جۋىردا، 15 مامىردا «ۇلت تاعدىرى» پاۆلودار وبلىستىق پىكىرسايىس كلۋبى 1931-1933 جىلدارداعى اشتىق ناۋبەتىنىڭ 80 جىلدىعىنا وراي دوڭگەلەك ۇستەل ۇيىمداستىردى. س.تورايعىروۆ اتىنداعى وبلىستىق كىتاپحانانىڭ ءماجىلىس زالىندا «اشارشىلىق زاردابى» دەگەن تاقىرىپتا وتكىزىلگەن بۇل شاراعا قوعام بەلسەندىلەرى، شىعارماشىل زيالىلار، ستۋدەنت جاستار قاتىستى. دوڭگەلەك ۇستەلگە  وبلىس مۇراعات جانە قۇجاتتاما باسقارماسىنىڭ ءبولىم باستىعى بەكمۇحاممەد يسلام، وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتتىڭ ديرەكتورى قانشايىم ماقاجانوۆا، ەرتىس اۋداندىق مۇراعاتتار ءبولىمىنىڭ باستىعى جاڭبىرباي ساعىناەۆ ارنايى شاقىرىلدى.

كلۋب جەتەكشىسى ارمان قاني  جەر-جەردە مەملەكەتتىك مەكەمەلەرمەن قاتار قوعامدىق ۇيىمدار دا اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋعا ارنالعان ءىس-شارالار  وتكىزىپ جاتقانىن،  وبلىستا ايماق باسشىسى ەرلان مۇحتارۇلى ارىننىڭ تاپسىرماسىمەن اشارشىلىق قۇرباندارى ەسكەرتكىشىنىڭ جوباسى بويىنشا كونكۋرس  جاريالانعانىن، قازىر سونىڭ  قورىتىندىسى شىعارىلىپ، تاياۋ ارادا ەسكەرتكىشتى ورناتۋ ءىسى قولعا الىناتىنى جونىندە  حابارلاما جاسادى.

كىتاپحانا قىزمەتكەرى ايگۇل ورازالينوۆا كىتاپحانا قورىنداعى  اشارشىلىق زاردابىن باياندايتىن كوركەم  ادەبيەتتەر مەن عىلمي ەڭبەكتەرگە شولۋ جاساپ، وسى تاقىرىپتاعى كىتاپتاردى جينالعانداردىڭ نازارىنا ۇسىندى.

جۋىردا، 15 مامىردا «ۇلت تاعدىرى» پاۆلودار وبلىستىق پىكىرسايىس كلۋبى 1931-1933 جىلدارداعى اشتىق ناۋبەتىنىڭ 80 جىلدىعىنا وراي دوڭگەلەك ۇستەل ۇيىمداستىردى. س.تورايعىروۆ اتىنداعى وبلىستىق كىتاپحانانىڭ ءماجىلىس زالىندا «اشارشىلىق زاردابى» دەگەن تاقىرىپتا وتكىزىلگەن بۇل شاراعا قوعام بەلسەندىلەرى، شىعارماشىل زيالىلار، ستۋدەنت جاستار قاتىستى. دوڭگەلەك ۇستەلگە  وبلىس مۇراعات جانە قۇجاتتاما باسقارماسىنىڭ ءبولىم باستىعى بەكمۇحاممەد يسلام، وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتتىڭ ديرەكتورى قانشايىم ماقاجانوۆا، ەرتىس اۋداندىق مۇراعاتتار ءبولىمىنىڭ باستىعى جاڭبىرباي ساعىناەۆ ارنايى شاقىرىلدى.

كلۋب جەتەكشىسى ارمان قاني  جەر-جەردە مەملەكەتتىك مەكەمەلەرمەن قاتار قوعامدىق ۇيىمدار دا اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋعا ارنالعان ءىس-شارالار  وتكىزىپ جاتقانىن،  وبلىستا ايماق باسشىسى ەرلان مۇحتارۇلى ارىننىڭ تاپسىرماسىمەن اشارشىلىق قۇرباندارى ەسكەرتكىشىنىڭ جوباسى بويىنشا كونكۋرس  جاريالانعانىن، قازىر سونىڭ  قورىتىندىسى شىعارىلىپ، تاياۋ ارادا ەسكەرتكىشتى ورناتۋ ءىسى قولعا الىناتىنى جونىندە  حابارلاما جاسادى.

كىتاپحانا قىزمەتكەرى ايگۇل ورازالينوۆا كىتاپحانا قورىنداعى  اشارشىلىق زاردابىن باياندايتىن كوركەم  ادەبيەتتەر مەن عىلمي ەڭبەكتەرگە شولۋ جاساپ، وسى تاقىرىپتاعى كىتاپتاردى جينالعانداردىڭ نازارىنا ۇسىندى.

مەملەكەتتىك مۇراعات ديرەكتورى قانشايىم عالىمجانقىزى ماقاجانوۆا بۇرىننان قازىرگى كەزگە دەيىن   قۇپيالانىپ ساقتالعان ۇلى ناۋبەتتىڭ العىشارتتارى، سيپاتى، سالدارى تۋرالى  دەرەكتەردى ورتاعا سالدى.

- 1929 جىلى بەلگىلەنگەن استىق دايىنداۋ مولشەرىن شارۋالاردىڭ ورىنداۋ مۇمكىندىگى جوق ەكەنى مۇلدە ەسكەرىلمەي، جوسپار  دەڭگەيىن ودان سايىن ءوسىرۋ ۇدەرىسى باستالعان. ورتالىقتان استىق  دايىنداۋ كولەمىن جىل سايىن ۇلعايتىپ وتىرۋعا نۇسقاۋ بەرىلىپ تۇرعان. ماسەلەن، 1929-1930 جىلدارى وكرۋگ ءۇشىن جوسپار 2 ملن. 300 مىڭ پۇت دەلىنسە، 1930-1931 جىلدارى بۇل مولشەر  ەكى ەسە ۇلعايتىلىپ، 7 ملن. 750 مىڭ پۇتقا جەتكىزىلگەن. ورىندالۋى مۇمكىن ەمەس  مۇنداي جوسپارعا  بايلانىستى جەرگىلىكتى بيلىككە  شارۋالاردىڭ نارازىلىق بىلدىرگەنى، ءتىپتى  الەۋمەتتىك قارسىلىق كورسەتكەنى تۋرالى بكپ(ب) پاۆلودار اۋداندىق كوميتەتىنە 1930 جىلدىڭ 30 قاڭتارىندا بايانحاتتار تۇسكەن.  سونداي-اق ەت دايىنداۋ جوسپارىنىڭ دا كولەمى  ۇلعايتىلىپ، ونىڭ سالدارى اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى مال باسىنىڭ مەيلىنشە ازايۋىنا اكەپ سوقتىرعان.

سولاي بولا تۇرا، شارۋالاردى ۇجىمداستىرۋ، وتىرىقشىلىق تۇرمىس سالتىنا كوشىرۋ ىستەرى كوبىنە قاۋىرت ءارى كۇش قولدانۋ ارقىلى زورلىقپەن جۇرگىزىلگەن. ەگەر 1928 جىلدىڭ 1 قازانىندا وكرۋگتە 2583 شارۋاشىلىق قامتىلعان 177 ۇجىمشار بولسا، 1930 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا بۇل سان 339-عا جەتكەن، ولاردا 15055 شارۋاشىلىق قامتىلعان، مۇنىڭ 6554-ءى قازاقتارعا تيەسەلى بولعان.

كۋلاكتاردى تاپ رەتىندە جويۋ جونىندەگى ۋاكىلەتتى ۇشتىكتىڭ 1930 جىلعى 19-20 اقپانداعى وتىرىسىندا م.گوركي، تەرەڭكول اۋداندارىندا جاپپاي ۇجىمداستىرۋ جانە كۋلاكتاردى وكرۋگتان تىسقارى جاققا جەر اۋدارۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە قاۋلى قابىلدانعان.  بىراق ءىس جۇزىندە كۋلاكتارمەن قاتار ورتا داۋلەتتىلەردىڭ دە دۇنيە-مۇلىكتەرى تاركىلەنگەن. ءتىپتى ەڭ قاراپايىم تۇرمىستىق زاتتار مەن ماي سەكىلدى ازىق-تۇلىك تۇرلەرى دە تارتىپ الىنعان. تاركىلەنگەن دۇنيە-مۇلىكتىڭ ءبىر بولىگىن بەلسەندىلەر ءوزارا ءبولىسىپ، ازىق-تۇلىك قورلارىنىڭ كەيبىر تۇرلەرىن  تاركىلەۋ بارىسىندا جەپ قويعان.

1930 جىلدىڭ 16 ناۋرىزىندا بكپ(ب)  پاۆلودار وكرۋگتىك كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى جيگارەۆ «جاپپاي ۇجىمداستىرۋ اۋداندارى بويىنشا ءجۇز جەتپىس شارۋاشىلىقتىڭ جويىلعانىن»  بكپ(ب)  قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ف.ي. گولوششەكينگە تەلەگراف ارقىلى حابارلاعان.

1932 جىلى پاۆلودار اۋدانى ۇجىمشارلارىنداعى مال شارۋاشىلىعى جاعدايىن زەرتتەۋ قورىتىندىسى  جونىندەگى بايانحاتتا «زەرتتەۋ كۇنى، ياعني 15 ساۋىردە «پەسچاننوە» ۇجىمشارىندا كولحوزشىلاردىڭ بىردە-ءبىرىنىڭ جەكە يەلىگىندە مۇلدە مال بولماعانى، اۋدان بويىنشا 1931 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنەن 1932 جىلدىڭ 1 اقپانىنا دەيىن مال باسى 40814-تەن 24820-عا دەيىن كەمىگەنى» باياندالعان.

وكرۋگتا اشارشىلىقتىڭ باستالعانى جونىندەگى العاشقى مالىمەتتەر 1930 جىلعى قۇجاتتاردا تىركەلگەن. ەگەر 1931 جىلدىڭ سوڭىندا، 1932 جىلدىڭ باسىندا ادامداردىڭ اشتىق سالدارىنان ءولۋىنىڭ «بىرنەشە جايتى تىركەلسە، كەيىننەن ونداعان، ودان سوڭ جۇزدەگەن جايتتار تىركەلگەن، بۇل قۇبىلىس، نەگىزىنەن، قازاق تۇرعىندارى اراسىندا بايقالعان».

1932 جىلدىڭ 31 قاڭتارىندا وتكىزىلگەن بكپ(ب) پاۆلودار اۋداندىق كوميتەتىنىڭ جابىق بيۋروسىندا قازاق تۇرعىندارىنىڭ اراسىنداعى اشتان ولگەندەردىڭ سانى - 498 ادام ەكەنى، كولحوزشىلار اراسىندا ءيتتىڭ ەتىن، ءتىپتى ادامنىڭ  ەتىن  جەۋ فاكتىلەرى تىركەلگەنى، اشتىق سالدارىنان ۇجىمشارلاردىڭ كۇيرەگەنى، مالدى قىرۋ وقيعاسى ورىن العانى حاتقا تۇسىرىلگەن.

«پاۆلودار اۋدانى  اۋىلدارى تۇرعىندارىنىڭ اشتىققا ۇشىراۋى جونىندەگى فاكتىلەر اقپارىندا» 1932 جىلى ساعىناي جانە كوشەنشۇرەك رۋلارى ادامدارىنان قۇرالعان  №1 اۋىلدا جەرلەنبەگەن 44 ءمايىت جاتقانى ايتىلادى. اقپارعا قاراعاندا، مايىتتەر كوبىنە تامداردىڭ ىشىنە اپارىلعان،  كەيىن مال قورالارعا تاستالعان. №2 اۋىلدا ءيتتىڭ ەتىمەن، ولەكسەلەرمەن قورەكتەنۋ وقيعاسى بايقالعان. قاشىپ كەتكەن كۋلاك ب.س-ءنىڭ  3 جاسار قىزى مەن شەشەسى مالشىلار فەرماسىندا اشتان ءولىپ، ولاردىڭ مۇردەلەرى اۋلادا جاتقان. سونىڭ ۇيىندە تۇراتىن ي.ت-ءنىڭ ەكى بالاسى تۇندە كىشكەنتاي قىزدىڭ ەتىن ءپىسىرىپ جەگەن. ەكىنشى كۇنى ايەلدىڭ ءبىر اياعىن شاۋىپ الىپ، قازانعا سالىپ پىسىرگەن. كومسومولدىڭ ۇيا حاتشىسى مەن ءبىر قويشى سول وقيعا ۇستىنە تۇسكەنىمەن، بالتامەن، پىشاقپەن قارۋلانعان كىسى جەگىشتەر مۇردەنى ولارعا بەرمەگەن. №6 اۋىلدا تۇرعىندار ولگەن تۋىستارىنىڭ دەنەسىن سىرتقا شىعارۋعا شاماسى جەتپەندىكتەن،  مايىتتەر 3-4 كۇن بويى ۇيدە جاتقان. اۋلاعا تاستالعان مۇردەلەردىڭ كەيبىرىنىڭ بەتتەرىن تىشقاندار كەمىرىپ كەتكەن.

№14 جانە 15 اۋىلداردا ءوز اياعىمەن جۇرەتىن ادام قالماعان،  كوپ ۇيلەردە تۇرعىندار توسەكتەرىنەن تۇرا الماي قالعان. اش-ارىقتاردىڭ ءبىر بولىگى مال تەرىلەرىندە جابىسىپ قالعان كوك ەتتى قىرىپ جەپ، تالعاجۋ قىلعان. 12 ءمايىت  قار باسقان ۇيلەردە جاتقان.  اۋداندا بارلىعى 4000 اش-ارىق  انىقتالعان.

وكرۋگتەگى اۋىل حالقى، نەگىزىنەن قازاقتار  اشتىقتان امان قالۋدىڭ امالىمەن رەسەيدىڭ جاقىن ايماقتارىنا، پاۆلودار قالاسىنا باس ساۋعالاپ شۇبىرىپ بوسقان.  پاۆلودار اۋدانى بويىنشا 1931 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندە  11 000 شاڭىراق بولسا، 1932 جىلدىڭ 1 ساۋىرىندە 3000 شاڭىراق قانا قالعان. 1932 جىلدىڭ 26 قازانىنا دەيىن وبلىس اۋماعىنان (ول كەزدە وبلىس اۋماعىنىڭ ءبىر بولىگى شقو قۇرامىندا بولعان) 35733 وتباسىن قۇرايتىن 142932 ادام كوشىپ كەتكەن. 1932 جىلعى، 3 ساۋىردە بكپ(ب) پاۆلودار  اۋداندىق كوميتەتىنىڭ  بكپ(ب) شىعىس قازاقستان وبكومىنان اش-ارىقتاردى اجالدان امان الىپ قالۋ ماقساتىندا قارجى مەن ازىق-تۇلىك ءبولىنۋىن سۇراپ جونەلتكەن جەدەلحاتتا پاۆلودار قالاسىنداعى اسا كۇردەلى جاعداي باياندالعان. ءبىر جاعىنان اۋىلداردان كەلگەن، ەكىنشى جاعىنان ءسىبىر ولكەسى اۋماعىنان ەرىكسىز شىعارىلىپ، كەرى قايتارىلعان قازاقتار تۋعان جەرىنە امالسىز ورالىپ، قالاعا 1700 ادام شوعىرلانعان. 700 بالاعا لايىقتالىپ ۇيىمداستىرىلعان  4 بالالار ءۇيى مەن  بارلىق مەكتەپتەر، كلۋبتار اش-ارىقتارعا لىق تولعان، قالا حالقى  كوشەلەردە جاتقان مايىتتەردى جيناپ ۇلگەرە الماعان.

1932 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنان باستاپ تەك نوۆوسيبيرسكتەن پاۆلودار ستانتسياسىنا كۇن سايىن 5 ۆاگون ادام كەلىپ تۇرعان. دۇنيە-مۇلىكسىز، ازىق-تۇلىكسىز، ءبىر بولىگى جارتىلاي جالاڭاش، جالاڭاياق مىڭداعان ادام، ونىڭ ىشىندە جۇزدەگەن بالا ءبىر ءتىلىم نان ىزدەپ قالا ىشىندە دە، ستانتسيا باسىندا دا قايىر سۇراپ قاڭعىرىپ جۇرگەن. 1932 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنە دەيىن پاۆلودار ارقىلى 21941 ادام وتكەن، ولاردىڭ ءبىر بولىگى اشتان قىرىلعان،  ءبىر بولىگى اۋداندارعا جىبەرىلگەن.

وبلىس مەملەكەتتىك مۇراعات ديرەكتورى قانشايىم عالىمجانقىزى ماقاجانوۆانىڭ مۇراعات قۇجاتتارىنان العان وسىنداي دەرەكتەرى دوڭگەلەك ۇستەلگە قاتىسۋشىلاردىڭ كوڭىلىن بوساتىپ، جۇرەگىن اۋىرتتى.

بۇدان سوڭ ەرتىس اۋداندىق مۇراعاتتار ءبولىمىنىڭ باستىعى جاڭبىرباي ساعىناەۆ اۋداندا اشارشىلىق قۇرباندارى جەرلەنگەن ورىندار جونىندە ءسوز قوزعادى،  وبلىس مۇراعات جانە قۇجاتتاما باسقارماسىنىڭ ءبولىم باستىعى بەكمۇحاممەد يسلام 1930 جىلدارداعى اشتىقتىڭ بەلگىسىز قىرلارىن اشۋ باعىتىندا باسقارما تاراپىنان اتقارىلعان  جۇمىستار مەن  ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى -  31 مامىر قارساڭىندا جۇزەگە اسىرىلاتىن ءىس-شارالار جوسپارى  تۋرالى اڭگىمەلەدى.

«ۇلت تاعدىرى» پىكىرسايىس كلۋبىنىڭ  مۇشەلەرى: سوتسيال ايتەنوۆ، ساۋلەت اقپانوۆا، گۇلنار قايىرحانوۆا، قايروللا كاجەنوۆ، قابدىراحمەن سەيىلعازين، ت.ب.  سويلەپ، قازاقستانعا كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان العاشقى جىلدارداعى رۋى ءبىر، اتالاس قازاقتاردىڭ وزدەرىن تاپقا جىكتەپ ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋ، 1920-1921 جىلدارداعى اشتىق، 1928-1931 جىلدارداعى شارۋالاردى زورلىقپەن ۇجىمداستىرۋ مەن وتىرىقشى تۇرمىس سالتىنا قاۋىرت كوشىرۋ، بايلارمەن قاتار ورتا داۋلەتتى شارۋالاردىڭ دا مال-مۇلكىن تاركىلەۋ مەن وزدەرىن جەر اۋدارۋ، 1931-1933 جىلدارداعى  قازاق حالقىنىڭ تەڭ جارىمىنان استامىن قىرعىنعا، بوسقىنشىلىققا ۇشىراتقان  ۇلى ناۋبەت، 1937-1938 جىلدارداعى جاپپاي جازالاۋ ارقىلى قازاق زيالىلارى قۇرامىن تۇگەلگە جۋىق جويىپ جىبەرۋ، 1939-1945 جىلدارداعى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قازاق جاۋىنگەرلەرىنەن قۇرالعان اسكەري بولىمدەردى مايداننىڭ ەڭ قاۋىپتى اۋماعىنا ورنالاستىرۋ، 1949-1991 جىلدارى ونداعان مىڭ ادامداردىڭ دەنساۋلىعىن قۇرتقان، ءومىرىن قيعان  سەمەي پوليگونىنداعى جانە  وزگە دە پوليگوندارداعى يادرولىق سىناقتار، 1954 جىلى باستالعان  تىڭ ولكەسىن كوتەرۋ  كەزەڭىندە دالالىق القاپتاردىڭ تالعاۋسىز، بەي-بەرەكەت جىرتىلىپ، توزدىرىلۋى، تىڭ يگەرۋشىلەر قاتارىندا بۇرىنعى قىلمىسكەرلەردى دە سولتۇستىك وڭىرلەرگە اكەلىپ، قونىستاندىرۋ، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جاپپاي جابىلىپ، قازاق ءتىلىن وتباسىلىق تىلگە اينالدىرۋ ءتارىزدى كەڭەستىك كەزەڭدەگى زۇلماتتاردى ەشكىم ەشقاشان ۇمىتۋعا ءتيىس ەمەس دەگەن پىكىرلەر ايتىلدى.  دوڭگەلەك ۇستەلدى كلۋب جەتەكشىسى ارمان قاني قورىتىندىلاپ، بىلايشا وي تۇيىندەدى:

- 1931-1933 جىلدارداعى قازاقستانداعى اشتىقتى كەڭەستىك وتارشىل  ساياساتقا سايكەس قازاق ۇلتىنا قاساقانا قارسى جاسالعان گەنوتسيد دەپ تانىلۋىنا جانە «قازاقستانداعى اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى» بەلگىلەنۋىنە قول جەتكىزۋىمىز كەرەك. سول كۇنى قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى، قازاقستانداعى ورىس پراۆوسلاۆ شىركەۋى مەن ريم-كاتوليك شىركەۋى، سونداي-اق  وزگە دە ءدىني بىرلەستىكتەر  تاراپىنان مەشىتتەردە، سوبورلاردا، شىركەۋلەردە، عيباداتحانالاردا اشارشىلىق قۇرباندارى ارۋاعىن قۇرمەتتەۋگە باعىشتالعان ءدىني راسىمدەر  ورىندالىپ، مەملەكەتتىك ورگاندار مەن قوعامدىق ۇيىمدار تاراپىنان قارالى ميتينگ ۇيىمداستىرىلۋى قاجەت، اشارشىلىق قۇرباندارى جاپپاي جەرلەنگەن، كومىلگەن زيراتتار مەن قورىمداردى انىقتاۋ جانە سول ورىندارعا بەلگىتاستار، ەسكەرتكىشتەر ورناتۋ ءىس-شارالارى جىل بويى جۇيەلى جۇرگىزىلۋى كەرەك.

كلۋب مۇشەلەرى وسى ايتىلعان ويلارمەن تولىق كەلىسەتىنىن مالىمدەپ،  مۇنى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى قر پارلامەنتى دەپۋتاتتارىنىڭ نازارىنا  ۇسىنىس رەتىندە جەتكىزۋ كەرەك   دەگەن ۇيعارىمعا كەلدى.

دوڭگەلەك ۇستەلگە وبلىس ىشكى ساياسات باسقارماسى مەن تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ جانە قالالىق ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى قاتىستى.

ا. باقتانۇلى

«اباي-اقپارات»