ايەل ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز...

– يسرايىل اعا! مەن ءبىر كۇنى ۇيدەگى ۇستەلدىڭ ۇستىندە ابايدىڭ ءبىر تومدىعىمەن قاتار جاتاتىن جۇمەكەننىڭ كىتابىن اشىپ قالدىم. اشقان بەتتە مىناداي سوزدەر بار ەكەن: «ءبىر شىراعدان جاندى تۇندە. كولەڭكەلەر، ءدىر-ءدىر قاق!» كولەڭكە جايلى از جازىلعان جوق، بىراق، مىناداي تىركەستى ءبىرىنشى كەزدەستىرۋىم. بۇل شىنىندا دا تەك ۇلى، ويشىل اقىننىڭ عانا قالامىنان تۋاتىن دۇنيە. ويشىل بولۋ ءۇشىن تۋا ءبىتتى تالانتتان بولەك ادامنىڭ ءوزى دە كوبىرەك وقۋى ءتيىس قوي. مىسالى، مەن ءسىزدىڭ ءوزىڭىز بارىڭىزبەن كوزگە ۇرىپ سىرتقا شىعارا بەرمەيتىن مىنەزىڭىز بار ەكەنىن بىلەمىن، سويتە تۇرا ءسىزدىڭ كوپ اقىننان ءبىلىمدى ەكەنىڭىزدى، كوپ وقيتىنىڭىزدى، ءبىلىم كوكجيەگىڭىزدىڭ كەڭ ەكەنىن بايقايمىن.

– ءبىزدىڭ جۇمەكەنگە ءتىسىمىز باتپايتىنى سودان عوي. سول اعالارداي ءبىز دە، بىزدەن كەيىنگىلەر دە كوپ وقۋىمىز كەرەك. ءبىلىم سول ساتتە اتىپ سىرتقا شىقپاۋى مۇمكىن، كەيدە ولاي بولۋى كەرەك تە ەمەس شىعار، بىراق، ادامنىڭ ميى وقىلعان ءبىلىمدى قورىتپاي تۇرا المايدى. سوندىقتان ول سەنى بايىتادى، ول سەنىڭ ءوزىڭنىڭ ميكروالەمىڭدى جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى جانە سەن كەرەك ەتكەن ءبىر كۇنى سىرتقا تەۋىپ شىعادى. سەنى دارا ادام ەتەدى. الپىس جىلدىعىما وراي «مەنىڭ ءوز الەمىم بار» دەگەن ماقالا جازعانمىن. نە كورسەم دە مەن ءوز الەمىمنىڭ ىشىنە كىرىپ، سوندا ءبارىن قورىتىپ وتىرامىن. مەنى قۇتقاراتىن – بىلىمگە دەگەن ۇمتىلىس.

ەلگە بەلگىلى تۇلعالاردى ايتپاعاننىڭ وزىندە جاي ءبىلىمدار ادامداردىڭ، جالپى، ەلدىڭ ەركەلەرى مەن سەركەلەرى سانالاتىن ازاماتتاردىڭ دا قاسىندا سۇيگەن جارلارى بار... جاستاۋ كەزىمدە بىردە قادىر اعامىزدىڭ ۇيىنە جاڭادان شىققان كىتابىنىڭ سيگنالدىق نۇسقاسىن الىپ باردىم. «جازۋشى» باسپاسىنىڭ پوەزيا ءبولىمىن باسقارامىن ول كەزدە. اعام ريزا بولىپ قالدى. «جەڭگەڭ ۇيدە جوق، بىراق، سۋىق سورپا بار» دەپ ونى ءوزى ىسىتتى. تۇبىندە 50 گرامدايى قالعان كونياكتىڭ بۋتىلكاسىن اكەلدى. ەكى ريۋمكاعا ءبولىپ قۇيىپ، ەندى الا بەرگەنىمىزدە جەڭگەي كەلدى. ورىسشالاپ: «دايۋ پيات مينۋت – وسۆوبوديتە كۋحنيۋ!» دەدى. قادىر اعا «وسىلاي ەركەلەيدى بۇل» دەپ جۋىپ-شايىپ جاتىر، ال، مەنىڭ تاماعىمنان اس وتپەي قالدى... سويتسەم، جەڭگەمىزدىڭ ونداي مىنەزىنە اعاي ۇيرەنىپ كەتكەن ەكەن...

– يسرايىل اعا، «جەڭگە» دەمەكشى... مەن ءوزىم وسى الىپ دەنەلى «مۇقاعاليدىڭ بار-جوعى 45 جاسىندا ومىردەن ءوتىپ كەتۋى مارقۇم لاشىن جەڭگەمىزدەن بولدى، سەبەبى، ءىشىپ الىپ ۇيىنە بارعاندا ول كىسى مۇقاڭدى كىرگىزبەي قويعان، مەن «ۇيگە ءجۇرىڭىز» دەگەنىمدە نامىستانىپ قالىپ كەتتى، تاڭ اتقانشا بەتون باسپالداقتا ۇيىقتاپ شىعىپتى» دەگەندى ءبىر ەمەس، ەكى اقىننىڭ ءوز اۋىزىنان ەستىدىم. ەكەۋى دە ومىردە بار. وسى جايلى نە ايتا الاسىز؟

– «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ىستەپ جۇرگەن كەزىم. ءبىر كۇنى باس رەداكتورىمىز شەرحان مۇرتازا مەنى شاقىرىپ الدى. «يسرايىل، ءوزىڭ بىلەسىڭ، باسقالار دا، ءبىز دە مۇقاعاليدىڭ تۋعان كۇنىنە وراي جىل سايىن شىعارمالارىن بەرىپ جاتامىز. بيىل تاعى دا سول تاپتاۋرىن سۇرلەۋمەن ءجۇرۋ ماعان ۇناپ تۇرعان جوق. مەن وسى ماسەلەنىڭ شەشىمىن تابۋدى ساعان تاپسىرايىن، سەن جاڭا ءبىر جولىن تاپشى» دەدى....

ول كىسىگە وڭاي، تاپسىرما بەردى-داعى كەتىپ قالدى، ال، مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟ ءارى ويلاندىم، بەرى ويلاندىم، باسىم اۋىرىپ كەتتى. اقىرىندا «مۇقاعاليدىڭ ۇيىندەگى لاشىن جەڭگەيمەن سويلەسۋ كەرەك» دەگەن ويعا توقتادىم. قوڭىراۋ شالدىم. «اپاي، مۇقاڭنىڭ تۋعان كۇنى كەلە جاتىر، سوعان ارناپ جىلداعىداي ول كىسىنىڭ ولەڭدەرىن بەرە سالۋعا بولار ەدى، بىراق، سونى بيىل وزگەشەلەۋ ەتسەك دەپ وتىرمىز. بۇل – تىكەلەي شەرحان مۇرتازانىڭ تاپسىرماسى. مەن سىزبەن جولىقسام دەپ ەدىم. جولىققاندا قوياتىن ءۇش قانا سۇراعىم بار. بىراق، ولاردى، ارينە، تەلەفونمەن ەمەس، بارعان سوڭ ايتامىن» دەدىم. «كەل، قاراعىم، كەل!» دەدى. بارسام ەت اسىپ قويعان ەكەن، ەكەۋمىز ەت جەدىك. ول كىسى ۇستەلگە اراق اكەلىپ ەدى، «اپاي، مەن ىشپەيتىن ەدىم» دەپ باس تارتتىم. «ىشپەيتىنىڭ جاقسى ەكەن!» دەپ جاتىر. شاي ۇستىندە انانى-مىنانى ايتىپ دەگەندەي، از-كەم اڭگىمەلەستىك. اپاي: «مۇقاڭ سەنى، يران-عايىپتى ايتىپ ماقتاپ وتىراتىن، سەن ەكەۋىڭدى بىلەمىن، جازعاندارىڭدى دا وقىعانمىن» دەدى. ءىشىم جىلىپ قالدى. «ال، قاراعىم، قوياتىن سۇراعىڭا كوشە بەر» دەدى شاي ءىشىلىپ بىتكەن سوڭ. «اپاي، ءبىرىنشى سۇراعىم، مۇقاڭ، مۇقاعالي اعامىز ولەڭدى قالاي، قاشان، قاي جەردە جازاتىن ەدى! كۇي تاڭدايتىن با ەدى؟

ەكىنشى سۇراعىم، ول كىسى ءۇي ىشىندە، وتباسىندا اقىن ەمەس جاي پەندە رەتىندە قانداي ادام ەدى؟ وزىڭىزگە، بالا-شاعاعا قانداي ەدى؟

ءۇشىنشى سۇراعىم، ونى قويماسىما بولمايدى، سەبەبى، ەلدىڭ اۋزىنا ءسىز ول كىسىنى «بىرنەشە رەت ىشىڭكىرەپ كەلگەن كەزىندە ۇيگە قوندىرماي قويعان ەكەن» دەگەن اڭگىمە تاراپ كەتكەن. وسىنىڭ شىن-وتىرىگىن ءوز اۋزىڭىزدان ەستىسەك دەپ ەدىم».

«مۇقاعالي دەنەسى ەڭگەزەردەي ءداۋ بولعانمەن، بالا دەگەندە جانى قالمايتىن، وتە بالاشىل ەدى، - دەپ باستادى ءسوزىن اپاي. -«مەن – تۇيەمىن!» دەپ جۇلدىز، مايگۇلدەن باستاپ ءبارىن ءوزىنىڭ ۇستىنە مىنگىزىپ الىپ، ءۇيدىڭ ءىشىن اينالىپ جۇرەتىن. مايگۇل ولگەندە وعان ارناپ قانشاما ولەڭ شىعاردى!..

ال، ەندى ولەڭدى قالاي جازاتىن ەدى دەگەنگە كەلسەك، ول ولەڭدى كۇن سايىن جازبايتىن. جۇرەدى، جۇرەدى، جازۋشىلار وداعىنا بارسا ءىشىپ قايتادى... سودان ءبىر كۇنى مونشاعا بارادى، قىرىنادى، جۋىنادى، سوسىن ماعان قاراپ: «بايبىشە، كەتتىم مەن قاراسازىما!» دەيتىن. مەن نەگە، نە ءۇشىن دەپ سۇرامايمىن... سەبەبى، ول قالانىڭ ىشىندە جازا المايتىن. ون كۇن، ون بەس كۇن، ءبىر اي جوعالىپ كەتەدى سول كەتكەننەن. ەشقانداي حابار-وشار بولمايدى. ءبىر كۇنى ارىپ-اشىپ ءوزى ورالادى. ساقالى ءوسىپ كەتكەن، جاعى سۋالعان، كوزى شۇڭىرەيگەن... «كوجەڭ بار ما؟» دەيدى. سۋسىنعا اشىتپا كوجە ىشكەندى جاقسى كورەتىن. سونى ءسىمىرىپ الادى دا، ۇيگە دە ايالدامايدى، «بايبىشە، مەنىڭ كوكىرەگىم قۋىس، مەن سول قۋىستى تولتىرۋىم كەرەك. وداققا كەتتىم!..» دەيدى. «وداققا بارماساي...» دەپ ايتىپ ۇلگەرمەيمىن. بارعاسىن ءىشىپ كەلەدى...

جۇدەپ-جاداپ كەلگەندە مەن ونىڭ قۇر قول كەلمەيتىنىن، شىعارماشىلىق شابىتى دەنەسىن بۋىپ، بابىنا كەلگەن كەزدە عانا كەتەتىنىن بىلەمىن. ول قاراسازعا بارعاندا دالادا جازا ما، ۇيدە وتىرىپ جازا ما، كۇنى-ءتۇنى بۇرقىراتىپ ولەڭ جازاتىن. شىعارمالارىنىڭ ءبارىن سول جاقتان جازىپ اكەلەتىن. كەۋدەسى قۋىس بولىپ، بوساپ كەلەتىنى سودان ونىڭ. قالاداعىلار بولسا بۇل دۇنيەلەردىڭ سول ءىشىپ جۇرگەن كۇندەردەن كەيىن تۋعانىن كورگەننەن كەيىن «وي، مۇقاعالي، اراق ىشپەسە جازا المايدى!» دەپ وسەك تاراتاتىن. ال، مۇقاعالي بىردە-ءبىر ولەڭىن اراق ءىشىپ العاننان كەيىن جازعان ەمەس! بىردە-بىرەۋىن!

– قيسىنى كەلەدى، يسرايىل اعا. سەبەبى، «سەن نەگە وسى جازعاندارىڭدى وزگەلەر سەكىلدى ەشقاشان وڭدەمەيسىڭ؟ وڭدەي بەرگەن سايىن ولەڭ دەگەن جۇمىرلانىپ، جۇتىنىپ، ودان سايىن قۇلپىرا تۇسەتىنىن بىلمەيدى ەمەس، بىلەسىڭ عوي، نەگە ولاي ەتپەيسىڭ؟» دەپ قويماعان جولداستارىنا بىردە: «مەن ولەڭدى ءوزىم جازبايمىن، مەنىڭ قۇلاعىما ولەڭدى سىبىرلاپ تۇرادى، مەن ونى تەك قاعازعا تۇسىرەمىن!» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. ياعني جوعارىدان كەلەتىن ونەر بولسا، ونىڭ اراق ءىشىپ تويىپ العان ادامعا كەلە قويۋى قيىنداۋ عوي، شىنىندا...

– «ال، ەندى ءۇشىنشى سۇراعىڭا كەلەتىن بولساق،.. - دەدى لاشىن جەڭگەمىز. - نەسىن جاسىرايىن، ءۇش رەت كىرگىزبەي قويعانىم راس. مۇقاڭ جاس ارالىعى الشاق بولسا دا ءسوزى جاراسىپ، بىرگە كوپ جۇرگەن توقاش بەردياروۆپەن بولسىن، باسقالارمەن بولسىن، ەلدى ارالاپ كەتىپ قالىپ جۇرگەن كەزدە ءۇيى بار ەكەنىن، ايەل-بالا-شاعاسى بار ەكەنىن ويلامايتىن. كەيدە ءتىپتى قارا سۋ مەن ناننان باسقا ىشەرگە تاماق تاپپاي قالاتىن شاقتارىمىز دا بولدى. بالالار جىلايدى شىرىلداپ... مۇقاعالي بولسا ۇيگە ماس بولىپ كەلەدى. بالالارعا دەپ تە ەشنارسە الماي كەلەدى. سودان «وسىلاي ىستەسەم ەسىن جيار ما ەكەن، مەنىڭ بار ەكەنىم، ءۇش-ءتورت بالاسى بار ەكەنى ەسىنە تۇسەر مە ەكەن» دەپ ءبىر كۇنى ءتۇن جارىمىندا كەلگەنىندە ۇيگە كىرگىزبەي قويدىم... «كورەيىنشى» دەدىم... جۇرت ايتسا ايتا بەرسىن. ونداعى ماقسات جاڭاعى بولاتىن. وسى تىرلىكتى مەن ءار كەزدە ءبىر ەمەس، ءۇش رەت ىستەدىم. بىراق، ودان وزگەرگەن، ەرتەسىنە ماعان ۇرىسقان، مەنى ساباعان مۇقاعالي بولعان جوق! تۇك بولماعانداي جۇرە بەرەتىن. دەمەك، مەنىڭ ول ءادىسىم ەشقانداي ناتيجە بەرمەدى...

ءبىر كۇنى ناۋقاس مەڭدەپ، باۋىرى ءىرىپ-ءشىرىپ جاتقان مۇقاعاليعا اۋرۋحاناعا ول ءوزى وتە جاقسى كورەتىن ءتۇشپارا الىپ باردىم. ول تەرلەپ-تەپشىپ تاماق ءىشىپ وتىرعاندا مەن ۇستەلدىڭ ۇستىندە جاتقان، جاڭادان ولەڭ جازىلعان ءبىر پاراق قاعازدى كورىپ قالدىم. توبەسىنە «تاعدىرىما تۋرا كەلگەن سەرىگىم!» دەپ تاقىرىپ قويىپتى. جۇرەگىم ءدىر ەتە قالدى. مىناۋ تۋرا ءبىر قوشتاسۋ حات سەكىلدى سەزىلدى ماعان. مۇقاعالي: «سەنىڭ كوزىڭ دە كورمەيتىن نارسەنى كورگىش-اۋ. مەن بۇل ولەڭدى وسى بۇگىن تاڭەرتەڭ عانا جازىپ ەدىم. بالكىم، بۇل مەنىڭ سوڭعى ولەڭىم دە بولۋى مۇمكىن. وقى!» دەدى. وقىدىم دا ەبىل-دەبىل بولىپ جىلادىم. «تاعدىرىم مەنىڭ وسىنداي بولدى، ساعان دا ەش جاقسىلىق كورسەتە المادىم-اۋ» دەگەن سيپاتتا جازىلىپتى. مۇقاعالي جۇباتىپ جاتىر: «قوي، جىلاما، قازىر پالاتاعا بىرەۋ كىرىپ قالسا ۇيات قوي» دەيدى...».

– باستىعىڭىز ايتقانداي، ەشكىم باسپاعان سونى سوقپاقتى تاۋىپسىز عوي. كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن سۇراققا جاۋاپ الىپسىز، ول كىسى دە ىشىندەگىسىن شىعارىپ ارىلعانداي بولىپ، ءبىر جەڭىلدەپ قالىپتى...

– مەن گازەتكە بەرگەن ماقالانىڭ تاقىرىبىنا مۇقاعاليدىڭ وسى ءسوزىن شىعاردىم. ءتىپتى، سول ولەڭنىڭ ءوزىن دە بەردىم عوي دەيمىن. ءۇش سۇراققا دا بەرگەن جاۋابى شىنايى. شەرحان اعا ريزا! جۇرت جان-جاقتان قوڭىراۋ شالىپ جاتىر: «مىناۋ ءبىر وتە قۇندى دۇنيە بولىپ شىعىپتى. اقيقاتتى جازعان ەكەنسىڭ، ءبىز بىلمەيتىن نارسە كوپ ەكەن...». سول كۇنى كەشكە جۇمەكەننىڭ جەسىرى ءناسىپ جەڭگەي تەلەفون سوقتى. «اينالايىن، يسرايىل، مەن مىنا جازعاندارىڭدى جىلاپ وتىرىپ وقىپ وتىرمىن. سەن ماعان كەلسەڭ، جۇمەكەن جايلى دا وسىنداي ماقالا جازساڭ... كەلسەڭ مەن دە ساعان ءبارىن ايتار ەدىم. كەلشى، اينالايىن!». «ويباي-اۋ، ءسىز شاقىرساڭىز مەن نەگە بارمايمىن؟» ءبىر اپتادان كەيىن باردىم. ءبىر پاپكى تولى قاعاز بەردى: «وسىنىڭ ىشىندە جۇمەكەن جايلى جازىلعان نارسەنىڭ ءبارى بار!»

بىراق، بۇل ماقالام وتكەندەگى ماقالانى قايتالاماۋ كەرەك، ونى بەرۋدىڭ جاڭا جولىن قاراستىرۋعا ءتيىسپىن. ول جولعى ءۇش سۇراق پەن مۇقاعاليدىڭ سوڭعى ولەڭى سايكەس كەلىپ، ادەمى كەتتى. بۇل جولى نە ىستەيمىن؟.. ونىڭ ۇستىنە مۇقاعالي باسقا-داعى، جۇمەكەن باسقا اقىن! جۇمەكەندەي فيلوسوف اقىن جوق. ابايدان باسقا! جۇمەكەننىڭ ولەڭدەرىن تۇگەل وقىپ شىقتىم. ءسويتىپ، ماقالانىڭ كىلتىن ءالى تابا الماي جۇرگەن كۇندەرىمنىڭ بىرىندە ءناسىپ اپاي حابارلاستى: «جۇمەكەن جايلى تەلەارنا حابار ءتۇسىرىپ جاتىر ەدى، قازىر بالامدى جىبەرەيىن، انەۋكۇنگى پاپكىنى بەرە تۇرشى». جارايدى دەدىم دە بەرىپ جىبەردىم. پاپكى سول بويى قايتىپ ورالمادى ماعان...

– جۇمەكەن جايلى ماقالا جازىلمادى ما؟

– جازىلمادى... ءوزىم سۇراۋعا ىڭعايسىزداندىم. اپاي قايتارىپ بەرگەندە مەن ونىڭ كىلتىن قالايدا تاپقان بولار ەدىم...

– يسرايىل اعا، ءسىزدىڭ مۇقاعالي جايلى «ءتاڭىرتاۋ» دەگەن پوەما جازعانىڭىز بەلگىلى. اقىنداردىڭ ارىپتەسىنە پوەما ارناۋى دەگەن وتە سيرەك قۇبىلىس قوي. اسىرەسە، بىزدە...

– مەن مۇقاعالي جايلى ءتۇس كوردىم عوي. تاڭ الدىندا. تۇسىمدە الاتاۋ ورنىنان قوزعالىپ، الماتىعا قاراي جىلجىپ كەلە جاتىر ەكەن. اۋا سونداي تاپ-تازا، ءموپ-ءمولدىر، اينالا توڭىرەكتىڭ ءبارى كەرەمەت! ءيا، كادىمگى الاتاۋ قوزعالىپ كەلەدى! «ويپىرماي، ەندى نە بولادى، قالانىڭ حالقى قىرىلاتىن بولدى-اۋ!» دەپ ويلاپ قويامىن. قاراسام، كوشە تولعان حالىق – بىرەۋ جاياۋ، بىرەۋ ماشيناسىمەن، ءبارى دۇركىرەپ، بەت-بەتىمەن قاشىپ بارا جاتىر...

– ءسىز قايداسىز؟

– مەن بيىكتەمىن، بارىنە سىرتتان قاراپ تۇرمىن عوي. الاتاۋ قالاعا جاقىنداپ قالدى... سول كەزدە تاۋ ادامعا اينالدى دا، الىپ مۇقاعالي شىعا كەلدى. «و، قىزتالاقتار، مەن ءوزىمنىڭ الماتىمدى باسىپ-جانشىپ وتپەيمىن عوي، نەسىنە قورقاسىڭدار؟ ۇساقتالىپ كەتىپسىڭدەر عوي، قۇمىرسقا بولىپ كەتىپسىڭدەر عوي... و، قىزتالاقتار، بۇلاي بولمايدى، بۇلاي بولمايدى...» سوسىن كەيىن شەگىندى، تاۋ قايتادان ءوز قالپىنا كەلدى، مۇنار باستى، مەن وياندىم...

ەسەڭگىرەپ قالدىم. سول كەزدە ونىڭ سەكسەن جىلدىعى بولىپ جاتقان، مەن اۋىرىپ بارا الماي قالعانمىن. كەتىپ بارا جاتقاندارعا «ماعان سارقىت الا كەلىڭدەرشى» دەپ ەدىم، ىردۋ-دىردۋمەن ءبارى ۇمىتىپ كەتىپتى...

مەملەكەتتىك سىيلىق سونشالىق بيىك مارتەبە مە؟..

– يسرايىل اعا، وسى تۇستا اقىن-جازۋشىلار ءۇشىن «اقاڭنان» كەيىنگى ەكىنشى اتى-شۋلى تاقىرىپقا اينالىپ بارا جاتقان مەملەكەتتىك سىيلىققا دەگەن كوزقاراسىڭىز قانداي؟ وسى سىيلىقتىڭ جاقسى جاعى مەن جامان جاعىنىڭ قايسىسى باسىم ەكەنىن باعامداي المايتىن كەزگە جەتتىك-اۋ دەيمىن... مەنىڭ وزىمە، الپىسىنشى جىلى مەكتەپكە بارىپ، «الىپتار شوعىرىنىڭ» شىعارمالارىنان ارمانسىز سۋسىنداپ وسكەننەن كەيىن بە، جىل وتكەن سايىن وعان لايىق اقىندار ازايا تۇسەتىن سەكىلدى كورىنەدى. ەكى جىلدا ءبىر رەت بەرگەن دۇرىس-اۋ دەگەن ويعا دا كەلەم. سولاي دەيىن دەسەم، ول سىيلىققا دەگەن تالاس-تارتىس جىل وتكەن سايىن كۇشەيە تۇسپەسە، باسەڭدەيتىن سىڭايى بايقالمايدى...

– بىردە ماعان تۇمانباي مەن قادىر اعالارىم «ءبىزدىڭ ءتىرى كەزىمىزدە ءوزىڭدى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنبايسىڭ با؟» دەدى. «ارينە، كوميسسيادا ءسىز ەكەۋىڭىز ماعان داۋىس بەرەسىزدەر. ال، باسقالارى شە؟.. مەن سوسىن ءبىر جىل بويى بار ويىم سىيلىق بولىپ، الاڭدايتىن دا جۇرەتىن بولامىن عوي. جازۋىم جايىنا قالادى. ۇسىناتىندار ۇسىنا بەرسىن، الاتىندار الا بەرسىن، مەن وسى قۇباتوبەل كۇيىمدە جۇرە بەرەيىن، ەڭ باستىسى – جازعانىم حالىققا جەتسە بولدى ەمەس پە» دەدىم. «اي، سەنىڭ ونى الاتىن رەتىڭ بار عوي». «رەتىم بار دا شىعار، بىراق، سول ءۇشىن دوداعا ءتۇسىپ، ولەڭ جازۋدى جيىپ قويىپ نەعىلامىن؟»

– يران-عايىپ اعامىز جەتى رەت ءتۇستى مە؟

– التى رەت. ەڭ باستىسى، ول «الماي قويمايمىن» دەدى عوي. الدى، ال، سودان نە وزگەردى؟ سونشالىق بيىك مارتەبە مە ول؟ مەنىڭ ويىما دا كىرىپ شىقپايدى، مىسالى.

– شىنىندا دا، ءوزىن-ءوزى ۇسىناتىنداردى تۇسىنبەي-اق قويدىم مەن. مەمسىيلىق تۇرعاي، ماعان ءبىراز جىل بۇرىن «مادەنيەت قايراتكەرى» اتاعىنا ۇسىنامىز» دەيدى. «ە، جاقسى». «وندا قۇجاتتارىڭىزدى جيناپ وتكىزىڭىز». «مەن ءوزىم جيناپ وتكىزۋىم كەرەك پە؟» «ەندى كىم؟» ءوزىم جۇگىرىپ، ءوزىم قول قويدىرادى ەكەنمىن... «وي، راحمەت وندا..!»

– «حالقىم باردا، ءال-دارمەنىم - ءدىن-امان،
ولەڭىمنەن وزگە بايلىق سۇرامان!
كەلبەتىندە پەرىشتەنىڭ كەيپى بار،
جەر بەتىندە ءجۇرىپ جاتىر ءبىر ادام!»

مەنىڭ ۇستانىمىم – وسى! سونىڭ وزىندە ماقتانىڭقىراپ كەتتىم.

– ماقتانا قويمايتىن اقىن ەدىڭىز، ءبىر ماقتانعان ەكەنسىز دە!

– ءيا، مەن ماقتانىپ وتىرمىن. پەرىشتە بولعىم كەلەتىنى دە راس. «پەرىشتەگە عاشىقپىن» دەگەن ولەڭ دە جازعانمىن. پەرىشتە بولماسام دا سونىڭ كەيپى بار. تۇسىنگەن – ءتۇسىنسىن، تۇسىنبەگەن – قويسىن... مەنىڭ كرەدوم – وسى.

جاركەن دە ءوزىن ءۇش رەت ۇسىندى. «جاركەن، بولمايدى مۇنىڭ» دەدىم. «سەن ونسىز دا جاقسى اقىنسىڭ. سىيلىق الساڭ، مۇرات-ماقساتىڭا جەتكەنىڭ بە؟ سونىمەن توقتايسىڭ با؟ نەگە سەندەر بيىككە سەكىرەتىن سپورتشى سياقتى وزدەرىڭە تاياق قوياسىڭدار؟»

جالپى، اقىندى، جازۋشىنى سىيلىققا حالىق ۇسىناتىن بولسىن! ولار كىم ءۇشىن جازادى، سول حالىق ءۇشىن جازباي ما؟! ەندەشە، مىنا شىعارمالار لايىق دەپ حالىق ءوزى ۇسىنباي ما؟ ءيا، مۇنداي ءتارتىپ، ەرەجەنى بىردەن ەنگىزە قويۋ وڭاي ەمەس، بىراق، سول ارقىلى حالىقتىڭ ءوزىن دە ونەرگە تارتاتىن بولامىز.

قازىر 15 كوميسسيا مۇشەسىنە قوسىمشا تاعى سونشا ادامدى جوعارى جاق تاعايىندايدى ەكەن... مەن مۇنى مۇلدەم تۇسىنە المايمىن. «بىردە ماعان مارقۇم دۇكەنباي دوسجانوۆ «يسرايىل-اۋ، نەگە ءوزىڭدى ۇسىنباي ءجۇرسىڭ؟» دەدى. «نەعىلام ونى؟» «جوق، ۇسىنسايشى، ناعىز لايىقتى ادامنىڭ ءبىرى سەنسىڭ. ءوز سىباعاڭدى ءوزىڭ ىزدەمەسەڭ، ەشكىم الدىڭا اكەلىپ بەرمەيدى». «جارايدى، سوندا نە ىستەۋىم كەرەك؟» «شىنىمەن ۇسىناسىڭ با؟» «ويلانىپ كورەمىن، بىراق ەڭ بولماسا جول-جوباسىن ءبىلىپ الايىن دا».

دۇكەڭ مارقۇم بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ايتىپ بەردى... «ءبىزدىڭ كوميسسياعا قوسىمشا جوعارعى جاقتان تاعى 17 ادام تاعايىندالادى، سەن سول وتىزدان استام ادامنىڭ ءبارىنىڭ ءۇيىنىڭ، جۇمىسىنىڭ تەلەفونىن، ادرەسىن تاۋىپ الۋىڭ كەرەك. سوسىن سومكەڭە ۇسىنىلاتىن كىتابىڭدى، كونياگىڭدى، كونۆەرتىڭدى سالىپ الاسىڭ-داعى ۇيلەرىنە باراسىڭ. جالپى، اقىندى، جازۋشىنى سىيلىققا حالىق ۇسىناتىن بولسىن! ولار كىم ءۇشىن جازادى، سول حالىق ءۇشىن جازباي ما؟! ەندەشە، مىنا شىعارمالار لايىق دەپ حالىق ءوزى ۇسىنباي ما؟ ءبىر جىل ۋاقىت بار عوي، قايدا اسىعاسىڭ؟ بەتىمنىڭ ارىن بەس توگىپ بارسام، ولەردەگى ءسوزىمدى ايتسام... «جوق، دۇكە، مەنىڭ قولىمنان كەلمەيتىن شارۋا ەكەن» دەدىم...

– وسى مەمسىيلىقتىڭ قارجىسى قانشالىقتى قوماقتى؟

– سەگىز مىڭ دوللار. سوڭعى جىلدارى ەلۋ مىڭ دوللارعا كوتەردى عوي دەيمىن. مەن ءۇشىنشى بولىپ پلاتينالى «تارلان» سىيلىعىمدى العاندا جۇلدەگە 10 مىڭ دوللار العانمىن.

– ودان بولەك حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىمىز بار...

– حالىقارالىق، مارتەبەسى مەمسىيلىقتان جوعارى، ال، بەرەتىن جۇلدەسىنىڭ قۇنى – 1 مىڭ دوللار...

– ءيا، ءبىر جىلدا شۇلەن تاراتقانداي 42 ادامعا بەرگەن سوڭ وندا نە قادىر-قاسيەت قالدى دەيسىز...

– سونى ايتساڭىزشى.

اقىن بولساڭ ءبارىن بىلۋگە ءتيىسسىڭ، بىلمەسەڭ – بىلۋگە تىرىسۋعا ءتيىسسىڭ!

– مەن تاشكەنتتە ەلشىلىكتە ءۇش جىل جۇمىس ىستەپ كەلگەننەن كەيىن ءبىر جىل «يمان» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى بولدىم. دۇرىسى، ونى ءوزىم اشتىم. سول كەزدەگى باس ءمۇفتي ءابساتتار قاجى دەربىساليەۆ بىرگە وقىعان كۋرستاسىم عوي، سول كىسى ماعان: «بىزدە گازەت بار، جۋرنال جوق، سونى ۇيىمداستىرىپ بەرسەڭىز، قارجىسى بىزدەن» دەدى. «جاقسى، تەك اتىن ءوزىم قويامىن» دەدىم. پۋشكيننىڭ «قۇرانعا ماداق» دەگەن ولەڭىن، گەتەنىڭ، تولستويدىڭ، ت.ب. جازعاندارىن اۋدارىپ بەرىپ وتىردىم. ءبىر جىلدا العاشقى التى ءنومىرىن شىعارىپ بەرگەن سوڭ «جۇمىستى جولعا قويدىم» دەپ مۇفتياتپەن قوشتاستىم.

سول كەزدە ورتالىق مەشىتتىڭ باس يمامى بولدى. اتى ماحامبەت پە ەدى... ءبىر كۇنى سول يمام ماعان كەلىپ، «نامازعا قاشان جىعىلاسىز؟» دەيدى. «ماحامبەت، سەن كورىپ وتىرسىڭ، مەن «يمان» دەگەن جۋرنال شىعارىپ جاتىرمىن. بۇل سالادا ايتارى جوق ادام ونداي ىسكە كىرىسپەيتىن شىعار؟.. كەل، بىلاي ەتەيىك، سەن ەكەۋمىز جۇما نامازدان ءبىر-ەكى ساعات بۇرىن، جاماعاتتىڭ الدىندا رۋحاني دۇنيە جايلى سۇحباتتاسايىق. ول پىكىرتالاس ەمەس، سەن ماعان سۇراق قوياسىڭ، مەن ساعان سۇراق قويامىن، وسىعان دايىنسىڭ با؟» ۇندەي الماي قالدى...

اسقا، قۇدايى تاماققا، تاعى دا وسىنداي جيىندارعا بارعاندا، مەن سوعان كەلگەن يمامداردىڭ ءسوزىن تىڭداپ وتىرامىن. سوسىن «شىراعىم، سەن مەشىتتە ۋاعىزدا ايتقان ءسوزىڭدى بۇل جەردە قايتالاماسايشى، – دەيمىن. – ونداعى كونتينگەنت پەن بۇل جەردەگى كونتينگەنتتىڭ ايىرماسى ۇلكەن. بۇل جەردە نەبىر مىقتىلار وتىرۋى مۇمكىن. سەن ادامدارعا ءبىلىم بەرسەيشى».

– بارەكەلدى! مەن دە كەيدە شامام كەلگەنشە «تەك و دۇنيەنى ايتا بەرمەي، يسلام، قۇران، حاديس بۇ دۇنيە جونىندە نە دەيدى، سونى دا ايتساڭدارشى» دەپ ءبىر اۋىز ءسوز قوسىپ قالاتىنىم بار. ماعان، مىسالى، پايعامبارىمىزدىڭ (س.ءا.س.) «ماڭگى ولمەستەي تىرشىلىك ەت، بۇگىن ءولىپ كەتەردەي قۇلشىلىق ەت» دەگەن ءسوزى وتە قاتتى ۇنايدى.

– مەن – اقىنمىن! اقىن بولساڭ ءبارىن بىلۋگە ءتيىسسىڭ، بىلمەسەڭ – بىلۋگە تىرىسۋعا ءتيىسسىڭ! قۇدايعا شۇكىر، مەن رۋحاني باي اداممىن. سوپىلىق ءىلىمدى ون ەكى جىل زەرتتەگەنمىن. ونىڭ كىلتىن اشقىم كەلدى. شىعىستىڭ اتاقتى شايىرلارىنىڭ ءبارى دە – سوپىلار. رۋحاني ءبىلىم مەنىڭ وزىمە كەرەك، مەن سول ءۇشىن كوپ وقيمىن، كوپ ىزدەنەمىن. ال، ءبىزدىڭ جاس اقىندار وقىمايدى...

– دۇرىس ايتاسىز، ءبىزدىڭ بۇرىنعى اقىندارىمىزدىڭ ءبارى عۇلاما بولعان عوي. ون بەستەگى سارانىڭ ءوزى ءبىرجان سالعا «قيساسۇل-ءانبيانى» وقىماپ پا ەڭ، سونى دا بىلمەيسىڭ بە، سەن اقىماق؟!» دەمەي مە؟ ءبارىمىز وقىدىق پا سونى؟..

– رۋحاني بايلىق – شىعىستا، بىزدە! باتىستا – تەحنيكا، تەحنولوگيا بار، قارۋ-جاراق بار. جاستارىمىز الدىمەن قازاق اقىندارىن، جىراۋلاردى وقىپ، قالا بەرسە شىعىس جۇلدىزدارىن وقىپ، ۇيرەنۋدىڭ ورنىنا پوستمودەرنيزم دەپ ۇيقاسى جوق بىرنارسە جازادى. قازاق پوەزياسىنان ارتىق پوەزيا جوق! «باتىرلار جىرىن»، قازتۋعان، شالكيىز، دوسپامبەتتى وقى. اقتامبەردى، ماحامبەتتى وقى!

مەن اباي ايتقان «كەمەل ادام» بولعىم كەلەدى. مەنىڭ جاسىمدا بىرەۋ ءبىر نارسەنى ايتقاندا ءسوز قوسا الماي، ءوز پىكىرىمدى بىلدىرە الماي، مىڭقيىپ وتىرعان وتە ۇيات قىلىق. ءبىلىم كەرەك ماعان! سەنىڭ ءاربىر جازعان ولەڭىڭنەن ىشكى دۇنيەڭنىڭ باي ەكەنى بايقالىپ تۇرۋى كەرەك! قادىر اعامىز سونداي-تۇعىن، مەن قادىر اعامدى سول ءۇشىن جاقسى كورەمىن، مەنىڭ ۇستازىم ول كىسى. «بولماساڭ دا ۇقساپ باق، ءبىر عالىمدى كورسەڭىز!» مەن ءومىر بويى قادىر اعامداي ءبىلىمدار بولۋعا تىرىسىپ كەلەمىن. تۇماعاڭ «مەن كۇن سايىن ءجۇز جول ولەڭ جازباي ۇيىقتامايمىن، جازا بەر» دەيتىن. اركىمنىڭ ءوز جولى بار عوي، ماعان ول جول ونشا كەلىڭكىرەمەدى. جازا بەرسەم، وقۋ قايدا قالادى؟.. مەن وقيمىن، وقيمىن، سوسىن ول ءبىر كۇنى ءوزى ميىمنىڭ قازانىندا بالقىپ، قورىتىلىپ، ولەڭگە اينالىپ سىرتقا شىعادى.

مەنىڭ بولمىسىم وسىنداي، اينالايىن. مەن ونى ەشكىمگە ايتا بەرمەيمىن، ماقتانبايمىن، بىراق، بىلگەن ۇستىنە بىلە بەرگىم كەلەدى.

– مەن ونى بىلەمىن، بايقايمىن، اعا. ءجۇسىپ بالاساعۇن اتامىز «ءبىلىم ءوزىن بىلدىرتپەي تۇرا المايدى» دەگەن، ءسىزدىڭ ءبىلىمىڭىز بايقالىپ تۇرادى. ءسىز تاشكەندەگى ەلشىلىكتە وتكەن ءۇش جىلدى دا كەرەمەت پايدالانا العانىڭىزدى بىلەمىن.

– مەن تاشكەنتتەن ناقىشباندي، ياساۋي، عازالي تۋرالى، تاعى باسقالار تۋرالى قانشا كىتاپ الىپ كەلدىم. يمام ءبۇحاريدىڭ 8 مىڭ ءحاديسىن الىپ كەلگەن بولاتىنمىن. سولاردى كوتەرىپ تۇڭعىش ءمۇفتيىمىز راتبەك قاجىعا بارايىن. «ماعان ءبىر-ەكى جىگىت بەرسەڭىز، وزبەكشەدەن اۋدارايىق» دەدىم. ءمۇفتي كۇلدى: «مەندە ونىڭ ارابشا ءتورت توم ءحاديسى تۇر، سودان اۋدارامىز» دەدى. جارايدى دەدىم، الايدا، بەتىم قايتتى. كەيىن ءمۇفتي بولعاندا ءابساتتار قاجىعا باردىم. «قارىنداسىڭىزدىڭ قولىنان شاي ءىشىڭىز» دەپ ۇيىنە ەرتىپ باردى. ۇيىندە تۇرعان ءبۇحاريدىڭ ارابشا بەس تومدىق ءحاديسىن كورسەتتى: «وسىدان اۋدارامىز». ءالى اۋدارىلعان جوق... مەن ءوزىم ءۇشىن شەتىنەن اۋدارىپ قويىپ ءجۇرمىن.

"سەن ەرتەڭ ولەسىڭ!.."

– يسرايىل اعا، مەن مۇقاعالي تۋرالى كورگەن ءتۇسىڭىزدىڭ اسەرىنەن ءالى ارىلا الماي وتىرمىن... ءتۇس دەمەكشى، مەن جاڭىلىسپاسام، ءسىزدىڭ وسىنداي ءبىر كەرەمەت تۇستەر كورەتىن قاسيەتىڭىز بار سياقتى...

– ونىڭ راس، مەن ءوز ومىرىمدە، بالا كۇننەن باستاسام، وتىز شاقتى ايان ءتۇس كورىپپىن. ولاردىڭ ءبىرازى اينىماي كەلگەن بولاتىن، سوندىقتان ايان ءتۇس دەپ وتىرمىن. كەيىنگى بىرەۋىن ايتاتىن بولسام...

ۇيدە ەشكىم جوق ەدى. كىتاپ وقىپ جاتىپ ۇيىقتاپ قالىپپىن. قاپ-قارا ءبىر بۇلت قويۋلانىپ كەلدى دە، مەنىڭ ۇستىمە ءتوندى. جارتى مەتردەي جەردە تۇر-اۋ دەيمىن. تىپىر ەتە المايمىن. سول كەزدە بۇلت ادامنىڭ بەينەسىن قابىلدادى. بەت، مۇرىن، كوز، اۋىز، ءبارى پايدا بولدى.

– ءتۇرى قازاققا ۇقساي ما؟

– بىلمەيمىن، جالپاق، شويىن قارا. ءسويتىپ، ءتونىپ تۇردى دا، ماعان: «سەن ەرتەڭ ولەسىڭ!» دەدى. سوسىن قايتادان بۇلتقا اينالدى، بۇلت بولىپ كوتەرىلىپ، ۇشىپ كەتتى...

ويانعان سوڭ ەسىمدى جيا الماي ءبىر ساعاتتاي جاتتىم. باسىمدى قوزعالتا المايمىن، تۇرايىن دەسەم ميىما قان قۇيىلىپ كەتەتىندەي. ويىم – ونعا، سانام – سانعا ءبولىنىپ، «نە ىستەۋىم كەرەك، نە ىستەگەنىم دۇرىس، نە ىستەي الامىن؟» دەپ الاسۇرىپ جاتىرمىن. راس قوي، ءبىر-اق كۇن ءومىرىم قالعانىن ەستىدىم، ول ءبىر كۇندە نە ىستەپ، نەنى ءبىتىرىپ ۇلگەرەمىن، ەڭ باستىسى – قاپتاعان ءىستىڭ قايسىسىن قولعا الىپ، قايسىسىن ءبىتىرىپ كەتۋىم كەرەك؟

ءبىر ۋاقىتتا اللا تاعالا ماعان قانشا ۋاقىت عۇمىرىم قالعانىن ەمەس، جاڭا شىعارمانىڭ، درامانىڭ تاقىرىبىن ۇسىنىپ وتىر دەگەن وي كەلدى. سول سول ەكەن، جانارىم جارق ەتىپ، سىنىپ بارا جاتقان باسىمنىڭ اۋىرعانى بىردەن باسىلدى. «اللا ماعان عانا ەمەس، مەن ارقىلى بارلىق ادامعا ءوزىنىڭ ومىرىنە ەسەپ بەرىپ، جاقسى جاعى مەن جامان جاعىن سارالاپ، كەز كەلگەن ۋاقىتتا ايتىپ كەلمەيتىن اجالعا دايىن ءجۇرۋى كەرەكتىگىن ەسكەرتىپ وتىر» دەپ جورىدىم مەن ءتۇسىمدى. مەن بۇعان دەيىن دە ولىمگە ارناعان ولەڭدەر تسيكلىن جازعان، «ەكى دۇنيەلىك پەرىشتە» دەگەن، «جاعا مەن سۋ» دەگەن رەكۆيەم جازعان اداممىن. باي دا ولەدى، بايعۇس تا ولەدى، حان دا ولەدى، قاراشا دا ولەدى، «تۋماق – سۇننەت، ولمەك – مىندەت» دەگەن عوي. ول پەسانىڭ سۇلباسىنىڭ، سىزباسىنىڭ ءبارىن دايىنداپ قويدىم. تاقىرىبى دا دايىن: «سەن ەرتەڭ ولەسىڭ!..» اللانىڭ ءوزى بەرگەن تاقىرىپ. ەندى تولعاعى جەتكەن كۇنى ۇستەلگە وتىرۋىم عانا قالدى...

– قۇداي قالاسا، تەڭدەسسىز دۇنيە بولاتىن ءتۇرى بار ەكەن، دەگەنىڭىزگە جەتىڭىز، اعا! «قيالدايتىنداي ءومىر بەر، ۇيالمايتىنداي ءولىم بەر» دەيدى عوي دانا قازاق، ءلايىم، بار قازاقتىڭ ماڭدايىنا سونى جازسىن!

– ءاۋمين!

سۇحباتتاسقان ومىرزاق اقجىگىت،

«وڭتۇستىك قازاقستان»

Abai.kz