ميرزويان ءىستى قولعا الىپ جاتىر،

باس ءيىپ كەلىپ تۇرمىن مەن دە، مىنە...

ساكەن سەيفۋللين

1934 جىلدىڭ 8-16 قاڭتارىندا قازاقستان ولكەلىك VIII پارتيا ءماسليحاتى بولدى. كۇن تارتىبىندە - قازولكەكومنىڭ ەسەبى (ل.ي.ميرزويان), ەكىنشى بەسجىلدىق تۋرالى بايانداما (و.ج.يساەۆ), ولكەلىك پارتيا ورگاندارى مەن بك(ب)پ XVII سەزىنە دەلەگاتتار سايلاۋ. ءماسليحات ولكەلىك پارتيا ۇيىمدارىنىڭ ودان ءارى اتقاراتىن جۇ­مىسىنىڭ باعدارلاماسىن جاسادى، بارلىق كوممۋنيستىڭ نازا­رىن رەسپۋبليكانىڭ حالىق شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ ءمىن­دەت­تەمەلەرىنە اۋداردى، ولاردى ورىنداۋدىڭ جولدارىن ايقىندادى.

ميرزويان ءىستى قولعا الىپ جاتىر،

باس ءيىپ كەلىپ تۇرمىن مەن دە، مىنە...

ساكەن سەيفۋللين

1934 جىلدىڭ 8-16 قاڭتارىندا قازاقستان ولكەلىك VIII پارتيا ءماسليحاتى بولدى. كۇن تارتىبىندە - قازولكەكومنىڭ ەسەبى (ل.ي.ميرزويان), ەكىنشى بەسجىلدىق تۋرالى بايانداما (و.ج.يساەۆ), ولكەلىك پارتيا ورگاندارى مەن بك(ب)پ XVII سەزىنە دەلەگاتتار سايلاۋ. ءماسليحات ولكەلىك پارتيا ۇيىمدارىنىڭ ودان ءارى اتقاراتىن جۇ­مىسىنىڭ باعدارلاماسىن جاسادى، بارلىق كوممۋنيستىڭ نازا­رىن رەسپۋبليكانىڭ حالىق شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ ءمىن­دەت­تەمەلەرىنە اۋداردى، ولاردى ورىنداۋدىڭ جولدارىن ايقىندادى.

ءماسليحات ۇسىنعان ورتالىق مىندەتتەردىڭ ءبىرىنىڭ ءمانى مىناداي: 1934 جىلى ۇجىمشار قۇرى­لى­سىن­دا جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردىڭ زار­داپتارىن تولىق جويۋ مەن قازاق­ستاننىڭ اۋىل شارۋا­شى­لى­عى مەن ونەركاسىبىن دامىتۋ قار­قى­نى­نىڭ بۇكىلوداقتىق دامۋ قار­قى­نىنان قالماۋىنا قول جەتكىزۋ. ءماس­ليحات ونەر­كا­سىپ­تى باسقارۋ جۇيە­سىن ءسوزسىز قاي­تا قۇرۋدى قام­تا­ماسىز ەتۋدىڭ، باس­شىلىقتى كاسىپ­ورىندارعا جا­قىن­داتۋدىڭ، ينجەنەرلىك-تەح­ني­كا­لىق قىزمەت­كەر­لەردى تىكەلەي وندىرىسكە باعىت­تاۋ­دىڭ ما­ڭىز­دى­لى­عىن اتاپ كور­سەتتى.

ءماسليحات ولكەلىك پارتيا كو­مي­تەتىن سايلادى. بك(ب)پ قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى پلە­نۋ­مىن­دا بيۋرو سايلاندى. ونىڭ قۇرا­مى­نا ۆ.ن.ان­درون­نيكوۆ، گ.ا.اسريەۆ، ا.ن.گۋسەۆ، و.ج.يساەۆ، ۇ.د.قۇ­لىمبەتوۆ، ءى.ج.قۇ­را­مىسوۆ، ل.ي.ميرزويان، ج.ن.سادۋاقاسوۆ، س.سە­گىزباەۆ جانە باسقالار ەندى.

قازاق ولكەلىك پارتيا كومي­تە­تى­نىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ - ل.ي.ميرزويان، ءسال كەيىنىرەك ەكىنشى حاتشىسى بولىپ سادىق نۇرپەيىسوۆ سايلاندى.

1934 جىلدىڭ 26 قاڭتارى مەن 10 اقپانى ارالىعىندا پارتيانىڭ XVII سەزى ءوتتى. سەزدىڭ شەشىمىمەن ل.ي.مير­زويان بك(ب)پ وك مۇشەلىگىنە سايلاندى.

1934 جىل باستالىسىمەن-اق جالپى العاندا، رەسپۋبليكانىڭ اۋىل شارۋاشىلى­عىنداعى جاعدايدى ودان ءارى كوتەرۋگە با­عىت­تالعان بىرقاتار شارالار وتكىزۋ تالاپ ەتىلدى. كۇن تارتىبىنە ورالمانداردىڭ شا­رۋا­شىلىق تۇرمىسىن تۇزەۋ، مال شارۋا­شى­لىعىن دامىتۋ جانە ازىق-تۇلىكتىك كومەك­تەردى بوساتۋعا بايلانىستى بىرقاتار ماسە­لەلەر قويىلدى. سوندىقتان دا قازاق­س­تان باسشىلىعى بك(ب)پ وك مەن كسرو سوۆ­­نار­كومىنا وتىنىشپەن شىقتى:

بك(ب)پ وك - جج. ستالين، كاگانوۆيچكە كسرو سوۆناركومى - ج. مولوتوۆقا

وك پەن قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ وتكەن جى­لى كورسەتكەن وراسان زور كومەگى رەسپۋب­ليكاداعى جاعدايدى ءبىرشاما جاقسارتتى. نەگىزىنەن، مالدىڭ سويىلۋى مەن تالان-تاراجعا ءتۇسۋى توقتاتىلدى، ازىق-تۇلىكتىڭ نەگىزگى تۇرلەرىنە دەگەن تاپشىلىق جويىلدى جانە اۋىلداردا جاعىمدى ساياسي كوڭىل كۇي قالىپتاستىرىلدى. وسىعان قاراماستان، جاعداي ءالى دە الاڭداتىپ وتىر جانە شارۋا­شى­لىقتاردى، اتاپ ايتقاندا، مال شارۋا­شىلىعىن ودان ءارى كوتەرۋدى قامتاماسىز ەتەتىندەي بىرقاتار شارالار ۇيىمداستىرۋ­دى ۋاقىت تالاپ ەتەدى.

وك-تەن مىناداي ۇسىنىستارىمىزدى قاراپ، بەكىتۋدى سۇرايمىز:

ورالمانداردى شارۋاشىلىققا بەيىمدەۋ تۋرالى

ورالمانداردى ورنالاستىرۋ ءىسى توڭىرە­گىنە ۇجىمشار جۇرتشىلىعىن، متس، كەڭ­شارلار مەن ونەركاسىپ كاسىپورىندارىن جۇمىلدىردىق. دەگەنمەن مەملەكەت تارا­پى­نان مىناداي شارالار جۇزەگە اسىرىلۋى قاجەت:

ا) ورالماندار ىشىنەن 10 مىڭ وتباسىنى اسا تاپشى جۇمىس كۇشى رەتىندە ارنايى تاڭ­داپ الىپ، ماقتالى اۋداندارعا، 5 مىڭ شا­رۋا­شىلىقتى قىزىلشا ەگەتىن ۇجىم­شارعا ورنالاستىرۋ قاجەت;

ب) ورالماندار قونىستاندىرىلاتىن، ماق­تا ەگىلەتىن جانە قىزىلشا سەبىلەتىن اۋداندارعا ءسىبىر مەن قىرعىزستاننان 10 مىڭ باس ات پەن وگىز ساتىپ الۋعا رۇقسات بە­رىل­سىن، بۇل ىسكە ۇزاق مەرزىمدى نەسيەلەر ءبو­لىنسىن;

ۆ) قايتىپ كوشىپ كەلىپ جاتقان ورالمان­داردىڭ ءۇي-كۇيىن ۇيىمداستىرۋعا 1933 جىلى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ بيۋدجەتىنەن 20 ملن سوم قاراستىرىلىپ قويىلعانىن ەسكەرە وتىرىپ، كسرو سوۆناركومىنا قو­سىمشا 10.000.000 سوم، ونىڭ 5 ميل­ليو­نىن ۇزاق مەرزىمدى نەسيەمەن ءبولۋ ۇسى­نىل­سىن.

مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جونىندەگى شارالار

ا) 1934 جىلى قىتايدان 150 مىڭ باس ۇساق مال مەن ءىرى قارا ساتىپ الۋعا رۇقسات بەرىلسىن، بۇل ءۇشىن وك 1933 جىلدىڭ 15 ماۋ­سىمىنداعى شەشىمىمەن بولىنگەن تاۋار­لىق قوردان قالعان 3 ميلليونعا جۋىق سوم قارجى پايدالانىلسىن;

ب) قازاقستاندا جىلقى ءوسىرۋدى دامىتۋ ءۇشىن قازاقستانعا وداقتىڭ ىشىنەن 3 مىڭ باس جىلقى ساتىپ الۋعا نەسيە ءبولىنسىن ءجا­نە ناركومزەمگە قازاقستاندىق ۇيىمدار­مەن بىرلەسىپ، وسى ماقساتقا سايكەس ساتىپ الاتىن اۋداندى انىقتاۋ تاپسىرىلسىن.

ازىق-تۇلىكتىك كومەكتەر بوساتۋمەن بايلانىستى ماسەلەلەر

ا) ورالماندارعا جىبەرىلىپ جاتقان ازىق-تۇلىكتىك كومەكتىڭ ءبىر بولىگى تەگىن بە­رىلسىن (35%), الىس اۋداندارداعى ۇجىم­شار­­لار­دىڭ قاجەتتىلىگىنە جىبەرىلەتىن كو­مەك­­تەر ءۇش جىلدىق مەرزىمگە نەسيەگە بە­رىل­سىن;

ب) الىس اۋداندارعا ارنالعان ازىق-تۇلىك­تىك كومەكتەردى جەرگىلىكتى قۇرالدارمەن تاسىپ جەتكىزۋدىڭ مۇمكىندىگى جوقتىعى سەبە­بى­نەن ءبىرىنشى توقساندا 100 جۇك ماشينەسى ءبولىنسىن.

(قر پرەزيدەنتىنىڭ مۇراعاتى. 141-قور، 1-تىزبە، 6664-ءىس، 30-32 بب.)

1934 جىلدىڭ كوكتەمى شىعىسىمەن ولكە­لىك پارتيا كوميتەتى كوكتەمگى ەگىستىك ناۋقانىنا جان-جاقتى دايىندىق جۇمىس­تارىن باستادى. ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى. كوميسسيانىڭ مىندەتىنە تۇقىمدىق قورلار مەن رەسپۋبليكا اۋداندارىنداعى تەحنيكا كۇشتەرىن جۇمىلدىرۋ مەن قاداعالاۋ-با­قى­لاۋ ەنگىزىلدى. ورالمانداردىڭ از ءبولى­گىنىڭ بولسا دا ەگىستىك جۇمىستارىنا ورالۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بارلىق شارا قارال­دى. الىستاعى ارتتا قالعان اۋدان­دار­عا جاۋاپ­تى قىزمەتكەرلەر ۋاكىلدەر رە­تىندە ءجى­بەرىلىپ، ولار ەگىستىك ناۋقانى اياق­تال­عان­شا قىزۋ جۇمىستىڭ باسى-قاسىندا بولدى.

العاشقى رەكوردتىق استىق

1932-1933 جىلدارداعى بۇرىن-سوڭدى بولماعان اشارشىلىقتان سوڭ قازاق حالقى بىرتە-بىرتە ەسىن جيناپ، وزىنە-ءوزى كەلە باس­تادى. 1934 جىل كوپ ماسەلەدە كۇرت بەت­بۇ­­رىس­­تار جىلى بولدى. ءدال وسى جىلدان باس­تاپ قازاقستاننىڭ بۇگىنگى كۇننىڭ ال­عى­ش­ارت­تارىنا قاراي الەۋەتتى دامۋ قوز­عالىسى باس­تالدى.

1934 جىلدىڭ كۇزى. جاعداي كوڭىلدى دە كۇدىكتى بولاتىن. ەگىن بىتىك شىقتى.

استىق دايىنداۋ جۇمىسىنا باسشىلىق جاساۋ ءۇشىن قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتى بيۋروسىنىڭ مۇشەلەرى، رەسپۋبليكا قازول­كەكومى مەن سوۆناركومنىڭ جاۋاپتى قىز­مەت­كەرلەرى ىسساپارلارعا جىبەرىلدى. ولار­دىڭ الدىنا ناقتى مىندەتتەر قويىلدى. قا­لايشا جيناۋ، باستىرۋ تۋرالى ۇلكەن نۇس­قامالاردى كۇتۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبارى دە انىق بولاتىن. ءبىر ءمينوتتى بوسقا جىبەرۋگە بولمايدى، ءبىر ءداندى دە جەردە قالدىر­ماس­تان جيناپ الىپ، ساقتاۋ ماڭىزدى.

قازولكەكوم بيۋروسىنىڭ شەشىمىمەن ەگىن وراعى مەن استىق دايىنداۋ ناۋقانىنا تىكەلەي باسشىلىق جاساۋ ءۇشىن ل.ي.ميرزويان قاراعاندى وبلىسىنا ىسساپارعا جىبەرىلدى، ال پاۆلودار اۋداندارىنىڭ توبىنا سوۆ­نار­كوم توراعاسى و.يساەۆ تاعايىندالدى.

پارتيا مەن كەڭەس ۇيىمدارى، متس سايا­سي بولىمدەرى جانە كەڭشارلار بۇقارالىق-تۇسىنىك جۇمىستارىن كەڭ كولەمدە جۇرگىزۋ نە­گىزىندە ۇجىمشارلار مەن ولاردىڭ ەڭ­بەككەرلەرىن جۇمىلدىرا ءبىلدى. استىق تاپسىرۋ جوسپارىن مەزگىلىنەن بۇرىن ورىن­داۋ­عا، ءونىم جيناۋدى اياقتاۋ مەن كەپتىرۋدى ۇيىمداستىرۋعا جانە استىقتى ساقتاۋعا رەسپۋبليكانىڭ اۋىلدى جەرلەردە تۇراتىن حالقىنىڭ ءبارى جۇمىلدىرىلدى. الىس اۋداندارداعى استىقتى الىپ شىعىپ، ونى ىسىراپسىز تۇگەلدەي مەملەكەتكە وتكىزۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بارلىق شارا قاراس­تىرىلدى. اۋىل-سەلو ەڭبەككەرلەرىنىڭ ەر­لىككە ءتان ەڭبەكتەرىنىڭ ناتيجەسىندە 120 ملن پۇت جوعارى ساپالى ءدان جينالدى. بۇل، شىن مانىندە، قازاقستاننىڭ تاريحىنداعى رەكوردتىق ءونىم بولدى.

استىق ءۇشىن ايقاس بارىسىندا جاڭا پارتيا - كەڭەس قىزمەتكەرلەرى ءوسىپ شىقتى. ءا.دوسوۆ، ق.ءتاشتيتوۆ، م.اتانيازوۆ، ح.اق­بو­تين، ف.ي.وليكوۆ، ن.بريكۋلس، ن.داۋ­ىلباەۆ، ي.قابىلوۆ، ءا.لەكەروۆ، س.حامي­توۆ، س.تاسبولاتوۆ، ي.تاجيەۆ، م.جەلدىباەۆ، ق.جۇ­ماعاليەۆ، ت.جانپەيىسوۆ جانە باس­قا­لار رەسپۋبليكا ەڭبەككەرلەرىنىڭ اراسىندا ۇلكەن بەدەل مەن قۇرمەتكە يە بولدى. ولار وزدەرىن پارتيالىق، كەڭەستىك جانە قوعام­دىق جۇمىستاردا جاقسى ۇيىمداستىرۋشى ءارى ىسكەر باسشى رەتىندە كورسەتە ءبىلدى.

بك(ب)پ 1934 جىلعى جەلتوقسان پلە­نۋ­مى ازىق-تۇلىك كارتىشكەسىن جويۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. بۇل كۇشپەن جۇرگىزىلگەن ۇجىمداستىرۋدىڭ زارداپتارىنان شىعۋ­دىڭ ماڭىزدى دا ايقىن جەڭىسى، بۇكىل ەلىمىز ءۇشىن قازاقستان ۇلكەن ۇلەس قوسقان قۋا­نىشتى وقيعا بولاتىن.

ي.ۆ.ستالينگە، ۆ.م.مولوتوۆقا قازاق اۋىلدارىنىڭ قايتا داۋىرلەۋى تۋرالى بايانداما-حابارلاما 1934 جىلعى 19 قاراشا

ورتالىق كوميتەتتىڭ 1932 جىلعى 17 قىر­كۇيەكتەگى «قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋا­شى­لىعى تۋرالى، اتاپ ايتقاندا، مال شارۋا­شىلىعى تۋرالى» قاۋلىسىمەن كوش­پەلى، جارتىلاي كوشپەلى قازاق شارۋاشى­لىق­تارىندا مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ءجو­نىندە جانە قازاقستاننىڭ شارۋاشىلىق پەن ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنەن تۋىندايتىن شارا­لاردى جۇزەگە اسىرۋدا بىرقاتار جە­ڭىلدىكتەر قاراستىرىلعان.

وسى قاۋلىمەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن اۋدانداردا ۇجىمشارلاردىڭ نەعۇرلىم قولايلى ءتۇرى - جەردى بىرلەسىپ وڭدەۋ جونىندەگى سەرىكتەستىك تانىلعان بولا­تىن. وتىرىقشىلىققا كوشىرۋ ءىسىنىڭ بىرتە-ءبىر­تە جانە قاتاڭ ەرىكتى جولمەن جۇرگىزىلۋى قاجەتتىگى اتاپ كورسەتىلگەن.

بايقاپ كورۋ ءۇشىن مىناداي تاجىريبە جۇزەگە اسىرىلدى: ءبىر قازاق شارۋاشىلى­عىنا جانە جەكە پايدالانۋعا - 100 باسقا دەيىن قوي، 8-10 باس ءىرى قارا، 3-5 تۇيە، 8-10 جىلقى، ال وتىرىقشى جەر شارۋاشى­لى­عى­مەن اينالىساتىن اۋدانداردا ەڭ­بەك­شىنىڭ جەكە شارۋاشىلىعىنا پايدالانۋ ءۇشىن 2-3 باسقا دەيىن سيىر، 10-20 باس قوي-قوزى، 10-20 شوشقا-توراي ءبولىندى.

بۇلاردان بولەك مىناداي دا شارتتار قاراستىرىلدى: قازاقتاردىڭ مال شارۋا­شى­لىعى قوجالىقتارىنا مەملەكەتتىك ءبى­راز قارىزىنا كەشىرىم بەرىلىپ، ولاردى ەكى جىل بويى مەملەكەتتىك سالىقتان جانە مىندەتتى سالىقتاردان بوساتتى.

وك بۇل قاۋلىسىن ءبىز كوشپەلى، جارتىلاي كوشپەلى 43 اۋداننىڭ بارىنە جانە جەكە­لە­گەن وتىرىقشى جەر شارۋاشىلىعى اۋدان­دارىندا بار جارتىلاي كوشپەلى مالمەن اينالىساتىن شارۋاشىلىقتارعا قاتىس­تى قولداندىق.

وك شەشىمىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ناتيجەسىندە ءبىز مىنالارعا قول جەتكىزدىك:

1. قازاق اۋىلدارىن قايتا قالپىنا كەل­­تىرۋ بولىگى بويىنشا ايتارلىقتاي تا­بىس­­تارعا قول جەتكىزدىك، 1932 جانە 1933 جىل­­دار باسىندا مال شارۋاشىلىعى اۋدان­­دارىندا كەڭ كولەمدە ورىن العان اشتىق جويىلدى، اشىققان قازاق مالشى­لاردىڭ توبىر بولىپ قاڭعىباستىققا سالىنۋى مەن جاپپاي قونىس اۋدارۋشىلىق تولىق تىيىلدى.

2. وسى ەكى جىل ىشىندە 160 مىڭ كوشپە­لى قازاق شارۋاشىلىعى ورنىقتىرىلىپ، شارۋا­­شىلىعى تۇزەتىلدى. ولاردىڭ 50 مىڭى 1931-1932 جىلدارى ءوز جەرلەرىنەن ۇدە­رە كوشىپ، كورشى رەسپۋبليكالار مەن ءول­كەلەرگە ءوتىپ كەتكەن ورالماندار بولىپ ەس­ەپتەلەدى. وسى مارتەبەگە يە توپتان 48 مىڭ شارۋا­شى­لىق ورتالىق قازاقستاننىڭ مال شارۋا­شى­لى­عى اۋداندارىنا قايتىپ ورال­دى، ال قال­عاندارى ءداندى داقىلدى اۋدان­دار­عا، ماق­تامەن اينالىساتىن متس، كەڭ­شار­لار مەن ونەركاسىپ ورىندارىنا ورنا­لاسىپ قالدى.

3. جىبەرىلگەن قاتەلىكتەر مەن اسىرا ءسىل­تەۋ­لەردى شەشىمدى تۇردە تۇزەتۋ ناتيجەسىندە تۇرعىنداردىڭ مالعا دەگەن قاتىناسى وزگەردى: مالدى جاپپاي سويۋ توقتادى. ءسوي­تىپ، مال باسىن ساقتاۋ مەن ءوسىرۋ جونىندەگى ناقتى جۇمىستار قولعا الىندى.

...5. وك 1932 جىلعى 17 قىركۇيەكتەگى شەشىمى نەگىزىندە كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى اۋدانداردا جۇرگىزىلگەن شارا­لاردىڭ ءبىرى مىناداي: 1117 قازاق ۇجىم­شارى ارتەلدەرىنىڭ جارعىسىندا تەك 168 ۇجىمشار عانا قالدى. قالعاندارى تارا­تى­لىپ، 1423 سەرىكتەستىك (توز-دار) بولىپ قايتا قۇرىلدى. قايتا قۇرىلعان ارتەلدەرگە 457 تاۋارلى فەرمادان قازاقتاردىڭ جەكە پايدالانۋىنا 240 مىڭ باس مال بەرىلدى.

قازاق اۋىلدارىنىڭ شارۋاشىلىق تۇر­مىسى كوتەرىلە باستاعانىنا قاراماستان، ءبىز وك پەن سوۆناركومنىڭ الدىنا 1932 جى­لى بەرگەن جەڭىلدىكتەردى تاعى دا كەمى ءۇش جىلعا سوزۋ تۋرالى ماسەلە قويۋدى وتە قاجەت دەپ سانايمىز.

وسى ايتىلعانداردىڭ نەگىزىندە ءبىز وك پەن سوۆناركوم الدىنا مىناداي ۇسىنىس-تالاپتار قويامىز:

1. 1935 جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ قازاق­ستاننىڭ 41 مال شارۋاشىلىعى اۋدانى بويىنشا قازاق ۇجىمشارلارى مەن ولارداعى ەڭبەككەرلەر مەملەكەتكە ءمىن­دەتتى تۇردە ءداندى داقىلدار، ەت، ماي، ءسۇت تاپسىرۋدان جانە سالىقتاردىڭ بارلىق اق­شا­لاي ءتۇرى مەن تولەمدەردەن - سەگىز جىلعا دەيىن، ال جەكە شارۋاشىلىقتار ءبىر جىلعا دەيىن بوساتىلسىن.

41 قازاق مالدى اۋداندارىندا شارۋا­شى­لىقتاردىڭ جالپى سانى 180 مىڭعا جۋىق، ال ولاردىڭ 78 مىڭى مالسىز. بۇل اۋداندارداعى شارۋاشىلىقتاردىڭ تىرلىك دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى سونشالىق، ولاردان قانداي دا ءبىر سالىق الۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل اۋداندارداعى قيراعان شارۋاشىلىقتار ەن­­دى-ەندى عانا اياقتارىنا تۇرىپ كەلە جا­تىر، ءالى دە ۇلكەن كومەك پەن قولداۋعا ءزا­رۋ.

2. 1935 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ شە­كارالىق اۋداندار، سونداي-اق ­وتى­­رىق­شى جەر شارۋاشىلىعى اۋدان­دا­رى­نا بەكىتىلگەن قازاق ۇجىمشارلارى، ايرىقشا ءتىزىم بو­يىنشا بارلىعى 70 مىڭ شارۋاشىلىق مەملەكەتكە مىندەتتى تۇردە ءداندى داقىلدار، ەت، ماي، ءسۇت تاپسىرۋدان جانە اقشالاي تولەم­دەردەن، ەكى جىل مەرزىمگە بوساتىلسىن.

بك(ب)پ قازولكەكوم حاتشىسى ل.ميرزويان قازكسر سوۆناركومىنىڭ توراعاسى و.يساەۆ

(قر پم، 141-قور، 1-تىزبە، 6665-ءىس، 24-30 بەتتەر)

سونىمەن بىرگە ل.ميرزويان مەن و.يساەۆ بك(ب)پ وك مەن رسفسر سوۆنار­كومىنىڭ قا­راۋىنا مەملەكەتكە مىندەتتى تۇردە ءداندى داقىلدار، ەت، ماي، ءسۇت تاپسىرۋدان جانە اق­شالاي تولەمدەردەن تاياۋ­داعى ەكى-ءۇش جىلعا دەيىن بوساتۋدى سۇراپ، ۇسىنىس ءتۇسىر­دى. قا­زاق­ستان باسشىلىعى وسى ۋاقىت ارا­لى­­عىندا رەسپۋبليكا قۋاتتانىپ، شارۋا­شى­لىعىن ءبىرشاما تۇزەپ الادى، ودان كەيىنگى جىلدارى مەملەكەتكە اۋىل شارۋا­شىلىعى ونىمدەرىن ارتىعىمەن، الدەقايدا كوپ كولەمدە قاي­تاراتىن بولادى دەپ ءۇمىت ارتادى.

ل.ميرزويان قازاقستاندا بوسقىنداردى شارۋاشىلىقتىق ورنالاستىرۋ 1934 جىلى نەگىزىنەن اياقتالعانىن مالىمدەدى. وسى­لاي­شا، ءوزى دە رەسەيدىڭ بۇراتانا ۇلتىنان شىق­قان ل.ميرزويان بوسقىن­داردىڭ تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىن جاقسى ءتۇسىنىپ، بىرنەشە مىڭداعان قازاقتاردىڭ اتا-بابا جۇرتىنا قايتىپ ورالۋىنا تۇرتكى بولدى. ول كورشى ولكەلەر مەن رەسپۋبليكالارداعى قا­زاق­تاردى ەلگە قايتارۋ جۇمىسىن باس­قا­رىپ جۇرگەن سەيىتقالي مەڭدەشەۆ، ۇزاقباي قۇ­لىم­بەتوۆ، جانايدار سادۋاقاسوۆ جانە باس­قا دا وكىلدەرمەن ۇنەمى حابارلاسىپ، بوس­قىن­داردىڭ مالىمەن قايتۋىنا كەدەرگى جا­ساماۋعا قول جەتكىزۋدى تالماي سۇرادى. ون­داعى ويى قونىس اۋدارعانداردى ەلگە كەلگەن كەزدە بىردەن شارۋاشىلىق اعى­مىنا قوسىپ، ۋاقىت وتكىزبەي ولاردىڭ اياق­تارىنا تۇرىپ كەتۋىنە قول جەتكىزۋ بولاتىن. ارينە، ولكە­دەگى جاپپاي بوسقىن­شىلىقتى توقتا­تۋ­عا باعىت­تالعان ساياسات بارىسىندا كەيبىر كەلەڭ­سىز جاعدايلار دا بولدى. اتاپ كور­سەتسەك، كوپتەگەن قازاق باۋىرىمىز قونىس اۋدا­رىپ بارعان جاعى­نان تۋعان جەرگە جەتە الماي، ارماندا قالدى. بۇعان سول كەزدە ادامدار تاعدى­رىنا نەمكەتتى قارا­عان، ءبىر­تە-بىرتە كۇش الىپ، نىعايا باستاعان اكىمشىل-ءامىرشىل جۇيەنىڭ بيۋرو­كراتتىق باسقارۋ ءادىسى كىنالى ەدى.

ولكەدەگى مال شارۋاشىلىعىنىڭ دا­مۋىن­دا وڭدى قۇبىلىستاردىڭ كوپ بولعان­دىعىنا قاراماستان، گولوششەكين تۇسىندا بولعان اسىرا سىلتەۋدەن، ودان تۋعان سال­داردىڭ بارىنەن تەز ايىعىپ كەتۋ قيىن ەدى. بۇلاي دەيتىنىمىز، وزات مالشىلاردىڭ ەكى سلەتى ارالىعىنداعى ءۇش جىلدا (1933-1936 جج.) قازاقستانداعى مال باسى ەكى ەسە ارت­­تىرىلىپ، 9 ملن 300 مىڭعا جەتكەن ەدى. سوڭ­عى سلەتتا ل.ي.ميرزويان قولدا بار ءمۇم­كىندىكتەردى تالداي وتىرىپ، العا ناقتى، ءىرى مىندەتتەر قويىپ، مال باسىن 20 ميلليونعا جەتكىزۋدى باستى ماقسات ەتىپ قويدى. الايدا جوسپارلانعان وسى كور­سەت­كىشتىڭ ءوزى ۇجىم­داس­تىرۋعا دەيىن جالپاق قازاق دالاسىندا مىڭعىرعان مالدىڭ جارتىسى عانا ەدى.

1937 جىلعى ماۋسىمدا وتكەن قازاق­ستان كومپارتياسىنىڭ ءى سەزىندە ل.مير­زويان قازاقستانداعى مال باسى ءوسىمىنىڭ كسرو-نىڭ باسقا رەسپۋبليكالارىمەن جانە ءول­كەلەرىمەن سالىستىرعاندا ەرەكشە جوعا­رى دارەجەدە دامىپ كەلە جاتقان­دىعىن ماقتانىشپەن باياندادى. شىندى­عىندا، الدىڭعى جىلمەن (1935 ج.) سا­لىس­تىر­عاندا 1936 جىلعى ءوسىم: ءمۇيىزدى ءىرى قارا بويىنشا كسرو-دا - 14,8 پايىز، قا­زاق كسر-دا - 23,5 پايىز، قوي مەن ەشكى كسرو-دا - 20,1 پايىز، قازاق كسر-دا - 27,5 پايىز، جىلقى كسرو-دا - 4,7 پايىز، قازاق كسر-دا - 16,7 پايىز، شوشقا كسرو-دا - 34,8 پايىز، قازاق كسر-دا 40 پايىز بولدى.

(كازاحسكايا سسر (فاكتى ي تسيفرى) «بولشەۆيك كازاحستانا»، 1937, №3, س. 84)

ناتيجەسىندە كولحوزشىلاردىڭ ءاربىر 100 شارۋاشىلىعىنا 1933 جىلى 460 باس­تان مال كەلسە، 1934 جىلى - 545 باس، 1935 جىلى - 758 باس، ال 1936 جىلى 1018 باستان مال ءتيدى.

(ميرزويان ل. كازاحستان - سويۋزنايا رەسپۋبليكا. «بولشەۆيك كازاحستانا»، 1937, №4, س. 26)

مىنە، وسىلايشا، رەسپۋبليكا باسشى ورگاندارىنىڭ ل.ي.ميرزويان جەتەك­شى­لى­گىمەن ولكەدەگى كۇيزەلگەن اۋىل شارۋاشى­لىعىنىڭ، ونىڭ ىشىندە مال شارۋاشى­لى­عىنىڭ اۋىرتپالىقتاردان ارىلۋىنا يگى ىقپال جاساعاندىعىن كورەمىز.

كوپ قايعى-مۇڭ كورگەن قازاق دالاسىنا ءومىر قايتا ورالا باستادى. 30- جىل­داردىڭ باسىنداعى وراسان زور كولەمدەگى قايتا قۇرۋلار شارۋالاردىڭ تۇرمىسىنا ۇلكەن وزگەرىستەر ەنگىزدى. ادامدار وتى­رىق­شىلىق ومىرگە بەيىمدەلدى: قالالىق كيىمدەردى كيە باستادى، پاتەفوندار، ۆەلوسيپەدتەر، ەل­ەكتر جارىعى، راديو ادەت­تەگى ۇيرەنشىكتى نارسەگە اينالدى. قازاق­تار ءۇيدى مىقتى دا ىڭعايلى ەتىپ سالا باستادى، ءىشىن ءالى دە قازاقتىڭ كيىز ءۇيىنىڭ ءداستۇرلى ۇلگىسىنە ءتان تارتىپپەن بەزەندىرەتىن بولدى.

قازاقستاندا ءار جىلدارى قىزمەت ىستە­گەن باسشىلاردىڭ بارىنەن لەۆون ميرزويان ءوزىنىڭ جان-جاقتى بىلىكتىلىگىمەن، ىسكەر­لى­گىمەن ەرەكشەلەندى. ول حالىق شارۋاشى­لىعىنىڭ بارلىق سالاسىنداعى جۇمىستا مول تاجىريبەلى قىزمەتكەر بولاتىن. ءما­دە­ني، پارتيالىق، بۇقارالىق، ساياسي-ءتار­بيە­لىك جۇمىستاردىڭ ادىستەرى مەن ءتاسىل­دەرىن جەتىك مەڭگەرگەن ۇيىمداستىرۋشى دا بولا­تىن. از عانا ۋاقىت ارالىعىندا قا­زاقستان بولشەۆيكتەرى ميرزوياننىڭ اقىل­دى باس­شى­لىعىمەن اسۋ بەرمەگەن قيىندىقتاردى جەڭە ءبىلدى.

ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حات­شى­سى ءاردايىم حالىقتىڭ قالىڭ ورتاسىندا بولدى: استىق ءۇشىن، اۋىل شارۋا­شى­لىعىن كوتەرۋ ءۇشىن، مادەنيەتتى دامىتۋ ءۇشىن نۇس­قاۋ­لار بەردى. بالالاردىڭ بولا­شاعىنا كوپ الاڭدادى: بالاباق­شالار، مەكتەپتەر، ەم­حانالار سالدىردى. قازاق­تاردى كوم­باين، ماشينە جۇرگىزۋگە ۇيرەتتى، وقىت­تى. ادامداردى قالاي ءتار­بيە­لەۋگە، قايتا وزگەر­تۋگە بولاتىنىن كورسەتە ءبىلدى.

ول ادامداردىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋگە، ءۇمىتىن ۇكىلەپ، سەنىمىن وياتۋعا شەبەر ەدى. جاناتىن جۇرەككە وت بەرەتىن، شابىتقا شا­بىت قوسىپ، نامىسقا قامشى باسا بىلە­تىن. ادامنىڭ قولىنان ءبارى دە كەلەتىنىن ايتىپ، سەندىرۋگە بەساسپاپ ەدى. ونىڭ نى­ساناعا ءدوپ تيەتىن، جۇرەكتەرگە جەتەتىن ەمەن-جارقىن اڭگىمە­سىنەن كەيىن-اق ادامدار بىلەك سىبانىپ، جەڭ ءتۇرىپ، ارقالارى قوزىپ، جۇمىسقا تىڭ جىگەرمەن كىرىسەتىن، ءتىر­شىلىك جاندانىپ، قىزۋ ەڭبەك باستالاتىن.

لەۆون يساەۆيچ ءۇشىن ۇنەمى العا قاراي ۇمتىلۋ ءتان ەدى. ول مامانداردىڭ باستاما­شىلدىعىن، سانالى تۇردەگى تارتىپتىلىگىن باعالادى. ولاردان قاشاندا قىزمەت با­بىن­دا شىندىقتى ايتۋدى، اركىمنەن ءوزى باسقاراتىن بۋىنداعى ءىستىڭ ناقتى جاعدا­يىن جاسىرماۋدى تالاپ ەتەتىن. ونىڭ حا­لىقتىڭ الدىندا سويلەگەن سوزدەرى ادال­دى­عىمەن جانە تىكەلىگىمەن، وتكىر ساياسي ءتۇي­سىگىمەن، جالپى ساياسي ماسەلەلەردى باستان وتكەرىلىپ جاتقان ءساتتىڭ تاجىريبەلىك مىندەتتەرىمەن ۇيلەسىمدى ورە بىلۋىمەن ەرەكشەلەنەتىن. ول ادامداردىڭ كوڭىلىنە ۇلى سەنىم مەن جارقىن ءۇمىت ۇيالاتتى. ونىڭ ءبىر مەزگىلدە رەسپۋبليكامىزدىڭ دامۋىنىڭ ەكونوميكالىق الەۋمەتتىك، مادەني سالالا­رىنداعى ماسەلە­لە­رىمەن قاتار اينالىسىپ، كوپتەگەن ماڭىز­دى جۇ­مىس باعىت­تارىن ات­قارۋعا قابىلەت­تىلىگى ەرىكسىز قۇرمەت سەزى­مىن تۋىنداتادى.

تىلەۋ كولباەۆ، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قر ۇعا اكادەميگى

«ايقىن» گازەتى