نۇرلان دۋلاتبەكوۆ: «ناۋبەت جىلداردىڭ جازىلماس جاراسى»
31 مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى
ەلباسىمىزدىڭ 31 مامىردى «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى» دەپ جاريالاعانى بەلگىلى. قازاق حالقى 70 جىلدا تالاي ناۋبەتتى باستان كەشىردى، پوستكەڭەستىك ەلدەر اراسىندا ەڭ اۋىر قيامەتتەن وتكەن - قازاق حالقى. ەندەشە، بۇل كۇننىڭ ءمانى ءبىز ءۇشىن اسا جوعارى، تاريحي عانا ەمەس، ادامگەرشىلىك تۇرعىدا دا ماڭىزدى.
31 مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى
ەلباسىمىزدىڭ 31 مامىردى «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى» دەپ جاريالاعانى بەلگىلى. قازاق حالقى 70 جىلدا تالاي ناۋبەتتى باستان كەشىردى، پوستكەڭەستىك ەلدەر اراسىندا ەڭ اۋىر قيامەتتەن وتكەن - قازاق حالقى. ەندەشە، بۇل كۇننىڭ ءمانى ءبىز ءۇشىن اسا جوعارى، تاريحي عانا ەمەس، ادامگەرشىلىك تۇرعىدا دا ماڭىزدى.
وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن قاراعاندى «بولاشاق» ۋنيۆەرسيتەتىندە نۇرلان دۋلاتبەكوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تاريحي-اعارتۋ ورتالىعى قۇرىلىپ، «قارلاگ» جوباسى نەگىزىندە قاراعاندى وڭىرىندەگى ستاليندىك لاگەرلەر جۇيەسىن زەرتتەۋ قولعا الىنعان بولاتىن. سودان بەرى اتقارىلعان عىلىمي-زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسى 11 تومدىق جيناق بولىپ، بيىل 22 مامىردا ماسكەۋ قالاسىندا تۇساۋكەسەر ءراسىمى ءوتتى. قازاق ەلىنىڭ عانا ەمەس، بۇرىنعى كسرو حالىقتارىنىڭ تاريحى توعىسقان سوناۋ ءبىر زۇلمات جىلداردىڭ جاڭعىرىعى جايىندا باياندايتىن بۇل قوماقتى توپتامانىڭ تۇساۋكەسەرىنە ماسكەۋ قالاسىنىڭ بەلدى تاريحشىلارى مەن قوعام قايراتكەرلەرى، قارلاگ تۇتقىنىندا بولعان كوزى ءتىرى كۋاگەرلەر مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارى، سونداي-اق گەرمانيا، شۆەيتساريا، امەريكا عالىمدارى دا قاتىناسىپ، اشىق پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى. رەسەي فەدەراتسياسىنداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەلشىلىگىنەن ارنايى دەلەگاتسيا كەلىپ، اياقتالعان جۇمىسقا جوعارى باعا بەردى. وسىعان وراي، نۇرلان دۋلاتبەكوۆتەن ارنايى سۇحبات الىپ، عىلىمي جەتەكشى رەتىندەگى پىكىرىن بىلگەن ەدىك.
- نۇرلان ورىنباسارۇلى، عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تاريحي-اعارتۋ ورتالىعىنىڭ قارلاگ جايىنداعى ەڭبەكتەرى تۋرالى بىلگىمىز كەلەدى. قالاي جازىلدى جانە نە جونىندە ەكەندىگى تۋرالى قىسقاشا اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز؟
- اۋەلدە 10 تومدىق كىتاپ شىعارماق بولعان ەدىك، كەيىن ماتەريالدىڭ كوپتىگىنە بايلانىستى جوسپارىمىزدى كەڭەيتىپ، 15 تومعا توقتالدىق. بۇل جۇمىس 2005 جىلدان قولعا الىنىپ، قازىردە 7 جىلداي ۋاقىت ءوتتى.
كىتاپتار جونىنە ويىسار بولساق، لاگەرلىك تۇرمىس تۋرالى ماتەريالدار سونى كوزىمەن كورگەن ادامداردىڭ ەستەلىكتەرى رەتىندە جەرگىلىكتى باسپاسوزدەردە ازدى-كوپتى جارىق كورىپ تۇردى. الايدا بىزدەر «مەموريال» حالىقارالىق قوعامدىق قورى جانە رەسەي فەدەراتسياسى مەملەكەتتىك مۇراعاتىنان قىرىققا جۋىق ادامنىڭ ەستەلىگىن تاپتىق. ەڭ باستىسى، ول ەستەلىكتەرگە ءوز تاراپىمىزدان ەشقانداي پىكىر قوسقان جوقپىز.تىڭ مۇرالاردى باستىرۋ كەزىندە تەحنيكالىق تۇرعىدان كوپ سالماق تۇسكەنى دە راس. ويتكەنى مۇنىڭ بارلىعى -لاگەردىڭ تەزىنەن وتكەن تۇتقىنداردىڭ كوزىمەن كورگەندەرى مەن باستان كەشىرگەندەرى. سول ۋاقىتقا ساي قارىنداشپەن نەمەسە تاعى دا باسقا الدەقانداي قۇرالدارمەن تاڭبالانعاندىقتان، جارتىلاي سىرى كەتكەن جازۋلاردىڭ نوبايىن اجىراتۋدىڭ ءوزى وڭاي بولعان جوق. ول ەستەلىكتەردى اۋەلدە 1 تومعا جوسپارلاعانىمىزبەن، ماتەريالداردىڭ كوپتىگىنەن 3 كىتاپقا جيناقتاۋىمىزعا تۋرا كەلدى.
وسى ەستەلىكتەردى جيناۋ بارىسىندا قارلاگتا وتىرعان شىعارماشىلىق ادامداردىڭ دا ەڭبەكتەرى ۇشىراستى. ولار ايگىلى سۋرەتشىلەردىڭ شىعارمالارى ەدى. گەرمانيانىڭ نەمەسە ماسكەۋ، لەنينگراد، كيەۆتىڭ بۇل تۇرعىدا قالىپتاسقان اۆانگاردتىق مەكتەپتەرى بار. سولاردىڭ تۇلەكتەرىنەن ۆ.ەيفەرت،ي.بورحمان،گ.فوگەلەرلەر دە قارلاگقا ايدالىپ، سوندا جازالاۋ مەرزىمدەرىن وتەگەن. مىنە، وسىنداي ءىرى تۇلعالاردىڭ لاگەردەگى تۋىندىلارى كەلەسى ەڭبەگىمىزگە وزەك بولدى. بۇل جۇمىستاردىڭ قۇندىلىعى كوركەمدىك قىرىندا عانا ەمەس، نەگىزىنەن، جازىلعان ماتەريالدارىندا بولىپ وتىر. قاماۋداعى تۇتقىندار ءوز قاندارىن كومىرگە ارالاستىرىپ، نانعا نەمەسە باسقا دا تاعامدارىنا قوسۋ ارقىلى بوياۋ جاساعان. سوندىقتان ول شىعارمالاردى تەبىرەنبەي كورۋ مۇمكىن ەمەس. قازىردە بارلىعى دۇنيەجۇزىلىك كىتاپحانالارعا تاراتىلىپ، ەۋروپادا جوعارى باعالاندى. قىزىعۋشىلىق تانىتقان شەتەلدىك سۋرەتشىلەر ءالى كۇنگە دەيىن حابارلاسۋدا.
بەسىنشى كىتاپ ستەپنوي لاگەرىندەگى كەڭگىر كوتەرىلىسى جونىندە. كەڭگىر كوتەرىلىسى تۋرالى جازۋ سەبەبىمىز - پوستكەڭەستىك كەزەڭدە ستاليندىك لاگەرلەر اراسىنان گۋلاگ جۇيەسىنە، كەڭەستىك رەجىمگە اشىق نارازىلىق تانىتىپ، قارسى شىققان وسى لاگەر تۇتقىندارى بولدى. سوڭىندا ماسكەۋدەن ارنايى الدىرىلعان تانكتەردىڭ كۇشىمەن جانشىلعان كەڭگىر قوزعالىسى - كەڭەستەر وداعىن عانا ەمەس، تۇتاس الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن وقيعا. جەزقازعان قالاسىنا جاساعان ەكسپەديتسيامىزدا،ودان قالدى، رەسەي فەدەراتسياسى مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا جۇمىس ىستەگەن ۋاقىتتاردا كەڭگىر كوتەرىلىسىنىڭ ساياسي بيۋرودا اسا كۇردەلى تالقىلاۋعا ءتۇسىپ، جوعارىداعىلار تاراپىنان قاتتى الاڭداۋشىلىق تۋعىزعانىنا كوز جەتكىزدىك. وسىلايشا كەڭگىر كوتەرىلىسى ءوز الدىنا جەكە كىتاپ بولىپ جارىققا شىقتى.
ارينە، كەڭگىر قوزعالىسى ءوز الدىنا جەكە كىتاپ بولعاندا، ستەپنوي لاگەرىن اينالىپ ءوتۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگى وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى. وسى تۇستا ءبىر ۇتقانىمىز - كەڭگىر تۋرالى ماتەريال جيناۋ بارىسىندا ستەپلاگ تۋرالى ماتەريالداردى قوسا جيناعاندىعىمىز. ءسويتىپ، ستەپلاگتاعى تۇتقىنداردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى، ولاردى تاماقتاندىرۋ، مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتۋ، كۇزەتۋ ءىسىن قامتىعان التىنشى كىتابىمىز باسپاعا ۇسىنىلدى.
ستەپنوي لاگەرىنىڭ جەزقازعاندا ورنالاسقاندىعى بەلگىلى. سوندىقتان ول تۋرالى تاريحي قۇندى ماتەريالداردىڭ دەنى جەزقازعان قالاسىنىڭ مەملەكەتتىك مۇراعاتىنان تابىلعانىن ايتا كەتۋ قاجەت. اسكەري تۇتقىندارعا قاتىستى قىرۋار ماتەريالدار دا سول جەردەن تابىلدى. ال جەزقازعاندا ساياسي قۋعىنعا ۇشىراعان كسرو ازاماتتارىنا ارنالعان لاگەر عانا ەمەس، اسكەري تۇتقىندارعا ارنالعان لاگەردىڭ دە بولعاندىعىن قازىردە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ءبارى بىردەي بىلە بەرمەيدى. تەك قاراعاندى وبلىسىنىڭ وزىندە عانا نەمىس، جاپون، رۋمىن، كارىس جانە ت.ب. ۇلتتاردان قۇرالعان 60 مىڭنان استام اسكەري تۇتقىن بولعان. قاراعاندى، بالقاش، جەزقازعان لاگەرلەرىندەگى جاپون اسكەري تۇتقىندارعا ارنالعان جەتىنشى كىتابىمىزدا دا ەشبىر ساياسي باعا بەرۋدى ماقسات ەتپەدىك. تاريحي فاكتىلەرگە جۇگىنە وتىرىپ، وسى ءۇش لاگەردەگى جاپون اسكەري تۇتقىنداردىڭ تاعدىر-تالايىن، سانىن، ەڭبەگىن، تاماقتاندىرۋ جانە مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتۋ جۇيەسىن ت.س.س. قۇجاتتار نەگىزىندە باياندادىق. بۇل كىتاپ جاپون ەلىندە ۇلكەن تولقۋ تۋدىردى. سەبەبى، قاراعاندى لاگەرلەرىندە تۇتقىندا بولعان 23 مىڭعا جۋىق ادامنىڭ وندا ۇرپاقتارى عانا ەمەس، قازىرگى كەزدە وزدەرىنىڭ دە سانى كوپ. جاپون حالقى ءومىر ءسۇرۋ جاسىنىڭ ۇزاقتىعىن ەسكەرسەك، ءالى دە مىڭداپ سانالاتىندىعىن بولجاۋعا بولادى. بۇل ەڭبەك جاپونيانىڭ قازاقستانداعى ەلشىسىنە تابىستالىپ، ول ەلدىڭ ءىرى دەگەن ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ كىتاپحانالارىنا جىبەرىلدى. جاپون اسكەري تۇتقىندار بەيبىت اسسوتسياتسياسىنىڭ نازارىنا ىلىككەن وسى زەرتتەۋگە قاتىستى سوڭعى كەزدەردە جاپون تىلىنە اۋدارۋ جانە تۇساۋكەسەرىن جاپونيادا وتكىزۋ جونىندە ۇسىنىستار ءتۇسىپ جاتىر.
كەلەسى ەڭبەگىمىز كەڭەستىك داۋىردەگى ساياسي رەجىمنىڭ ادام ءومىرىن قالاي اياقاستى ەتكەندىگىن لەۆ ۆوزنەسەنسكيدىڭ ناۋبەت جىلداردان باستاۋ العان جەكە تاعدىرى ارقىلى كورسەتۋگە باعىتتالدى. كەڭەستىك جانە رەسەيلىك ەكونوميست، عالىم ءارى پەداگوگ، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ل.ۆوزنەسەنسكيمەن ماسكەۋ قالاسىندا ارنايى كەزدەسىپ، لاگەرلىك ءومىرى تۋراسىندا سۇحبات العانىم بار. كەيىن سونىڭ نەگىزىندە ديالوگتىك ۇلگىدەگى كىتاپ دۇنيەگە كەلدى. ممۋ-دىڭ 20 جاستاعى ستۋدەنتى ل.ۆوزنەسەنسكي تاعدىر تالكەگىمەن شەرۋباي-نۇراعا (قازىرگى اباي جەرىنە) اكەلىنىپ، پەسچانىي لاگەرىنىڭ تۇتقىنى بولعان، ل.گۋميلەۆپەن ءبىر كامەرادا وتىرعان. بۇل كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرى سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە ءوتتى. ل.ۆوزنەسەنسكي ءالى كۇنگە دەيىن تىڭ، جاسى 87-دە. 11 تومدىق زەرتتەۋ جۇمىسىمىزدىڭ تۇساۋكەسەرى كەزىندە كوزىنە جاس الىپ تۇرىپ: «ەشقاشان ۇمىتپايمىن، قازاق دالاسىندا تۇتقىندا بولعان سونداي ءبىر قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ بىزگە دەگەن كوڭىلى تىم جاقسى بولدى. سول ءۇشىن دە قازاق حالقىنا ريزامىن»، - دەۋ ارقىلى ۇلتىمىزدىڭ كەڭدىگى مەن دارقاندىعىن جانە ءبىر ايگىلەدى.
كەلەسى ەڭبەك ەلىمىزگە جەر اۋدارىلعان نەمىس حالقىنىڭ تاعدىرى تۋرالى. وسى كىتاپتى وقىعان گەرمانيانىڭ قازاقستانداعى ەلشىسىنىڭ اعىنان جارىلىپ تۇرىپ: «مەن قازاقستان حالقىنا قاتىستى تاڭدانارلىق جايتتىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىن. نەمىستەر تۋرالى قازاقتار مەن ورىستار كىتاپ جازىپ باستىرادى، ۇلتارالىق تاتۋلىقتارىڭىز شىنىمەن دە ايتسا ايتقانداي ەكەن»، - دەگەنى جانە بار. مەنىڭشە، گەرمانيا ەلشىسىنىڭ مۇنىسى كەڭ پەيىلدى قازاق حالقىنا بەرگەن جوعارى باعاسى بولسا كەرەك. قازىردە بۇل ەڭبەك نەمىس تىلىنە اۋدارىلىپ، گەرمانيادا سونى ناسيحاتتاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە.
تاياۋدا «قارلاگ» دەگەن اتپەن 2 تومدىق ەڭبەگىمىز جارىق كوردى. ءبىرى - قارلاگتىڭ قۇرىلۋىنان جۇمىسىن توقتاتقانعا دەيىنگى ارالىقتاعى فوتوقۇجاتتاردى قامتىعان البوم بولسا، ەكىنشىسى سونى تەوريالىق جاعىنان سيپاتتايدى، ياعني، قارلاگ تاريحىنا ارنالعان. تۇتقىندار سانى، ولاردى تاماقتاندىرۋ جۇيەسى، مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتۋ، كۇزەتۋ ءىسى، تۇتقىندار ءولىم-ءجىتىمى، بولىمشەلەرىنىڭ ورنالاسۋ رەتى، باسشىلارى ت.س.س. مالىمەتتەر تۋرالى باياندايدى.
- ءار كىتاپتىڭ كولەمى 50-60 باسپا تاباقتان ارتىپ جاتسا، ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارى اۋقىمدى ەڭبەك اتقارعان ەكەن. الداعى ۋاقىتتا قانداي جوسپارلارىڭىز بار؟
- جوسپار كوپ. ماسەلەن، تۇلعالىق بىرنەشە كىتاپ جازۋ ويدا بار. بۇعان دەيىن ساكەن سەيفۋللينگە ارنالعان تۇلعالىق ەنتسيكلوپەديا شىعارعان ەدىك. ەندى سانجار اسپاندياروۆ،نيكولاي زابولوتسكي،ونان ءارى ا.چيجەۆسكي، گ.فوگەلەر جانە باسقالار تۋرالى جازۋمەن اينالىسپاقپىز. ەكىنشىدەن، كەيىنگى جىلدارى بەريا، ستالين تۋرالى كىتاپتار تىم قارقىندى شىعىپ، ولار بارىنشا قارالانىپ جاتىر. وسى رەتتە گولوششەكيننىڭ تاريحي بەت-بەينەسىن اشاتىن جۇمىس جازۋ، قۇجاتتىق تۇرعىدا دالەلدەپ كورسەتۋ دە ويىمىزدا.
سوڭىنان، ارينە، قۇقىقتىق ءنورماتيۆتى قۇجاتتارعا توقتالماق وي بار. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، قىلمىستىق كودەكستە «58» دەگەن باپ بولعان. ءبىزدىڭ ماقسات - وسى باپتىڭ قۇرىلىسى، قابىلدانۋ شارتتارى، سونىمەن قاتار ەلىمىزگە قانداي سيپاتتا قانشالىقتى زالالى تيگەنى تۋرالى تالداۋ، شەت مەملەكەتتەردەگى زاڭدارمەن سالىستىرا وتىرىپ، قۇقىقتىق تابيعاتىن زەرتتەۋ بولماق.
- راسىندا دا جوسپارىڭىز تەر توگۋدى تالاپ ەتەدى ەكەن. بارلىعىنىڭ دا جۇزەگە اسۋىنا تىلەكتەسپىز. ەندى ءبىر سۇراق، وسى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جازۋدا، جەتەكشىلىك ەتۋدە جاساعان قورىتىندىڭىز، تۇيگەن ويىڭىز بار ما؟
- ارينە، زۇلمات جىلداردىڭ جاراسى - ءالى تالاي عاسىرلار بويى ويلاندىراتىن ماسەلە. بۇل جوبا سول زۇلماتتان جاپا شەككەندەردىڭ رۋحىنا باعىتتالعان دەيمىز عوي. دەگەنمەن، مەنىڭ ويىمشا، بۇل تاقىرىپ ولاردان گورى جاس ۇرپاققا قاجەت. سەبەبى، ادامنىڭ ەڭ ۇلكەن قۇندىلىعى - بوستاندىق. كەڭەستىك داۋىردە قۋعىندالعان ادامداردىڭ بوستاندىعى شەكتەلمەگەندە، ءاليحان مەن ءالىمحان، تۇرار مەن سماعۇلداردىڭ بيىك ارماندارىنا كەدەرگى كەلتىرىلمەگەندە، الەم جانە قازاقستاننىڭ جاعدايى مۇلدە باسقاشا بولار ما ەدى، بالكىم... ساپالىق قاسيەتىن بىلاي قويىپ، ساندىق مولشەرگە جۇگىنەيىكشى. اشتىق، ساياسي قۋعىن سياقتى زوبالاڭدار بولماعاندا، حالقىمىزدىڭ سانى، ەلباسىمىز ايتقانداي، 40 ميلليونعا جەتكەن بولار ەدى. الىپ قوس مەملەكەتتىڭ ورتاسىندا وتىرمىز، ەندەشە، بىزگە ساپالىق تا، ساندىق تا كورسەتكىشتىڭ جوعارى بولعانى كەرەك. سول الىپ ەلدەرگە بارعاندا، حالىق ءنوپىرىن كورگەندە، وسىنداي ءبىر وي كەلەدى. بىزدەگى ەڭ ۇلكەن پروبلەما - ادام سانىنىڭ ازدىعى. بابالار ميراس ەتكەن مىناداي ۇلان-عايىر جەردى قورعاۋ ءۇشىن ادام سانىنىڭ كوپتىگى كەرەك. «كوپ - قورقىتادى، تەرەڭ - باتىرادى» دەگەندى دە ايتىپ كەتكەن سول بابالارىمىز ەدى عوي.
وسەر ەل ۇرپاعىنىڭ بابالار الدىندا قانداي مىندەتتەرى تۇر؟ ياعني، سول 40 ميلليوننىڭ ارمانىن قازىرگى 15 ميلليون قازاق ارقالاۋعا ءتيىسپىز. دەمەك، بويىمىزدا 3 قازاقتىڭ كۇشى بولۋ كەرەك. ول - اقىلدىلىق، پاراساتتىلىق، ەڭبەكقورلىق. ارقايسىمىز ءوزىمىز ءۇشىن عانا ەمەس، 3-5 ادام ءۇشىن جۇمىس جاساۋىمىز قاجەت. ەل بىرلىگىن، حالىقتىڭ تاتۋلىعىن ويلاپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۇراقتىلىعىنا قىزمەت ەتۋىمىز كەرەك.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت، جەمىستى ەڭبەك تىلەيمىن.
سۇحباتتاسقان - ءالىمجان جاقان
«اباي-اقپارات»
