ءبىز ءبىر-بىرىمىزگە وتىرىك ايتامىز. سەبەبى، ىلعي ءبىر نارسەدەن سەسكەنىپ جۇرەمىز. ءبىر-بىرىمىزگە دەگەن سەنىمىمىز جوعالعان، بۇكپەسىز اشىق اڭگىمەگە دايىن ەمەسپىز. سول سەبەپتى، ءدال بۇگىن قازاق حالقىنا ءبىر وتباسىنداعىداي بىرلىك كەرەك. سەبەبى، بار-جوعى 15-16 ميلليون عانا حالىقپىز. ونىڭ ىشىندە قازاق سانى قانشا ەكەنىن بىلەسىزدەر. زامان اعىمى لەزدە وزگەرىپ سالا بەرۋى مۇمكىن. سوندىقتان قازىر ءبىر ءۇيدىڭ بالالارىنداي تاتۋ، ءبىر-بىرىمىزگە شىن جاناشىر بولۋ بىزگە اۋاداي قاجەت. ايتالىق، وسى كۇنى ءبىر-بىرىمىزبەن جاقسى امانداسامىز دا بىلاي شىعا بەرە سىرتىمىزدان جامانداپ شىعا كەلەمىز. ءبىر ۇيدە داستارحانداس بولىپ ارقا-جارقا وتىرامىز دا، شىعا سالىسىمەن سىرتىنان وسەك تاراتامىز. قانشا سىيلاپ تۇرساق تا، ءبىر-بىرىمىزگە جاقىندامايمىز. سەبەبى، ساسىق كەۋدەمىز جىبەرمەيدى. كىم-كىمگە ءبىرىنشى سالەم بەرۋى كەرەك دەگەن سەكىلدى تۇككە تۇرمايتىن نارسەنى ويلايمىز ۇيالماي. مىنە، وسىنداي جامان ادەتتەرىمىزدەن ارىلۋىمىز كەرەك. وتباسى مۇشەلەرى ءبىر-بىرىنە شىندىقتى اشىق ايتا الادى، ەرتەڭ قايتالاماس ءۇشىن قاتەلىگىن اياماي بەتىنە باسادى. بالا تاربيەسىندە دە ۇرىساتىن جەرىندە ۇرىسىپ، شىن جاناشىرلىق پەيىلمەن قارايدى. مىنە، بىزگە وسىنداي بىرلىك قاجەت. ەكىجۇزدىلىكتەن قۇتىلاتىن ۋاقىت جەتتى. قۇداي بەتىن ارى قىلسىن، ەرتەڭ سىرتتان جاۋ تيسە نەمەسە ىشتەن دۇشپان شىقسا، كۇنىمىز نە بولادى؟ ءبىز مۇنداي سىناقتان وتە الامىز با؟ ءبىزدىڭ بىرلىگىمىز بۇگىنگى تاڭدا ءسوز جۇزىندە عانا بولىپ تۇر. ال ەرتەڭ وسى ءسوزىمىزدى دالەلدەيتىن كۇن تۋسا، جان-جاققا بىتىراپ باس ساۋعالاپ كەتپەيمىز بە؟ ماسەلە وسىندا. ەلىمىزدە وسىنداي اشىق اڭگىمە بولماي، ءبىز ناعىز بىرلىككە جەتە المايمىز. شىندىق بولماعان جەردە، بىرلىك بولمايدى.
تاعى ءبىر ماسەلە، بىزگە نامىس جەتىسپەيدى. جاي ءبىر جۇمىسقا ءماز بولىپ جۇرە بەرەمىز. ءبىزدىڭ بالالار نەگە ۇشقىش بولۋدى، «نوبەل»، «وسكار» سەكىلدى سىيلىقتاردىڭ يەگەرى بولۋدى ارماندامايدى. نەگە ءوزىمىز دە، بالالارىمىز دا باسشى بولۋدى باقىت ساناپ كەتتىك. مۇنداي پەندەشىلىك جاعدايلاردان قالاي قۇتىلۋعا بولادى؟ العا قويعان ماقسات-مۇراتتارىمىز نەگە باستىقتىقتان بيىك ەمەس. ويتكەنى، ۇلتتىق نامىس جەتىسپەيدى. وزگە حالىقتار سەكىلدى قازاق تا الدىڭعى ورىنداردا تۇرۋى كەرەك دەپ ۇمتىلاتىندار از. نامىسى بولسا، نەگە جوعارى ءبىلىمدى ادامدار تاكسي جۇرگىزەدى، بازاردا ساۋدا ساتىپ تۇرادى. ويتكەنى، ولارعا تەك قانا وقىدى دەگەن قاعاز كەرەك بولدى.
قازىر بىزدە ادام ءسوزىنىڭ ورنىن ادامي رەسۋرستار ۇعىمى الماستىردى. ياعني، سۋ رەسۋرستارى، مۇناي رەسۋرستارى، ەنەرگەتيكا رەسۋرستارى دەگەن سەكىلدى ادامعا دا رەسۋرس رەتىندە قارايمىز. وكىنىشكە قاراي بىزدە قازىر تۇيىندەمە (رەزيۋمە) دەگەن ۇعىم پايدا بولدى. كەز كەلگەن جۇمىسقا تۇيىندەمە ارقىلى قابىلدايدى. بەتپە-بەت كەزدەسىپ، ەكى اۋىز اڭگىمەلەسىپ، ىشكى جان دۇنيەسىنە ءۇڭىلىپ بارىپ، جۇمىسقا الۋ جوق بىزدە. ادامنىڭ ءبىر-ەكى ساۋالعا دۇرىس جاۋاپ بەرگەنىنە ەمەس، كەسكىن-كەلبەتىنە، جىميعانى مەن كيىنگەنىنە قاراپ باعا بەرەمىز. نەگە ولاي دەيسىز عوي. جاڭا ايتقانىمداي نارىق زامانىنا وتكەندە، ادام دا وزگە زاتتار سەكىلدى رەسۋرسقا اينالىپ كەتكەن. ادامي قۇندىلىقتارعا ءمان بەرۋ جاعى وسىلاي جوعالدى. ءبىز نەگە ولاي بولدى دەپ جوقتاعان دا جوقپىز. سەبەبى، ءبارىمىز جاپپاي «زامانعا كۇيلەپ» ءجۇرمىز. ال بيلىككە، اكىم-قارالارعا رەسۋرستارمەن جۇمىس ىستەۋ وڭاي. ءبىزدىڭ بۇگىنگى كۇيىمىز ءبىر ارميانى ەلەستەتەدى. مىناۋ - ديۆيزيا، مىناۋ - باتالون، مىناۋ - روتا. ءبارىمىز ءبىر ادام بولىپ كورىنەمىز. ال اسكەردى «تۇر، سولعا قارا، وڭعا قارا، العا ءجۇر» دەپ ايتقانىنا كوندىرىپ، ايداۋىنا جۇرگىزىپ وتىرۋ اناعۇرلىم جەڭىل. ءوزىنىڭ ويى، وزىندىك كوزقاراسى جوق ارميانى باسقارۋ وتە ىڭعايلى. ماسەلەن، سولتۇستىك كورەياعا قاراساڭىز، كيىمى دە، ءتۇرى دە بىردەي حالىقتىڭ ساپ قۇراپ جۇرەتىنىن بايقايسىز. حالىقتى باسقارۋدىڭ ەڭ وڭاي جولى وسى. ءبارى بىردەي كيىنىپ، ساپقا تۇرىپ جۇرگەندە ەشكىمنىڭ جەكە ءۇنى ەستىلمەيدى، ءبارى ءبىر ادام سەكىلدى. كەڭەس وداعى كەزىندە ءبىز دە وسىلاي بىرىڭعاي ارميا بولىپ تۇردىق. سول تۇستا شىققان ءوزىنىڭ ويى بار اقىن-جازۋشى، دراماتۋرگتاردى، عالىمداردى تۇرمەگە جاپتى، يا بولماسا، شەتەلگە قۋىپ جىبەردى. سەبەبى، بيلىك ولارمەن ساناسقىسى كەلمەدى. ءبىز وسىلار سەكىلدى ارميا بولىپ كەتۋدەن ساقتانۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ادامي قاسيەتتەرگە ەرەكشە ءمان بەرۋگە ءتيىسپىز.

ر.S. «وسى كۇنى قازاققا كەرەك نارسەنىڭ كوبى اركىمگە-اق ماعلۇم. قازاققا نە كەرەك ەكەنىن بىلمەگەننەن ىستەي الماي تۇرعان ادام جوق. قازاق كەرەگى ايتىلىپ جاتىر ءھام ايتىلار دا. جۇرتقا كەرەگىن بىلەتىندەر كوپ، ىستەيتىندەر از. بىلۋشىلەرىمىز بىلگەنىمەن قويماي، ىستەۋگە كىرىسسە ەكەن. بىلۋشىلەرىمىز ىستەۋشى بولسا، ولاردى كورىپ، وزگەلەر دە ىستەر ەدى. ءسويتىپ، كوسەمدەر كوبەيسە، ەرۋشىلەر دە كوبەيەر ەدى. بىرەۋ جۇمىس قىلايىن دەسەم، تۇرعان جەرىم جامان دەيدى، بىرەۋ ماڭايىمداعى ەلىم جامان دەيدى. بۇلاردىڭ ءبارى دە بوس ءسوز. اباقتىدان جايسىز ورىن جوق، وندا دا وتىرىپ جۇمىس ىستەۋگە بولادى.» ا.بايتۇرسىنوۆ.

اينارا اشانوۆا

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى