قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
IV
جاڭا جىلدان باستاپ ۇرىمجىدەگى جانىمحان توبىنا قارسى ەرەۋىل مەن ۇگىت ۇدەي ءتۇستى. گومينداڭ ۇكىمەتى جانىمحاندى قازنا مەڭگەرمەسىنىڭ باستىقتىعىنا، قادۋاڭدى ءۇرىمجى ايماعىنىڭ ۋاليلىگىنە سايلاعان ەكەن. وسپاندى شىرعالاۋعا مىندەتتەلگەن بۇل ارناۋلى قۋىرشاقتاردىڭ قاڭقاسى ۋ ەكەنىن اشكەرەلەۋگە ءبىز دە مىندەتتەلدىك. (وسپان باتىردىڭ ايتەۋىر ءوز باسىنا ىلايىق ەمەس (بىزگە جۇمباق) ءبىر ءتۇرلى وزگەرىسكە ۇشىراپ قالعاندىعى سەزىلدى. قانشالىق كەرباعىپ بارا جاتقانى، وسى ۇگىتتىڭ ۇدەۋىنەن كورىنىپ وتىردى.) جۇمالىق دەمالىسىمىزدىڭ بارلىعىن سولار جۇتىپ جاتتى. كوشەدە توڭكەرىستىك كۇرەس جولىمەن ولاردى گومينداڭعا قوساقتاپ ءبىز سوقساق، مەشىتتەردە يسلامدىق كۇرەس جولىمەن «كاپىرگە» قوساقتاپ مولدالار سوقتى. «ساتقىنداردى ساسىتىپ، يت جەمەس جەمتىككە اينالدىردىق» دەگەندەي ەنتىگىپ ءبىز قايتساق، «مۇناپيقتاردىڭ ورنىن جاھاننامنان كورسەتتىك» دەگەندەي، مەشىتتەردەن القىنىپ مولدالار شىعادى.
IV
جاڭا جىلدان باستاپ ۇرىمجىدەگى جانىمحان توبىنا قارسى ەرەۋىل مەن ۇگىت ۇدەي ءتۇستى. گومينداڭ ۇكىمەتى جانىمحاندى قازنا مەڭگەرمەسىنىڭ باستىقتىعىنا، قادۋاڭدى ءۇرىمجى ايماعىنىڭ ۋاليلىگىنە سايلاعان ەكەن. وسپاندى شىرعالاۋعا مىندەتتەلگەن بۇل ارناۋلى قۋىرشاقتاردىڭ قاڭقاسى ۋ ەكەنىن اشكەرەلەۋگە ءبىز دە مىندەتتەلدىك. (وسپان باتىردىڭ ايتەۋىر ءوز باسىنا ىلايىق ەمەس (بىزگە جۇمباق) ءبىر ءتۇرلى وزگەرىسكە ۇشىراپ قالعاندىعى سەزىلدى. قانشالىق كەرباعىپ بارا جاتقانى، وسى ۇگىتتىڭ ۇدەۋىنەن كورىنىپ وتىردى.) جۇمالىق دەمالىسىمىزدىڭ بارلىعىن سولار جۇتىپ جاتتى. كوشەدە توڭكەرىستىك كۇرەس جولىمەن ولاردى گومينداڭعا قوساقتاپ ءبىز سوقساق، مەشىتتەردە يسلامدىق كۇرەس جولىمەن «كاپىرگە» قوساقتاپ مولدالار سوقتى. «ساتقىنداردى ساسىتىپ، يت جەمەس جەمتىككە اينالدىردىق» دەگەندەي ەنتىگىپ ءبىز قايتساق، «مۇناپيقتاردىڭ ورنىن جاھاننامنان كورسەتتىك» دەگەندەي، مەشىتتەردەن القىنىپ مولدالار شىعادى.
توڭكەرىسشىل جاستار ۇيىمى اتىنان ساحناعا اتاقتى درامالاردان دايىنداپ، تەاتر قويامىز. جاي حالىققا بەلەت ساتىلادى. بايلاردى «قۇرمەتتى بەلەتپەن» شاقىرتىپ، الدىڭعى ورىنمەن سىيلايمىز، گومينداڭ مەن جانىمحانداردى وسى «جۇرت بەدەلدىلەرىنىڭ» كۇشىمەن سوعاتىندىعىمىزدى سويلەي سىيلايمىز. «ەڭبەكشى جاۋىنگەرلەر قانى مەن جانىن قيىپ جۇرگەندە، «بار سەنگەن قۇرمەتتى ادامدارىمىز» مالىن اياپ وتىرماق پا»، كاپيتالدىق كومەكتەرىن ولار دا جارىسا اتايدى، باشپاي ۋاليدەن ەكى-ءۇش ەسە ۇلكەن بايلار ون-جيىرما ەسە كەم اتسا دا القىنا شىعادى.
ءسويتىپ، جاۋدى سوقتىق دەپ ءبارىمىز دە القىنىپ جۇردىك. القىنا-القىنا بايلار الشاڭداي ءتۇستى دە، مولدالار اسپانداي ءتۇستى. ەربول ايتقان «جاعداي» ەسەلەپ قايتا جۋاندادى. وسى «جاعداي» قولداپ، كاكىمبايدان نۇراسىل قۇنىن قۋعىزبادى دا، قۇرىشبەكتەر قويمايتىن بولعاندىقتان، سەمياسىنىڭ تۇرمىسىنا ازداپ «ۇكىمەت كومەگى» شىقتى. وسپان مولدانىڭ داۋىن دا وسى «جاعداي» قولداعاندىقتان، حالىق ءبولىمى لاجىسىزدانىپ، بىزگە ون بەس ءىرى قارا تولەۋدى كەسىپتى. بۇعان بيعازى رەنىش ءبىلدىرىپ قايتتى دا، سەميا كەڭەسىندە شەشەم ەكەۋمىز كەنىش بىلدىردىك.
- «وسپان مولدانىڭ ءوز قولىنداعى كۇيلى مالى دا قىرىلعاندا، بىزگە قۋلىقپەن قىرعىزعان ارىق-تۇراعى قۇندى بولماق پا» دەگەن سوزبەن قانشا تىرەسسەم دە وسىلاي كەستى، - دەپ نارازىلىعىن بيعازى ەسەلەدى.
- ايتەۋىر جارىمعا ءتۇسىرۋى مەن ۋاقىت كەسپەگەنى ءبىزدىڭ دە كۇي-جايىمىزعا قاراعاندىعى عوي، بالام، - دەپ، شەشەم باسۋ ايتتى، - «شىعاسىنا يەسى باسشى» دەگەن. وسالدىق وزىمىزدەن وتكەن سوڭ بولدى. ەندى باس امان بولسا، ءبىر وتەلەر!
- ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ەڭ زور قىرسىعى كوڭىلشەكتىكتە بولاتىن، - دەدىم مەن، - وسى تولەۋىمىز - مىقتى ساباق. ەككەن ازىقتىق استىعىڭنان سەن تولەمە، شايلىق سۇتتىك جالعىز سيىرىنان شەشەم ايرىلماسىن! بايلىعىمەن باستىرىپ، قارىنداسىڭدى اكەتپەك ەدى عوي، جەڭىس وسى. ەندى مەن دە جوقشىلىعىممەن باستىرىپ، ايلىعىمنان اسىرىپ ءجۇرىپ، بىرنەشە جىلدا وتەپ بولامىن.
ۇستىندەگى اۋىر جۇكتى جۇلىپ العانداي بۇل سوزىمە سەرگي كۇلدى بيعازى. كۇلىپ جىبەردى دە كۇرسىندى.
- وسى ۇكىمەتتىڭ قيت ەتسە «جاعداي» دەيتىنى قيىن ەكەن. قيا باستىرمايتىن بولىپ بارادى عوي، قايدان شىققان قىرسىق بۇل؟!
- «جاعداي» دەگەنىمىز - وسپانداردىڭ جاناما اتى ەمەس پە. «باتىر وسپان»، «مولدا وسپان»، «باي وسپان» داردى «جاقاڭ»، «جاقاي»، «جاقاش» دەي تۇرماساق، گومينداڭ - جانىمحاندار تارتىپ اكەتەدى دەيدى. ءدال قازىر «جاقايدى» ون بەس قانا قارا الۋعا كوندىرۋىنىڭ ءوزى ءبىز ءۇشىن ۇلكەن قامقورلىق!
جاعداي تۇمانىن قاپتاتقان «قارا كۇشتەردى» وسىلاي تەڭەۋلەرمەن عانا اتاپ كۇلىپ جۇرە بەردىم. كۇلمەسەم ميىمدى كۇيدىرەتىندەي، جان-سەزىمىمنەن كۇيگەلەكتىك ارىلار ەمەس.
«جاعدايعا» قارسى وسىنداي سەزىممەن تىم قاتتى «كۇلگەن» باقايدى ساقشى قاماپ قويعانىن ەستىدىم ءبىر كۇنى. «اق سايتان» مۇقاندى كەشكى قايتار جولىنان توستىم. كەلەشەكتە قانداي كۇيگە تۇسەرىن بىلمەسە «اق سايتان» اتالا ما، توڭكەرىسشىل جاستار ۇيىمىنا كىرۋدى تالاپ ەتىپ جۇرگەنىن بىلەتىنمىن، جاستاردىڭ اشتى قالجىڭىنان مويىپ، تىم «اق جارقىن» بەينەگە ەنگەن دە جارقىلداي تۇسكەن بولاتىن، مەن قايتىپ كەلگەلى سول ءبىر الداپ اپارىپ قولعا الۋىنان بولعان نارازىلىعىمدى جۋىپ-شايىپ كەتىرۋ ءۇشىن كەشىرىم سۇراعىشتاپ جۇرەتىن. مەن سونىڭ اقىسىنا باقايدى شىعارتپاقپىن.
- ەي، اق سايتان، باقايدى نەگە قامادىڭدار؟
- بيعا، اق سايتان دەپ اتاماڭدارشى مۇنان سوڭ، قۇداي بىلەدى، نە سۇراساڭ بەرەيىن.. اراق ىشەمىسىڭ؟!
- باقايدى ەرتەڭنەن قالدىرماي شىعارىپ بەر!
- قۇداي بىلەدى، مەن مىڭ ىشقىنسام دا شىعاتىن جەردە ەمەس ول، قولىمنان كەلمەيدى، بيعا!
- اسقازانىڭنان بويىڭا تاراپ كەتىپ پە ەدى؟! -دەگەنىمىزدە قارقىلداي كۇلدى. اسا ىقىلاستى كورىنەتىن ءتۇپ-تۇنىق، «شىنايى»، «ىستىق» كۇلكىسىنەن تىم قابىلەتتى ارتيست ەكەنىن بايقاتتى. دوعال مۇرنى مەن قويۋ تۇكتىلىگىنەن كوپ قىرىلىپ كوك ايازدانىپ تۇراتىن يەگى، قالىڭ قاسى، دوڭگەلەك سۇرى كوزى كۇلكىگە تۇگەل بەيىمدەلىپ، قانداي كەيىپتە، نە دەسە دە ناندىراتىنداي. «الدار كوسە مەن قوجاناسىر ءرولىن ورىنداتار ما ەدى» دەپ ويلادىم. باقايدىڭ قامالۋىنا ءوزىنىڭ قاتىسسىز ەكەنىن ايتتى ول:
- قولعا الدىرعان ءبولىم باستىعىنىڭ ءوزى، تىم قاتتى قاتەلەسىپتى.
- نە قىپتى؟!
- بايلاردى سىپىرا بوقتاپ، كوشەدە ايقايلاپتى. «جوعالسىن بەتسىز جاعداي» دەپ ۇرانداعان كەزدەرى دە بولعان.
- مىنە، مۇنى ەستىگەن ءوزىڭ ەكەنسىڭ عوي، سول ۇرانىن انىقتاعان بولىپ تۇزەي سالمايمىسىڭ!
- استاعىپىراللا، ەستىگەن كوپ ادام تۇرسا، مەن قايتىپ تۇزەتپەكپىن؟ - دەپ تاعى دا قارقىلدادى.
- سولاي ۇرانداعان سەبەبىن دۇرىستا! ءوزىڭ كەلەشەككە سەنەمىسىڭ، وسى جاعدايعا سەنەمىسىڭ؟!... باقايدىڭ كەلەشەگى نۇرلى دەپ سەنەمىسىڭ، بايدىڭ كەلەشەگى نۇرلى دەپ سەنەمىسىڭ؟!
شىن ىقىلاسپەن قارقىلداپ تاعى كۇلگەن «اق سايتان» كۇلكىسىن شورت تيا سويلەدى:
- بيعا، ءدال قازىر وسى فيلوسوفيانىڭ ءوزى باقايدىڭ ۇرانىنان دا قاتەرلى. قۇداي بىلەدى. مەن - ءوزىڭ عوي... ءسوزىڭنىڭ دۇرىستىعىن تولىق تۇسىنەمىن. بىراق، وسى جەردە قالسىن، باسقا ەشكىمگە بۇلاي سويلەۋشى بولما!
- ءبىزدىڭ جۇرەگىمىز قورقا-قورقا پىسىپ، شىنىققان جۇرەك. كەلەشەگىمىز نۇرلى ەكەنىن ەشكىمنەن جاسىرمايمىز، وسى ءسوزىمدى ماتەريال ەتىپ، تاعى ءبىر قاماتسىن دەپ ايتىپ تۇرمىن ساعان. نەگىزىندە سەنىڭ قورىققانىڭ ءجون! ول - ناعىز پرولەتار جۇمىسشى. تىزەسى باتقان بوق قارىن بايدى بوقتاۋدىڭ نەسى شام؟!
«اق سايتان» اسا جاعىمدى كۇلكىسىمەن تاعى ءبىر كۇلدى دە، ناعىز شىنشىل شىرايعا كەلە قالدى:
- بىلاي بولسىن، بيعا، ول كوپ سور كەشىپ وسكەن جىگىت قوي، قۇداي بىلەدى، جانىم قاتتى اشيدى. سوندىقتان ايتامىن، جاستار ۇيىمى جاعىنان تالاپ قويىلسا مەن قىلمىس جاعىنان جەڭىلدەتەيىن.
- ول مۇشە بولعان جوق. جاستار ۇيىمى سوندىقتان تالاپ ەتە الماي وتىر.
- ولاي بولسا، ءبىرسىپىرا جاستىڭ بىرلەسىپ، اقتاي جازعان تالاپ ارىزىن اكەل، باستىققا مەن كىرگىزىپ سويلەسەيىن...
وسىعان كەلىسكەن سوڭ ۇيگە بارا سالىپ كوپ ادام اتىنان ارىز جازدىم. ءسوز بىرلەستىرۋ ءۇشىن باقايعا ءبىر حات جەتكىزىپ قويۋعا تۋرا كەلدى: «كوپ ادام اتىنان سەنى اقتاپ، ساقشىعا ارىز جازدىق، سەن ءوز جاۋابىڭدا «سول كەزدە ماس ەدىم، پالەن بايدىڭ ۇرىپ، اقىمدى بەرمەي، جۇمىستان قۋالاپ جىبەرگەنى ەسىمە تۇسە كەتكەن دە، سونى بوقتاعامىن» دەي بەر»، دەپ ۇپ-ۇساق جازىلعان وسى حاتتى كامپيت قاعازىنا وراپ شيىرشىقتاپ، نان اراسىنا سالىپ پىسىرتتىم. تاڭەرتەڭىنە بيعازى ءبىر شاينەك شايىمەن تۇرمەگە كىرگىزىپ قايتتى. اتاقتى باقايدى اقتاۋعا كوپ قول قويىلدى. اق سايتانعا ءوز قولىممەن تاپسىردىم.
تۇستەن كەيىن مەكتەپتەن قايتىپ كەلە جاتقانىمدا ۇلكەن مەشىت الدىنان ەربول كەزىگىپ، سويلەسە كەتتى. فەۆرال سوڭىنىڭ جىلىمىق اشىق كۇنى ەدى. تەمەكى ورادىق. قايدا تۇرعانىمىزدى دا سەزبەي قالىپپىز.
- پەتر ءبىرىنشىنىڭ ساقالعا نەلىكتەن وشتەسكەنىن ەندى ءتۇسىندىم، - دەدى ول، - ءار تالىنان ءبىر پالە ورەدى ەكەن عوي!
- پالە عانا ەمەس، ءپاتۋا دا ورەدى. ءسوز تابا الماي قالعانىڭدا ەتەكتەي ساقالىڭ بولسا سونى سىيلاي بەرسەڭ بولعانى، جەڭىلگەنىڭدى سەزدىرمەيدى. ونداي قىسىلشاڭدا كوسەدەن سورلى ەشكىم جوق. قولى قايدا تياناقتارىن بىلمەي، تاناۋىنا كىرىپ تە كەتەدى. ساقالىڭ بولسا تەكەشە سۇزە دە بىلەسىڭ عوي شىركىن!
- مەنىڭشە، ونداي سۇزىسەر شاقتا ساقال تاياق جەۋدىڭ عانا تۇتقاسى. پالەسىن ورگىزىپ ۇلگىرگەنشە ساپ ەتە تۇسسەڭ...
- ھويت، مۇناپيقلار! - دەپ سىرتىمىزدان زىرك ەتە قالعان داۋىستان سەلك ەتە تۇستىك، ساقال تۋرالى سويلەسىپ تۇرعانىمىزدا كۇيەكتەي اق بۋرىل اتىشۋلىسىنىڭ ءوزى جەتىپ كەلىپتى، «قازى ءاجىم» شىعىپ، قاراپ تۇرعانىن كورمەپپىز. - كىر مۇندا دەپ يمەك تاياعىمەن نۇسقاي بۇيىردى.
- «تۇتقاسىنان» ۇستاعىش بولساڭ، ەندى ۇستا، - دەپ ەربولعا كۇلە كۇبىرلەپ، مەشىتكە كىردىم. قازى كورىنىسىمەن تەمەكىمدى قاراتون جەڭىنىڭ ىشىندە ءوشىرىپ تاستاي سالىپ ەدىم، ەربول ساۋساعىنىڭ اراسىنا شوشيتا قىستىرىپ كىردى. قازى ءلام دەمەي الشاڭداپ بارىپ، مەحراپ الدىنا مالداس قۇرا قاراعاندا، مول ساقال قۇيىن سوققانداي ۇيتقي سىلكىندى. ءبىز ەدەنگە جايىلعان كىلەم ۇستىندە تۇرەگەپ تۇرمىز. مەن قولىمدى جان قالتادان شىعارماي، ءبىر اياعىمدى قاساقانا الدىعا سوزا تاستاپ سەلكىلدەتتىم دە، ەربول تەمەكىسىن شوشايتقان كۇيى تۇرا بەردى. قازى ءاجى جاراعان بۋراشا اقشيىپ، ءۇنسىز قادالدى. كوبىكتەي شاشىلا شۇبالعان ساقالى دىرىلدەپ سىلكىنە ءتۇستى.
- بۋرا قاي ۋاقىتتا جاراۋشى ەدى؟ - دەپ جىميدىم ەربولعا قاراپ.
- ءۇشتىڭ ايىندا.
- ناۋرىزعا دەيىن قايتپايدى ەكەن-اۋ!
- نە دەپ تۇرسىڭدار؟ - دەپ زەكىدى قازى.
- ءسىزدىڭ نە دەيتىنىڭىزدى كۇتىپ تۇرمىز، - دەدىم مەن.
- رۋزى ايىندا تەمەكى تارتاتىن قايدان كەلگەن مۇناپيقسىڭدار؟!
ەربول مىرس ەتە ءتۇسىپ، ىلە قايىردى جاۋابىن:
- مۇناپيق ەمەس، مۋپيقپىز تاقسىر، رۋزىنى ءبىز بىلمەيمىز.
- سەن قاي مەللات؟!
- سىبەمىن.
- سەنشى؟!
- موڭعولمىن.
- بار، بار، كەت مالعۇندار، كەت! - دەپ يمەك تاياعىن سەرمەپ، قالتاقتاي تۇرەگەلدى قازى يمام. - كەت، كەت، دەرەۋ شىعىڭدار!
- ءوزىڭىز شاقىرىپ كىرگىزدىڭىز عوي تاقسىر، جىلىنىپ الىپ شىعايىقشى! - دەپ ەربول مەشكە قاراي كۇلە جىلجىعاندا قازىنىڭ تاياعى قۇيرىعىنا سارت ەتە ءتۇستى;
- كاپىر جىلىناتىن ءۇي ەمەس بۇل، تەز جوعال ءبادباحيت!
- مىنا تاياعىڭىز مۇسىلماننىڭ عانا قۇيرىعىنا ارنالعان تاياق. كاپىردىڭ قۇيرىعىنا ۇرساڭىز سىنىپ قالادى، - دەپ قارقىلداپ كۇلە شىقتى ەربول...
تاعى دا جەتىپ كەلگەن جۇما كۇنگى «گومينداڭ - جانىمحاندارعا قارسى» كوشە ۇگىتىنە «جاعدايلاردىڭ» وسىنداي اسقاقتاۋلارىن دا قوسىپ جىبەردىك، حالىق ەڭ كوپ جينالعان ءتورت كوشەدە بۇل كەزەكتە مەن سويلەدىم، گومينداڭ - جانىمحاندار سياقتى اشىق جاۋدىڭ وزبىرلىعىن شەكتەۋگە ارميامىزدىڭ قۇدىرەتى تولىق جەتەتىندىگىن قانشا توپەلەي دارىپتەسەك تە جول اشىق قوي. بىراق ءوز ىشىمىزدەگى «جاقاڭداردىڭ» وزبىرلىعىن شەكتەۋ جونىندە ءدال قازىر اشىق سويلەۋ قاتەرلى ەدى. تىلەۋى قابىل بولعىر شىنايى دەموكراتيالىق زاڭىمىزعا مىقتاپ جابىستىم، زاڭدى ۇگىتتەۋ جونىمەن عانا بۇرە ءتۇسۋدىڭ ىڭعايى كەلە كەتتى. ۇلتتار تەڭدىگىن، ءدىن - سەنىم ەركىندىگىن، ايەلدەردىڭ ەرىك-تەڭدىگىن، تاپتار اراسىنداعى قاناماۋ-قانالماۋ زاڭدارىن ءبىر-بىرلەپ تالداي ءتۇسىندىردىم دە، مىسال قوسىپ «جاقاڭداردى» ءبىر-بىردەن نىعىتىپ، مىتي ءوتتىم: «بەلگىلى ءبىر يمام» دەپ قانا اتاپ، «سىبە» مەن «موڭعولدى» يسلام تەرگەۋىنە الۋىن مىسالداپ ماسقارالاعانىمدا كۇلكىدەن ءتورت كوشە جاڭعىرىقتى. كەي قىزداردىڭ ءوز ەركىنەن تىس زورلىققا ۇشىراپ قىسپاققا الىنۋى، «قالىڭمال» مەن «امەنگەرلىككە» ماتالۋى دا، پاراقورلىقتان كەدەيلەردىڭ قانالۋى دا، ءوزىن ۇرعان قوجايىنىن بوقتاعانى ءۇشىن جۇمىسشىنىڭ قامالۋى دا كۇلكى تولقىتارلىق ايشىقتى مىسالدارمەن بەزەلدى. قاتۋلارىنا تۇجىردىم سوڭىندا:
- بۇلاردىڭ ءبارى دە دەموكراتيا زاڭىنا قايشىلىق، بۇلاردىڭ ءبارىن دە ءسوزسىز شەكتەۋىمىز قاجەت! كەيبىر اق سالدەنىڭ استىنا قارا باۋىر ءبۇيى پانالايتىنى بار. شاققىزباۋ ءۇشىن دە، شاپقىزباۋ ءۇشىن دە، شاعىلماۋ ءۇشىن دە، شاقپاۋ ءۇشىن دە جاڭا زامان زاڭىنا، زاڭدىلىققا ۇمتىلايىق! - دەپ ساكىدەن تۇسە جونەلگەنىمدە قالىڭ قول كوتەرىلە سەرمەلىپ، شاپالاقتار شاتىرلاپ الا جونەلدى....
كەرتارتپا «جاقاڭ» مەن «جاقاشتاردىڭ» وكتەمدىگىن وسىلاي ەپتەي جىكتەپ جۇرگەنىمدە، كلاستاردا وقىتىپ جۇرگەن ساباقتارىمدى نابيوللا مولدا وكتەي شەكتەپ ءجۇرىپتى. ءار كلاسقا كۇنىنە ءبىر ساعات ءدىن ساباعىن وتەتىن مولدالاردىڭ نە سويلەپ، نەنى وسيەتتەيتىنىنە كەلگەلى زەر سالماعان ەكەنمىن. مەكتەپ قىزمەتىن باسقارۋعا كەزەكشى بولعان ءبىر كۇنى تۇستەن كەيىنگى ءبىرىنشى ساعاتتا كلاس ارالادىم. كەزەكشىدە وقىتۋشىلاردىڭ كەلگەن-كەلمەگەنىن، ساباق وتەگەن-وتەمەگەنىن دە باقىلايتىن مىندەت بار بولاتىن، قاراما-قارسى ەكى بولمەدەگى بەسىنشى كلاس پەن ءتورتىنشى ا كلاستىڭ اۋىز بولمەسىنە كىرىپ تۇرا قالدىم. ءتورتىنشى ا كلاستىڭ ەسىگى شالا جابۋلى، ەشكىم جوق ەكەن. بەسىنشىدەن نابيوللانىڭ قازىمىر ءۇنى ەستىلدى. ەكى كلاستىڭ دا «ءدىن» ساباعى ساعاتى بولعاندىقتان، قوس مولدا «تابىندارىن» قوسىپ جىبەرىپتى. ۇلكەنى - نابيوللا سويلەپ تۇر. ءسوزى قۇلاعىمدى ىڭعۋىرلاعانداي، تىجىرىنا تىڭدادىم.
«...سىزدەرگە بۇل تۋراسىندا از سويلەمەپ ەدىم عوي، قۇلاقتارىڭىزدان اعىپ كەتكەن تاقىلەتتى. و دۇنيەدە كۇنالارىڭ ماعان ارتىلماسىن، تاعى ايتايىن، ءپان ساباعى - وسى جالعان دۇنيەدە نان تاۋىپ جەۋدىڭ عانا ءسوزى. ونىڭ الدى بار، ارتى جوق. ال ءدىن - اللا ءسوزى. ءپاني دۇنيەگە دە، باقي دۇنيەگە دە ءزارۋ عىلىم، بۇل دۇنيەدە نان، و دۇنيەدە يمان!... قايسىسىن وقۋ قاجەت ەكەنىن قانە، ويلانىپ كورىڭدەر!... مۇعالىمدەرىڭنىڭ ءسوزى دە، ءوزى دە ادەمى بولعان سوڭ، سونىڭ اۋزىنا قاراپ وتىرىپ، بىزدەي القا-سالقا مولدا ءسوزىن ۇمىتىپ قالماڭدار! اللا تاعالا ۋاتاباراكا ءپاندالارىن ازعىندىقتان ساقتاۋ ءۇشىن يلاھي حاق عىلىمىن ۇيرەتۋگە ماحسۇس جىبەرگەن راسۋلوللا سوزىنە يلانىڭىزدار! يمان دەگەن وسى. ۋاسۋاسي ءازازىل ءالحانانىڭ ءسوزى قاشان دا، قانشالىق ادەمى بولعانىمەن دە ادامزاتتى ازدىرۋشى زاھار عانا!...»
اۋىز بولمەدە بۇدان ارتىق تىڭداي بەرۋگە شىدامىم جەتپەدى. جايباراقاتسىپ قانا كۇلىمسىرەي كىردىم. وقۋشىلار كلاس باستىعىنىڭ سالەم كومانداسىمەن تىك تۇرەگەلدى دە، مەنىڭ باس يزەي كورسەتكەن جەدەل يشاراممەن وتىرا قالىستى. تەز بارىپ، تەرەزە الدىنا ءوزىم دە وتىرا كەتتىم. جىم-جىرت; مولدا دا جىم بولا قالدى. سيىسۋ ءۇشىن تىعىز وتىرعان ەكى كلاس وقۋشىلارىنىڭ اراسىنان ءىرى مۇرتتىلارىم جىمىڭ-جىمىڭ كۇلىپ، ماعان قاراي بەردى. «مولدانىڭ الگى ءسوزىن ەستىدى مە ەكەن» دەگەندەي. تۇپكى تەرەزە الدىندا وتىرعان كىشى مولدا ولارعا كوزىنىڭ استىمەن عانا قاراپ قويىپ، دۋال شەرتتى. ەكى ءتۇرلى ۇستازدىڭ پىكىرلەرى قايشىكەز ەكەنىن ەستيار، زەرەك وقۋشىلار تولىق تۇسىنەتىن. نابيوللا بۇگەجەكتەپ كىدىرىپ قالعان سوڭ-اق كۇلكىدەن قىستىعىپ، بۇعىپ الىستى.
- مولدەكە، «ساباعىڭىزدى» جالعاستىرا بەرىڭىز! -دەگەنىمدە كوبى شيقىلدادى.
- ءاپىندىم ءبىر قىزمەتپەن كىرگەن شىعار دەپ كۇتىپ تۇرمىن. ءسوزىڭىز بار ما ەدى؟ - دەۋىنەن «ءسوزىڭ بولماسا شىعىپ كەتەرسىڭ» دەگەندەي نىساي بارىن تۇسىنە جاۋاپ قاتتىم:
- «ءاپاندىڭىز» دە ءوز شاكىرتىڭىز ەدى عوي، سىزدەن ساباق تىڭداماعانىما كوپ بولدى. ساعىنىشتىمىن. بوس ۋاقىتىمدا ەستي وتىرايىن دەپ كىردىم، سويلەي بەرىڭىز.
بۇل سوزىمە وقۋشىلار دۋ كۇلدى دە، شورت تىندى. نابيوللانىڭ اق قۇبا ءجۇزى قىزعىلت تارتا قالعان ەكەن.
- بىزدە ءسىز تىڭدارلىق نە ساباق قالدى دەيسىز، ءاپاندىم، وسى كلاستاردىڭ باس مۇعالىمى ءسىز بولعان سوڭ بىرەر پىكىرى بار ما ەكەن دەپ جالتاقتاپ قالدىق.
- ساباعىڭىزعا قازىرشە پىكىرىم جوق، دەگەنمەن، قىزۋ جۇمىس ۇستىنە كەلگەن ادامنىڭ «ىسكە ءسات» دەيتىنى بار عوي، كادە ءۇشىن «قاسيەتتى» وسيەتىڭىزگە ءبىر اۋىز ءسوز قىستىرا كەتەيىن، كۇلمەڭدەر، ازاماتتار، كۇلمەڭدەر!... مىنا ۇستازدارىڭ مەنىڭ دە العاشقى ۇستازىم بولاتىن. اقىلعا «قونىمدى» وسيەتتەرىمەن مەنىڭ دە اقىلىمدى ارتتىرىپ شىعارعان، دەمەك، ۇستازدارىڭنىڭ دا ۇستازى، ايرىقشا قۇرمەتتەڭدەر! بۇل كىسىنىڭ ارقانداي ءسوزىن جاقسى تىڭداپ، اقىلعا سالىڭدار! ەڭ از بولعاندا پىكىر جۇرگىزۋ قابىلەتتەرىڭدى ارتىلتادى. ال زاڭىمىزدا ءدىني سەنىم ەركىندىگى بار. مەكتەپ دەگەن مەدىرەسە ەمەس، ءپان عىلىمىنىڭ ورنى بولسا دا، ۇكىمەتىمىز ءدىن ساباعىن دا قوسىمشا وقىتۋدى تاپسىرىپ وتىر. ەكەۋىنە دە وقىتۋشى بەرىپ، ولارعا ەڭبەكاقى تولەپ زور راسحوت شىعارىپ وقىتىپ وتىر. دەمەك، قازىرگى اۋقىم تالابىنا ەكەۋى دە قاجەت. سوندىقتان، ەشقايسىسىن الا-قۇلا دەمەي، تەڭ وقۋعا، تەڭ يگەرۋگە مىندەتتىسىڭدەر، ءسوزىم وسى عانا، - دەي سالا كىلت بۇرىلىپ، ارت جاعىمدا تۇرعان مولداعا كۇبىرلەدىم، - وسىنىم ازازىلدىك ەمەس شىعار، مولدەكە؟
ەسىككە بەتتەگەنىمدە تاعى دا ىزەتپەن تۇرەگەلگەن وقۋشىلارعا قول سەرمەي شىعىسىممەن وقۋشىلار دۋىلداي كۇلدى. ۇستاز ۇستەلى شارت ەتە ءتۇستى:
- سونشا نەگە كۇلەسىڭدەر، وڭشەڭ ءدورت اياق؟! - دەگەنىنە كۇلىپ جىبەرىپ، ارتقى ءسوزىن تىڭداماي كەتە بەردىم.
نابيوللانىڭ ءوزىمدى ازازىلگە تەڭەۋىنە كۇلكىم كەلسە دە، وقۋشىلاردى مەنىڭ وتەپ جاتقان ساباقتارىمنان سۋىتۋ پيعىلىمەن بۇكىل عىلىمعا، ماتەرياليزمگە قارسى شابۋىل جاساعانى ىزامدى كەلتىردى. «بۇل اسا مەشەۋ، كوكىرەگى قاراڭعى مولدانىڭ ءوزىنىڭ عانا كەرباعۋى ەمەس، بۇكىل جاڭا حالىقتى - كەلەشەك قوعام يەسىن كەرباقتىرۋعا تىرىسقان، دامىپ وركەندەۋ جولىمىزعا كەسە-كولدەنەڭ جاتا قالعان كەرى توڭكەرىستىك ارەكەت قوي. سولاي بولسا دا، تاسقىندى وزەنگە شىرىگەن تومار بوگەت بولا الار ما، قارىمدى تولقىن ءوزىن دە قاعىپ اكەتە بەرمەۋشى مە ەدى؟ وزىنە وسىنى وڭاشادا ەسكەرتىپ قانا قويا سالايىن» - وسى ويمەن نابيوللانىڭ كلاستان شىعۋىن توستىم.
جازعىتۇرىمنىڭ جايلى شۋاقتى كۇنى بولعاندىقتان ساعات ارالىق دەمالىستا وقىتۋشىلار دالادا جۇرگەن، بولمە وڭاشا ەدى. مولدانى شاقىرىپ كىرگىزدىم دە، ورىندىققا وتىرعىزدىم.
- مولدەكە، جاڭاعى ەكى كلاس وقۋشىلارىنا سويلەگەن ءسوزىڭىزدى ەستىپ كىرگەنمىن. سول ءسوزىڭىزدىڭ قاتەلىگىن وزىڭىزگە عانا ايتىپ قويماقپىن. باسقالاردىڭ الدىندا ايتىپ، بەتىڭىزدەن العىم دا، ەشكىمگە مالىمدەگىم دە كەلمەدى. العاشقى ۇستازىمسىز، ايايمىن ءسىزدى. تۋعان ەلىڭىزدى، كەلەشەك ۇرپاقتارىڭىزدى ءسىز دە اياڭىز... «ءپاننىڭ الدى بار، ارتى جوق، جالعان دۇنيەنىڭ، نان تاۋىپ جەۋدىڭ عانا ءسوزى. ونى وقىما، ءدىندى عانا وقى» دەۋىڭىز، ەڭ جۇمساق سوزبەن ايتقاندا، ەشكىمىڭىزدى دە اياماعاندىق. «قاراڭعىلىققا قالا بەر، كەرەڭ، مىلقاۋ، كوزدى سوقىر وگىز بول» دەگەن ءسوز. ءبىلىم - ونەردى كەرەكسىزگە شىعارۋدىڭ وسىدان باسقا ەشقانداي ماعىناسى جوق. كوپ ءومىر كورىپ كەلە جاتىرسىز عوي، مۇنى تۇسىنەسىز.
- پوھ، ءوزىڭ جەتىلىپ العان سوڭ مەنى بالاڭشا تاربيالاعىڭ كەلدى-اۋ ەندى... سوندا نە دەمەكسىڭ، قىسقارتىپ ايتشى، ءاپاندىم!
- قىسقارتىپ ايتسام، ءبىر-اق ءسوز. قاتتى تيەر دەپ سيپالاپ وتىر ەدىم، انىقتاپ ايتۋدى سۇرادىڭىز با؟... عىلىممەن ايتىسپاڭىز دەمەكشىمىن، «ايعىرمەن ويناعان ات ارقاسىن الدىرادى» دەۋشى ەدىڭىز عوي؟
ميىعىنان جىميا مىرس ەتە ءتۇستى مولدەكەم، كوزى قىزارا شاتىناپ، شوق ساقالى ماعان قاراي جاپىرىلا ءتوندى:
- تاعى نە ايتپاقسىڭ؟!
- بۇدان باسقا ايتارىم جوق. عىلىم ساباعىن وتەۋشى مۇعالىمدەردى ازازىلگە تەڭەۋىڭىزگە كوپتەگەن شاكىرتتەرىڭىز كۇلدى عوي، شىنىندا كىمنىڭ ءازازىل ەكەنىن تۇسىنگەنى. بۇل سوزىڭىزگە مەن تويتارىس ايتپاسام دا جەتكىلىكتى بولدى.
- «مەنىمەن ايتىسپا، ارقاڭدى الدىراسىڭ» دەدىڭ بە، ايعىرىم كىم سوندا!؟
- عىلىم! سىزشە، ءپان!... ونىڭ تارپىعان جاۋى كومىلمەي قالعان ەمەس!
- ەستىدىڭدەر عوي، اپەندىلەر؟ - دەگەندە عانا قاراپپىن، مولدانىڭ العاشقى قيتۇرقى داۋىسىمەن-اق وقىتۋشىلار جينالىپ، ەسىكتەن قاراپ تۇر ەكەن. سولارعا باجىرايا قاراپ سويلەدى. - مەنىمەن ايتىسقانىڭدى ءبىر-اق تارپىپ، كومىپ تاستايمىن، ايعىرىڭ - مەن دەمەدى مە!؟
- بۇل نە ءسوز ءوزى. تالقىلارلىق ماسەلە سياقتى عوي؟! - دەپ مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى ارىسبەك قاسىمىزعا كەلىپ، ەكەۋمىزگە كەزەك قارادى. كادىمگى قارا مۇرتى ىشكى كۇلكىدەن ويناقتاي ءتۇستى. مولدا ايتىپ بولعان الگى شالدۋارىن قايتالاي الماي قالعان سوڭ، مەن قىسقاشا تالاپ قويدىم:
- قازىر سويلەۋگە دەمالىس ۋاقىتى ءبىتتى. وقۋشىلار ساباقتان تۇسكەن سوڭ، مۇعالىمدەر جيىنىن اشىڭىزدار، تولىق سويلەپ بەرەيىن. بۇل - وقۋ-اعارتۋ قىزمەتىمىزدىڭ ءبىر ۇلكەن ماسەلەسى!
مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى باس يزەپ قالىپ ەدى، وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى سارسەن كىجيە قارادى ماعان:
- قيت ەتسە جيىن شاقىراتىن نە تۇر، - دەگەندە سارعىش كوك كوزى جارق ەتە ءتۇستى، - وڭاشا سويلەسىپ، ەكەۋ ارا عانا تۇسىنىسە سالسا بولمادى ما؟!
ارىسبەك بۇل اقىلعا دا قوسىلعانداي وقىس باس يزەپ قالىپ، سارسەن مەن ماعان كەزەك قارادى.
- بۇل مەكتەپ - مەكتەپ بولۋى كەرەك پە، مەدىرەسە بولۋى كەرەك پە؟! - دەپ ەكى مەڭگەرۋشىگە مەن دە كەزەك قارادىم. - مۇندا ءدىن ساباعى عانا كەرەك پە، ءپان ساباعى دا كەرەك پە؟!... بۇل مولدەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى عانا ماسەلە مە؟... ساكە، بۇل ەڭ الدىمەن، ءسىزدىڭ - مەكتەپتىڭ عىلىمي مەڭگەرۋشىسىنىڭ ىزدەپ ءجۇرىپ تەكسەرەتىن ءىسىڭىز بولۋعا ءتيىس! جيىن ءسىزدىڭ باسشىلىعىڭىزدا اشىلسىن!
- تۇستەن كەيىن جۇمىسىم بار، كەلە المايمىن جانە بۇگىن ەدەن جۋىلادى، بولمە بوسامايدى! - دەپ شىعىپ جۇرە بەرگەن عىلىمي، مەڭگەرۋشىگە باسقا وقىتۋشىلار ۇدىرەيە قارادى.
- جوق، سارسەن توقتاشى، - دەپ قالدى ارىسبەك، - وسىنداي ءسوزدى مەن دە ەمىس-ەمىس ەستىپ ءجۇر ەدىم، جيىندى بۇگىن-اق اشالىق!
وقۋشىلار تاراسىمەن مەكتەپ قىزمەتكەرلەرى تۇگەل قالىپ، عىلىمي مەڭگەرۋشىنى جارىم ساعات توسىپ ەدىك كەلمەدى.
- شورتتي*, - دەدى مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى، - سويلەسە بەرەيىك، الدىمەن سەن سويلە، بيعابىل!
- جيىندى تالاپ ەتكەن مەن ەدىم، - دەپ سوزا كۇرسىندىم، - مولدەكەمدى سوزبەن توقپاقتاپ الۋ ءۇشىن ەمەس، وقۋشى تاربيەلەۋ - وقىتۋ جۇمىسىمىز ءۇشىن لايىقتى ءبىر مەتودقا كەلىسىپ الۋ ۇمىتىمەن عانا تالاپ ەتتىم....
ءسوزدى وسىلاي جايماشۋاقتاي باستادىم دا، ەكى كلاس وقۋشىلارى الدىندا نابيوللانىڭ سويلەگەن ءسوزى مەن ءوز ءسوزىمنىڭ قالپىن بۇزباي سويلەپ بەردىم.
- وسىلاي عوي، مولدەكە؟! ءتالىم-تاربيە جۇمىسىنا قايسىنىمىز كەسە-كولدەنەڭ، ءازازىل بولىپ ءجۇرمىز، قايسىنىمىز ايعىرلىق كورسەتتىك; ەندى قالاي تىلدەسەڭىز دە وسى وقىتۋشى - قىزمەتتەس كوپشىلىكتىڭ الدىندا تىلدەڭىزشى، قانە، ءسوز سىزدىكى!
- ماعان ءسوز قالعان جوق، - دەپ سىرت بۇرىلا كۇبىرلەدى مولدا، - نە دەسەڭدەر دە سەندەردىكى ءجون بولىپ تۇر عوي، اۋىز وزدەرىڭدىكى، سويلەي بەرىڭدەر!
- نە دەگەن ءسوزىڭىز بۇل؟ - دەپ ارىسبەك تىكىرەيە قالدى وعان، - كلاستا سويلەگەن ءسوزىڭىزدى بيعابىل بۇزىپ جەتكىزىپ وتىرسا، ايتساڭىزشى، ءسوز ەندى سىزگە بەرىلدى!
- سويلەي بەرىڭدەر دەدىم عوي! - دەپ تاعى كۇبىرلەي سالعان مولداعا مۇعالىمدەر دۇرسە قويا بەردى.
- بولماپتى، بولماپتى، - دەپ الدىمەن داۋلەت باسىن شايقاپ-شايقاپ جىبەرىپ بوجبيا قالدى.
- ودان تومەنگى كلاستارعا دا مولدانىڭ وسىلاي سويلەپ تۇرعانىن مەن دە ءبىر ەستىپ قالعانمىن، - دەپ قانا قويدى قيالزات.
- «مەنىڭ وقىتقانىمدى عانا وقىڭدار، باسقاسى كەرەكسىز» دەگەن ءسوز بولدى عوي بۇل؟ -دەپ قايسەن تىندى.
اۋىز ۇيدەن اياق تىقىرىن ەستىپ، سارسەن كەلگەن بولار دەپ كۇتتىم دە، كىرمەي قويعان سوڭ، ەسىكتەن قارادىم. سىرتقى ەسىككە سۇيەنە قويعان سارسەن سىرتقا قاراعان بولىپ تۇرا بەردى. باسپالاپ تىڭدايتىن تىڭشىلىق ادەتىن ءالى تاستاماعانىنا ىزالانا كەلىپ قايتا وتىردىم، ءانشى ماۋلەن مەن جانە ءبىر-ەكى مۇعالىم دە قىسقاشا سويلەپ، سىقاقتى نارازىلىق كورسەتتى:
- جوق، ول عانا ەمەس... وسى مەكتەپتى مەدىرەسەگە اينالدىرساق قايتەدى؟!
- ولاي بولسا دارەتىڭ جوق دەپ ءبىزدى ەسىگىنەن دە قاراتپاس، تايىپ تۇرعانىمىز ءجون شىعار؟
- ەڭ كونە ۇستازىنان، «مەن عانا پەرىشتە، باسقا وقىتۋشىلارىڭنىڭ ءبارى ءازازىل» دەگەن تۇسىنىك العان شاكىرتتەرى ەندى ءبىزدى تاسپەن اتقىلايتىن بولار؟!
- مولدەكە، سويلەڭىز، - دەپ قايتالادى ارىسبەك، - مولداعا ءسوز بەرگەنبىز... «ءازازىل» دەگەنىڭىز راس پا، سونى ايتىڭىزشى تىم بولماسا!
نابيوللا جاراتپاعان شىرايمەن ەرنىن جىمقىرىپ قويىپ، ميىعىنان سۋىق كۇلىمسىرەدى:
- ءازازىل دەگەن مەن ايتپاسام دا كورىنىپ وتىرماي ما، ءبارىڭدى ماعان لەزدە شۇقشيتا قويعانىن كورمەيمىسىز؟
- شورت، باسى جوق، اياعى جوق بۇل نە دەگەنىڭىز! -دەپ ارىسبەك شىتىنا قالعاندا سىزدانا كىرگەن سارسەن ەسىك جاقتاعى ورىندىققا قيسايا كەتتى. وعان ءبىر قاراپ قويعان ارىسبەك، مۇرتىن جىبىرلاتىپ قايتا كۇلىمسىرەي جالعاستىردى ءسوزىن، - ازازىلدىگى بولسا ءسىز دە اشىق دالەلىمەن سويلەپ، كوپشىلىككە تۇسىندىرمەيسىز بە!
نابيوللا ەرنىن تاعى دا جىمقىرا، سۋىق كۇلىمسىرەدى. سارسەنگە «كوردىڭ بە پالەنى» دەگەن بەينەمەن باسىن ءبىر يزەپ قالعاندا، شوق ساقالى ءدىر ەتە ءتۇستى:
- وسى قازىر-اق ءبارىمىزدى قىرىلىستىرادى. كىم ەكەنىن سوندا تۇسىنەسىز ءمۇدىر ءاپاندى!
- مولدەكە، - دەدىم مەن باسەڭ ۇنمەن، نەرۆىمنىڭ قاتتى شيراعانىن سەزدىرمەگىم كەلىپ ىشىمنەن تىعىلا سويلەدىم، - مەن ءسىزدى كۇنى بۇگىنگە دەيىن سىيلاپ كەلدىم. ۇلكەندىگىڭىزدى، ۇستازدىعىڭىزدى سىيلاپ ەدىم، ولاي بولماعاندا، سول سوزىڭىزدەگى ءوز ازازىلدىگىڭىزدى سول وقۋشىلارىڭىزدىڭ الدىندا-اق كورسەتىپ، اۋزىڭىزدى اشىرمايتىن دالەلمەن بۋىپ تاستار ەدىم. ەگەر مەن سىزشە تەرىس ۇگىتتەسەم، ءسىزدىڭ ساباعىڭىزدى وقۋشىلارعا مۇلدە وقىتپاي تاستاتا الار ەدىم، ءوزىڭىزدىڭ نە ىستەپ قويعانىڭىزعا قاراماي، قۇرمەتتەۋشىڭىزگە شۇيلىگە بەرمەڭىز... مەنىڭ ازازىلدىگىم بولسا دا، ايعىرلىعىم-اسقاقتىعىم بولسا دا، ءسىزدىڭ ساباعىڭىزعا بوگەتتىك قىلعان ءسوزىم بولسا دا ايتىڭىزشى قانە وسى جەردە! مەن بولعان ءىستى بولعان كۇيىندە عانا اشىق سويلەپ، ازازىلدىكتىڭ قارسى جاعىندا وتىرعانىمدا ءسىزدى كىم بوگەپ وتىر!؟
مولدا ورنىنان اتىپ تۇرىپ تاقيا استىنداعى جالتىر باسىن سيپادى دا، قولىنداعى تىماعىن سىلكە سويلەدى:
- باعانا كومىپ تاستايمىن دەگەن ءسوزىن ەستىدىڭدەر عوي، قۇلاقتارىڭ بار، مىنە ەندى «بۋىپ تاستايمىن» دەمەدى مە، بۇدان ارتىق نە كەرەك سەندەرگە، ال، قايتسە ءويتسىن، -دەپ جونەلە بەردى، - اللانىڭ جازعانىن كوردىم مەن دە!
- مولدا توقتاڭىز، وتىرىڭىز! - دەپ ارتىنان كۇلىمسىرەي قاراعان ارىسبەك سارسەنگە ىمدادى، - عىلىمي مەڭگەرۋشى، ءسىز قايتارىپ اكەلىڭىز انانى!... «ءدىن ساباعىن شەكتەدى» دەپ قازىر قازىعا جەتەدى ول، ءدىن مەن ءپان اراسىنداعى قارسىلىققا اينالدىرادى!
- مەنىڭ نە قاتىسىم بار؟ - دەدى سارسەن، سارعىش كوك كوزى كۇلىمدەپ ءبىزدىڭ ارامىزداعى ايتىسپەن «ويناعىسى» كەلگەنى بايقالادى، - تۇرتكىلەپ تۋلاتقان وزدەرىڭ، قۇلاقتاپ جۋاسىتىپ الارسىڭدار!
بۇل سوزگە شامدانۋدىڭ ورنىنا تاعى دا كۇلىمدەي قارادى ارىسبەك:
- شورتي، بۇل قالاي ءسوز؟ مۇنداي ماسەلەگە عىلىمي مەڭگەرۋشىنىڭ قاتىسى بولماسا، ەندى كىمنىڭ قاتىسى بولماق؟!
- قانداي ءىس ءوزى، الدىمەن ۇقتىرىڭدارشى؟ -دەپ سارسەن مەنى وزىنە ارنايى قايتا سويلەتىپ، قايتا جۇگىندىرمەكشى بولدى. مۇعالىمدەر ەندى وعان تىگىلە قاراپ قالدى دا، مەن شالقايا ءتۇستىم. بولعان ماسەلەنى ماۋلەن سويلەپ بەردى.
- ەندى تولىق ۇققان شىعارسىز؟ - دەدىم سارسەنگە، قايسىنىمىزدى جاقتاساڭىز دا ءوز ەركىڭىز. مولدا شاعىمىن قايدا بارىپ ايتسا دا جاۋاپكەر ءوزىم، ونى توقتاتىپ، كەلىستىرىپ قوي دەپ جالىنبايمىن، بىراق، قىرقىنشى جىلدارى وقۋشىڭىز وراز، عازىرەيىل مەن گيتلەردى تەڭەستىرىپ، «قانىشەر» دەپ اتاعاندا بەكساپا ۇشەۋىمىزدى ەكى-ءۇش ساعات قىساپ تەرگەپ ەدىڭىز، ەسىڭىزگە تۇسكەن شىعار، سونداي قايمانا ءبىر ءسوزدى ساياسي ماسەلەگە اينالدىرىپ، جابىسا كەتەتىن ءسىز ەدىڭىز، بۇگىن عىلىمي مەڭگەرۋشى بولا تۇرىپ، مەكتەپتىڭ عىلىمي ساباقتارىنا شابۋىل جاسالىپ جاتقاندا «قاتىسىم جوق» دەپ وقشاۋلانۋىڭىزعا تاڭدانامىن!...
- شورتي، - دەپ ارىسبەك بۇل سوزىمە يىعىن سەلكىلدەتە، قۇيقىلجي كۇلدى. ول جايدى قيالزات وعان كۇبىرلەي ءتۇسىندىرىپ جاتقاندا، سارسەنگە باسقا ءبىر نەگىزگى تالاپتىڭ شەتىن شىعاردىم:
- مەكتەبىمىزدەگى وقۋ جاعدايىنان سىزگە قوياتىن تاعى ءبىر تالابىمىز بار. بۇل - قايسەن ەكەۋمىزدىڭ باسىمىزعا كوبىرەك ءتۇسىپ جۇرگەن قيىنشىلىق، - دەي سالا قايسەنگە يەك قاقتىم. سەن سويلە دەگەنىم ەدى.
تارتىستى، داۋلى سوزدەن شالعاي جاساعىسى كەلەتىن تۇيىق قايسەن سۋعا قوي توعىتقانداي يتەرمەلەمەسە سويلەمەيتىن. الدىڭعى كۇنى مۇڭداسا قالعانىمىزدا وسى تالاپتى الدىمەن سول كوتەرمەكشى بولعان. مەنىڭ يەگىمدى كورە سالا سويلەپ قالدى:
- وسىنى مەن سويلەيىنشى! - دەپ اق قۇبا ءجۇزى قىزعىلت تارتا كىدىردى. سويلەر الدىندا ىستەيتىن ءبىر «جۇمىسى» قالىپ، سول ءۇشىن كىدىرگەنىنە كۇلىپ جىبەردىم. مۇرنىن سۇق ساۋساعىمەن جاپىرا سۇيكەپ الدى دا، سونان سوڭ ساۋساعىن ەكىنشى قولىنىڭ الاقانىنا ءسۇرتتى، ۆازەلەن جاعىناتىن ادامشا ەندى قوس الاقانىمەن سىلاپ «ەرىتىپ»، سىڭىرە وتىرىپ سويلەمەك. وسىلاي سويلەسە ءسوزىنىڭ دە ءسىڭىمدى بولاتىنىن بىلەتىن سياقتى. مايلانعان ارباداي سىقىرسىز سىرعىتىپ سويلەي جونەلدى، - وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، ءبىزدىڭ جوعارى كلاس وقۋشىلارىنىڭ قايتا پىسىقتايتىن بۇرىنعى ساباعى كوپ، گومينداڭنىڭ قىرسىعىنان وقي الماي، ۇمىتىپ كەتكەن. جاڭا ساباقتارىن يگەرۋگە سول ءالى بوگەت بولىپ جاتىر. بوس ۋاقىتتارىندا ءوز ۇيلەرىندە جەكە-جەكە پىسىقتاتايىق دەسەك، كلاس سىپىرىلاتىن، تازالاناتىن ۋاقىت دەپ، وقۋشىلاردى قۋىپ شىعاراتىندار بار...
مەكتەپكە قۇلا جورعاسىمەن عانا كەلىپ-قايتىپ، ىڭعاي ات ۇستىندە باسقاراتىن ارىسبەك بۇل سوزگە ەلەڭ ەتە ءتۇستى:
- شورتىي، قۋىپ شىعاراتىن كىم؟!
قايسەن مۇرنىن تاعى ءبىر سۇيكەپ الىپ، الاقانىنا سىلاي بەردى، ەندىگى ءسوزدى جاعىمدى بولمايتىنىن تۇسىنە بوگەلگەنىن ءبىلدىم دە، جاۋابىن مەن قايىردىم:
- قۋىپ شىعارىپ جۇرگەن وقۋ مەڭگەرۋشىسى. وتكەندە ەكەۋىڭىزگە ايتىپ ەدىك. ۇمىتىپ قالىپسىز، قيىنشىلىعىمىز اسىپ بارادى. ەندى ساكەڭە تالاپ رەتىندە ايتۋىمىزعا تۋرا كەلدى. مىنا ستورجىڭىز - ءوزىڭىزدىڭ ءۇي جۇمىسشىڭىز بولىپ قالعان; ۇيدەگى جۇمىسىڭىزعا ۇلگىرە الماي قالاتىن بولعان سوڭ كلاستاردى ەرتە جۋعىزىپ قۇلىپتاپ تاستاۋ كەرەك بولىپتى. مەكتەپتەگى ساباق پىسىقتاۋ ۋاقىتى سولاي جوعالدى!
- ەندى كۇن ۇزارىپ قالدى، - دەپ قايسەن قايتا ساباقتادى ءسوزىن، - تۇستەن كەيىنگى ۋاقىت كەڭەيدى. كلاستاردى كۇن باتار الدىندا جۋسا دا ۇلگىرەدى. جوعارى كلاستارعا كۇنىنە ەكى ساعاتتان پىسىقتاۋ ۋاقىتىن بەرىڭىزدەر، مەنىڭ پىكىرىم وسى عانا، - دەپ توقتاعان قايسەننىڭ ءسوزىن مەن تولىقتادىم.
- كوللەكتيۆ پىسىقتاۋ ۋاقىتىن شىعارىپ، وعان قۋزاۋشىلىق ەتۋ - عىلىمي مەڭگەرۋشىنىڭ مىندەتى. وسى سەبەپتى، مەكتەپ قىزمەتكەرلەرىنىڭ كۇزدەگى قارارىندا ساكەڭنىڭ وتەۋىنە ساباق از ءبولىنىپ ەدى عوي. كەنجە قالعان بۇل كلاستاردىڭ نەگىزگى ساباقتارى تۇگەل بىزگە بولىنگەندىكتەن ساكەڭنىڭ مۇنداي قۋزاۋشىلىق مىندەتى دە ءبىزدى باسىپ قالدى. سوندا دا بۇدان شارشادىق دەمەيىك، پىسىقتاۋ ۋاقىتىن شىعارىپ بەرسەڭىزدەر بولعانى.
مەنىڭ قوسىمشا ءسوزىم اياقتالا بەرگەندە سارسەن شىعا جونەلىپ ەدى. وعان تاعى دا ىمداپ توقتاتا الماعان ارىسبەك، بىزگە باس يزەپ كۇلمىڭدەي بەردى:
- تالاپتارىڭ دۇرىس، - دەپ تۇرەگەلدى دە، شكاپ تارتپالارىنان قامشىسىن ىزدەي ءجۇرىپ، «قاۋلى» شىعاردى، - مەن وعان اقىرىنداپ تۇسىندىرەيىن، ورىندالاتىن تالاپ....
دانىشپان تەرگەۋشىم، ءبىر جيىننان ەكى قيىندى قۋىپ شىققانىمنان ءسىزدىڭ مەن تۋرالى قازىرگى كەزدەگى كۇدىگىڭىزدىڭ دۇرىستىعى جارق ەتىپ كورىنە قالمادى ما؟ بۇل ەكەۋى قيىن بولعاندا قانداي، سول ءداۋىردىڭ مىقتىلارى قورقاتىن «جاقاڭ» مەن «جاقاشتاردىڭ» ءدال ءوزى عوي. مەندەي قىلمىسكەرلەر جيىندا سويلەۋىن قويماسا، جاقاڭ اتاۋلىنىڭ قۇيرىقتارى بۇلكىلدەۋىن قويارما. ءسىزدىڭ مۇددەڭىزگە لايىق جاراتىلعان جاقاڭداردىڭ بەيعامدىعى ءۇشىن دە مەن جيىنعا قاتىناسا الماستاي ەتىپ بايلاپ قانا قىلمىسىمدى ساۋىپ الا بەرۋ، سىزدەرگە عانا ءتان دانىشپاندىق.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
* شورتتي (ورىسشا) - الباستى دەگەن ماعىناداعى جەڭىل تىلدەۋ.
