بەلگىلى ونەر قايراتكەرى، اكتەر، اقىن، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى شاحان ءمۋسيننىڭ (1913 - 1999) قيىرداعى كولىمادا وتكەن اۋىر ازاپتى تاعدىرى، سوندا دا ساعىنىڭ سىنباعانى، سەكسەن التى جاس عۇمىر كەشىپ، ونەردەگى، ومىردەگى ءوز بيىگىن باعىندىرىپ كەتكەنى كىمدى دە بولسا تاڭداندىرعانداي.

شاحاڭ تۋرالى قالام تەربەۋ ويىمىزدا جوق تۇعىن. قايبىر كۇنى رەداكتسيامىزعا كەلگەن مۇرات يسين دەگەن اسكەري زەي­نەتكەر اقساقال تۇرتكى بولدى. كو­زىندە قارا كوزىلدىرىك، ءتىپ-تىك، قي­مىلى شيراق، سىپتاي بوپ كيىن­گەن مۇرات اقساقالدىڭ سەك­سەن جاستا ەكەنىنە، ءوزى ايتپاسا، سەنۋىڭىز قيىن. ۇزاق جىلدار ەلىمىزدىڭ سىرتقى بارلاۋ قىز­مەتىندە ەڭبەك ەتكەن. قىسقاسى، قاتاڭ تارتىپكە باعىنىپ وسكەن، بەت-الپەتىن بۇلجىتپاي ۇستاي­تىن اسكەري ادام ەكەنى بىردەن اڭعارىلادى. ايتسە دە ىشتەي تولقىپ، تولعانىپ كەلگەنىن اڭعاردىق. ونى اڭعارتقان - ءبىزدىڭ سەزىمتالدىعىمىز ەمەس، بۇل كىسىنىڭ اقىنجاندىلىعى. ولەڭ جازادى ەكەن. «تۇسىمە شاحان اعا كىردى» دەپ، وقۋشى داپتەرىنە جازىلعان وتىز شۋماق ولەڭىن ۇسىندى:
وقىدىڭ با سەن شاحاننىڭ نازىك،
مۇڭدى جىرلارىن؟
ۇعا الدىڭ با تار قاپاستان
شەرتكەن شەرلى سىرلارىن؟
بايقادىڭ با بويىنداعى ءارتۇرلى
ونەر قىرلارىن؟
ازاماتتىق ار-ۇياتىن جوعارى
ۇستاپ تۇرعانىن؟!.
وسىلاي باستالاتىن ۇزاق ولەڭىندە ءورشىل ونەر يەسىنىڭ ازاپتى عۇمىرىن سىرلى سوزدەر­مەن ادەمى ورە بىلگەن اعامىز «مەن اقىن ەمەسپىن عوي» دەپ كىشى­پەيىلدىلىك تانىتتى. اسكەري جولدى ەمەس، اقىندىقتى شىن­داپ قۋعانداي بولسا، ءبىراز جەرگە شاپقانداي ەكەن-اۋ دەدىك.
مۇرات اقساقال شاحان مۋ­سين­مەن ءبىرى - اعا، ءبىرى - ءىنى بو­­لىپ، ءارى جەرلەس، ءارى رۋحتاس رە­تىندە سالەمى ءتۇزۋ بولىپتى. «مۇنداي كىسى تۋرالى مىندەتتى تۇردە جازۋ كەرەك!» دەپ، «ارىس» باسپاسىنان شىققان «ولەڭ. ءومىر. ونەر» اتتى شاحان مۋ­سيننىڭ جىرلارى مەن جازبا­لارى، ول كىسى تۋرالى ەستەلىكتەر، ولەڭ-ارناۋلار جي­ناقتالعان كىتاپتى قولىما ۇستاتتى.

* * *
شاحان ءمۋسيننىڭ «ماي­لىقارا» («ناركومعا حات») دەگەن تۇڭعىش ولەڭى 1932 جىلى تەرەڭ تەبىرەنىستەن، كۇيىنىشتەن تۋعان. بۇل تۋرالى ول ەستەلىگىندە «سول كۇندەرى مايلىقاراعا بارا جاتىپ، قايتىپ كەلە جاتىپ، تا­قىر جولدىڭ بىردە وڭ جاعىن­دا، بىردە سول جاعىندا، كەيدە جاقىن، كەيدە الىس، ايدالادا ءار جەردە، ازىپ-توزىپ، اشتان ءولىپ، ءىرىپ-ءشىرىپ، قارعا-قۇزعىنعا جەم بولىپ جاتقان ازاماتتاردىڭ ءولىم­تىگىن مىنا مەن سورلى ءوز كوزىم­مەن كوردىم» دەيدى. ءسويتىپ، وسى 16 جول ولەڭى ءۇشىن 18 جىل ايداۋدا بولادى. ەڭ العاش 1936 جىلى تۇرمەگە قامالادى. كوپ وتپەي، قيىر شىعىستاعى «كو­لىمادان» ءبىر-اق شىعادى. سول جەردە ون جىل اۋىر ازاپتى اي­داۋدا بولىپ، 1946 جىلى تۋعان جەرىنە ورالىپ، بۇرىن ءوزى ىستە­گەن سەمەي تەاترىنا ورنالاسادى. 1948 جىلى تاعى دا ۇستالىپ، ءسىبىر ولكەسىنە ماڭگى باقي جەر اۋدارىلادى. كولىمادا اشتىق­تان ءۇش رەت ءىسىنىپ، ءۇش رەت ءولىم اۋزىنان قالادى. «اشتان ىسىنە باستادىم. جالپى، ىسىك دەگەنگە ساۋساعىڭدى باسساڭ، شۇڭقىر پايدا بولادى دا، ساۋساقتى العان سوڭ، شۇڭقىر تولىپ، ادام تەرىسى ور­نىنا كەلەدى عوي، ال اشتان ءىسىن­گەندە، بارماق باتقان شۇڭ­قىر ورنىنا كەلمەي، سول كۇيىندە ويىلىپ تۇرادى ەكەن» دەپ جا­زادى مۋسين. ستالين ءولىپ، بەريا اتىلعان سوڭ، 1954 جىلى عانا بوسانىپ، سول 1954 جىلدان ءومى­رىنىڭ اقىرى 1999 جىلعا دەيىن تابانى كۇرەكتەي 45 جىل تەاتر ساحناسىنان تۇسپەيدى. وسى­لايشا جيىرما جىلداي ايداۋدا بولسا دا، شاحاڭنىڭ سەكسەنگە كەلگەنشە ءتىسى تۇگەل، قيمىلى شيراق بولىپتى. بىردە اتاقتى اقىن قاليجان بەك­حوجين: «شاحان، سەن وسى ءتۇرىڭدى كوپ بەرمەي، اسا قارتايماي قالاي ساقتالىپ ءجۇرسىڭ؟» دەسە، شاحاڭ: «ە، ەتتى بۇزىلىپ كەتپەس ءۇشىن مۇزداتقىشتا ساقتايدى عوي، مەنى دە 20 جىلداي 40-50 گرا­دۋستىق ايازى بار، قىسى 9 ايعا سوزىلاتىن سۋىق جەردە ساق­تادى، ەكىنشىدەن، ديەتا ساق­تاعان ادام كوپ اۋىرماي، قار­تايماي جۇرەدى دەيدى عوي، مەنى سان جىلدار اش قۇرساق ۇستادى، ۇشىنشىدەن، ەشكىم ۇرىپ-سوعىپ كەتپەسىن، نەرۆىسى تيىش بولسىن دەپ، 10 جىلداپ ءتورت بۇرىشتان مىلتىق ۇستاپ كۇزەتىپ تۇردى، مەن ساقتالماي، كىم ساقتالادى؟! مەنىمەن بىرگە بولساڭ، سەن دە قارتايماس ەدىڭ» دەپتى. مىنە، قايسار قايرات، رۋح مىقتىلىعى! ون سەگىز جىل كورگەن ازابىنا يۋمورمەن قاراۋ - تەك شاحاڭ سىندى جانداردىڭ قولىنان كەلسە كەرەك. «سەرى اعامىز بۇل ارالىقتى سانالى تۇردە ءوشىرىپ جىبەرگەن. ون سەگىز جىل كورگەن قورلىعىن ۇيىقتاپ تۇرعانداي ىشكى سارايىنان سىزىپ تاستاعان. سوندا جاڭاعى «ون سەگىز جىل ءومىرىم بەكەر ءوتتى-اۋ!» دەيتىندەي اقجارقىن جاننىڭ جۇزىندە قاندايدا ءبىر مۇڭ، ماڭدايىندا سىزات، بەتىندە ءاجىم جاتپايتىن، ءتىپتى ىشتەي ءبىر وكىنىش سەزدىر­مەي­تىن ەدى-اۋ! قاشاندا جارقى­راپ، سۇپ-سۇلۋ، تاپ-تازا، مۇنتاز­داي كۇيىندە، ءۇستى-باسىنىڭ قىرى كەتپەي، موينىنان گالس­تۋگى تۇسپەي، باتەڭكەسىنىڭ باۋى ۇزىلمەي، قوبىراماي، سالاقتىق جاساماي، جيناقى، ادەمى ءجۇرىپ قازاق ونەرىنىڭ نار تۇلعاسى كوز الدىمىزدا پانيدەن باقيعا ءوتتى» دەيدى ارىپتەس ءىنىسى تۇڭ­عىشباي جامانقۇلوۆ.
شاحاڭنىڭ قىرىق جىلداي وتاسقان جان جارى، الاشتىڭ ايگىلى عالىم قىزى، پروفەسسور رابيعا سىزدىقوۆا «شاحان شەرتكەن سىر» اتتى تولعا­نى­سىندا اسىل جارىمەن قالاي تانىسىپ، تابىسقانىن تەرەڭ سي­پاتتاپ جازادى. ءبىز بۇل جاز­بادان شاحان ءمۋسيننىڭ ءومىر تاۋقىمەتى ساعىن سىندىرا ال­ماعان كىسىلىگىن، تەكتىلىگىن تاني­مىز. تاعدىر تابىستىرعان قوس اققۋدىڭ ءبىر شاڭىراق استىن­داعى ءومىرى - تۇنىپ تۇرعان تاعى­لىم، ونەگە. وسىنداي تەرەڭ سىر­لى شاحان مۋسين الەمىمەن تا­نىسۋىما سەپ بولعان جوعا­رىداعى مۇرات يسين اقساقالعا ۇلكەن راقمەت!

تورەعالي تاشەنوۆ