ەلىمىزدەگى بالالار حيرۋرگياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، اكادەميك، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى كامال ورمانتاەۆتى بىلمەيتىن قازاق كەمدە-كەم. ويتكەنى ونىڭ اتى التى الاشتان اسىپ الەمگە جايىلعان ۇلكەن عالىم. قازاق بالالار حيرۋرگياسىنىڭ اتاسى اتانۋىنىڭ ءوزى ەلدىڭ وعان دەگەن ۇلكەن قۇرمەتىنەن حابار بەرەدى ەمەس پە؟!.

زارىعىپ كۇتكەن بالا
- مەن قىزىلوردا وبلىسى قار­ماقشى اۋدانىنىڭ كالينين كولحوزىندا 1936 جىلى 11 قىر­كۇي­ەك­تە دۇنيەگە كەلگەنمىن. اۋ­دان ورتالىعىنا 20 شاقىرىم جەر. قورقىت ستانساسىنان 15 شا­قىرىمداي. قورقىت ەسكەرت­كى­شىنىڭ قاسىندا مەنىڭ اكە-شە­شەمنىڭ دە قابىرى بار. الدىمدا 3 ۇل، 3 قىز بولعان، بىراق التاۋى دا قايتىس بولىپ كەتىپتى. ول ءبىر ەل باسىنا كۇن تۋعان ناۋبەت جىلدار عوي. اشتىق، جالاڭاشتىق... اكۋ­شەركا دەگەن اتىمەن جوق. ءبىزدىڭ شەشەلەرىمىز كيىز ۇيدە تۋا بەرگەن عوي. بالالاردىڭ دەنساۋلىعى تۋعان كەزدە جاقسى بولعان، سوسىن 2-3 جاسقا كەلگەندە شەتىنەي بەر­گەن. قىزىلشا اۋرۋى مەڭدەپ تۇر­عان كەز. ول زاماننىڭ ادام­دارىنىڭ قازاقشىلىعى باسىم بولعان، بالا تۇرماسا «قۇدايدىڭ قارعىسى اتقان» دەيدى، اللادان بالا، اسىرەسە، ۇلدار سۇرايدى. سو­دان كەيىن اۋليە-امبيەنىڭ با­سىنا بارىپ تۇنەيدى.
مەن - اكە-شەشەمنىڭ جەتىن­شى بالاسىمىن. ماعان اياعى اۋىر كە­زىندە بالگەر شەشەمە: «سەن با­لا كۇتىپ ءجۇر ەكەنسىڭ، ۇل تاباسىڭ. ودان كەيىن تاعى ءبىر ۇل دۇنيەگە كەلەدى. ءبىرىنشىسىنىڭ اتىن - كامال، ەكىنشىسىنىڭ اتىن سامال دەپ قوي» دەيدى. قانشا جوقشى­لىق كەز بولسا دا الگىنىڭ ايتقان جاقسى سوزىنە ريزا بولعان انام قولىنا ىلىنگەنىن بەرىپ، شىعارىپ سالادى. نەگىزى، مەن باقسى-بال­گەرگە سەنبەيمىن، بىراق وسى جولى ولاردىڭ ايتقانى كەلىپتى، - دەيدى كامال اعا تەرەڭنەن سىر تار­تىپ.
اكە ءسارۋار «ۇل تۋدى، ءومىر­ىم­نىڭ جالعاسى» دەپ قاتتى قۋانىپ­تى جانە ونى سونشالىقتى ەركە­لە­تىپ ءوسىردى. 4 جاسىندا اتقا ءمىن­گىزدى. ولار بايزاق توعايى دە­گەن جەردە تۇرادى. سول جەردە 2-3-اق ءۇي بولاتىن. 1-1,5 شاقى­رىمداي جەردە 4 كلاستىق مەكتەپ اشىلادى، مۇعالىم دە جوق. ىسقاق بايزاقوۆ دەگەن تۋىسى بار ەدى، بۇلاردى وقىتقان سول كىسى. بالا كامال بويى كىشكەنتاي، نازىك بولدى. شەشەسى ايجان قولدان توقىلعان سومكە الىپ بەرگەن، سو­عان كىتاپ سالادى، اپ-اۋىر. سو­نى كوتەرە الماي، مىقشىڭداپ ەل­دىڭ سوڭىندا كەلە جاتاتىن. وزدەرى ىشەر اس تاپپاي وتىرسا دا، شەشەسى وعان جارتى بولكە نان سالىپ بەرەدى. قاسىنداعى بالا­لار بۇدان 3-4 جاس ۇلكەندەۋ، ولار وزىپ كەتەدى. بۇل جارتى جولدا ولاردان قالىپ قويىپ، نانىن جەپ، الگىلەر ۇيگە قايتقان كەزدە سولارعا قوسىلىپ، ۇيگە قايتاتىن­دى ادەتكە اينالدىرادى.
- اكەم 1941 جىلى قىركۇيەكتە سوعىسقا كەتتى. مەن مەكتەپكە 1942 جىلى باردىم. اكەي 1-1,5 جىلدا جاراقاتتانىپ، ەلگە قايتىپ كەلدى. سول كەزدە مۇعالىمىمىز مەنىڭ سا­باق­قا دۇرىس قاتىسپايتىنىمدى، وقىمايتىنىمدى ايتىپ شاعىم­دانىپتى. اكەم ۇرىسقان جوق، ۇر­عان جوق، تەك قانا «بالام، وقى­ما­ساڭ ادام بولمايسىڭ عوي» دەپ قا­باعىن ءتۇيىپ، ءبىر قاراعاننان كەي­ىن-اق قورىققانىمنان سابا­عىم­دى جاقسى وقىپ كەتتىم. ول كەزدەردە دۇرىس مەكتەپ تە جوق، ءار-ءار جەردە، ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر­سەم دە 1953 جىلى مەكتەپتى ۇزدىك ءتامامدادىم، - دەيدى كامال اعا.

«اتتاندىق ساپارعا...»
مەكتەپ بىتىرەردە اكەسى وعان «مايداندا دارىگەرلەردىڭ سوعىسىپ جاتقانىن كورمەدىم، ولار 2-3 شاقىرىم ارتتا جۇرەدى. الدىڭ­داعى اعا-اپالارىڭ جاستايىنان شەتىنەپ كەتتى. سەن وسى بالالار دارىگەرى بولسايشى» دەپ كەڭەس بە­رەدى.
- ءبىر مەكتەپتەن 13 بالا ال­ماتى مەديتسينالىق ينستيتۋتىنا كەلدىك. 4-5-ەۋى تاۋ-كەن ينستيتۋ­تىنا وقۋعا تاپسىردى. وندا ەشكىم تۇسە المادى-اۋ. سول 13 بالانىڭ ىشىندە وقۋعا تۇسكەن جالعىز مەن بولدىم. ورىسشامىز دا شامالى، سونىڭ وزىندە شىعارما جازعىزدى. مۇعالىمدەر مەنى ءبىرىنشى قاتارعا وتىرعىزىپ قويدى. ورىس تىلىنە شورقاقتاۋ ەكەنىم وزىمە ايان، ال­دىن الا دايىنداعان شپارگال­كامدى پايدالانا المادىم. ايتسە دە ەمتيحاننان «3» الدىم. باسقا پاندەردەن دە سىناقتان امان-ەسەن ءوتىپ، ستۋدەنتتەر قاتارىنا قوسىل­دىم. ءبىز كۇنى-ءتۇنى ساباق وقىدىق. بىلمەككە ۇمتىلىس كۇشتى بولاتىن. مەن ستۋدەنت كەزىمنەن عىلىمي ءۇيىر­مەلەرگە قاتىستىم. ەكىنشى كۋرس­تان باستاپ ۇزدىكتەردىڭ قاتا­رىنا قوسىلدىم. مارفۋعا ساۋلە­بەكوۆا دەگەن دوتسەنت اپاي ەكەۋمىز يتكە تاجىريبە جاساپ، ونىڭ اۋزىنا قورعاسىن قۇيىپ ۋلايمىز دا، ونىڭ قانىن اعىزىپ جىبەرەمىز. ۋلانعان ءيتتىڭ قان جوعالتۋىن با­قىلايمىز. ادامنىڭ ءومىرى، ونىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن كەيدە جان-جا­نۋارلارعا وسىلاي قاتىگەزدىكپەن تاجىريبە جاسالادى. ايتسە دە ال­بىرت جاستىقتىڭ اسەرى مە، الدە عى­لىمعا، ءوزىم تاڭداعان مامان­دىق­قا شىن بەرىلگەندىكى مە، شار­شاۋ دەگەندى بىلمەيتىنمىن. ءىلىم-ءبىلىمدى مەڭگەرۋگە قۇشتارلىق كۇشتى بولدى، بارىنە ۇلگەرۋ ءۇشىن ۇنەمى شيراق جۇرەتىنمىن، - دەيدى كامكەڭ ءسوزىن ساباقتاپ.
V كۋرستا وقىپ جۇرگەندە گو­ر­كي (قازىرگى نيجني نوۆگورود) قالاسىندا وتكەن ستۋدەنتتەردىڭ فورۋمىنا قاتىسىپ، بايانداما جاسايدى. الىس ساپارعا شىققانى وسى، الدىمەن ماسكەۋ بارىپ، سو­سىن گوركيگە اتتاندى.
VI كۋرستا بالالار حيرۋرگياسى ساباعى باستالدى. عىلىممەن اي­نا­لىسۋعا ءبىرجولا دەن قويدى. ينس­تيتۋتتا پەدياتر ماماندىعىن مەڭگەرىپ شىقتى.

ءابساتتاروۆ قايراماسا، الماتىعا قايتىپ كەلەر ەم...
ىزدەنىمپاز، ەڭبەكقور شاكىرت ىلعي دا ۇستازدارىنىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ ءجۇردى. دوتسەنت فاتيما مۇساباەۆا اپاي، ونىڭ كۇيەۋى، سول كەزدەگى دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيست­رى­نىڭ ورىنباسارى حالىق مۇسا­باەۆ، ميحايل يۆانوۆيچ برياكين سىندى ۇستازدارى مەن جانا­شىر­لارى - كامال ءسارۋارۇلىنىڭ ءومىر جولىندا وشپەس ءىز قالدىرعان جاندار. كەزىندە اسكەري حيرۋرگ بولعان پروفەسسور م.برياكين وتە قاتال، بىراق اسا ءادىل ادام بولدى. ول «حيرۋرگيا - پولۋۆوەننايا ديستسيپلينا!» دەيتىن. پولكوۆنيك، گەنەرال ايتتى ما، ول ەشقانداي تالقىلاۋسىز ورىندالۋى ءتيىس. تاڭ­­ەرتەڭگىلىك كونفەرەنتسيانى تۇپ-تۋرا سەگىز جارىمدا باستايدى، وزىنەن كەيىن كەشىگىپ كەلگەن ادام­دى ول كونفەرەنتسياعا كىرگىزبەي قوياتىن. مىنە، ول تارتىپپەن جۇ­مىس ىستەۋدى وسىنداي كىسىلەردەن ۇيرەندى. برياكينگە اسپيرانتۋراعا ءتۇسىپ، 1966 جىلى «بالالاردىڭ ميى شايقالۋى» دەگەن تاقىرىپتا كانديداتتىق قورعايدى.
عىلىم جولى ايتۋعا عانا وڭاي بولعانمەن، اسقارالى اسۋ، وعان تاۋداي تالابىڭمەن قوسا، اسقان ءجى­گەر، قاجىماس قايرات قاجەت. ور­مانتاەۆ سول 1966 جىلدىڭ وزىندە ماسكەۋگە دوكتورانتۋراعا شاقى­رىلادى. ول كەزدە ءۇيلى-باراندى - 1 ۇل، 1 قىزدىڭ اكەسى. سولارعا قارايلاپ، كوڭىلى الاڭ بولىپ ءجۇر­گەندە وداق استاناسىنداعى اكا­دەميك ۆ.سترۋچكوۆتان «مە­ديتسي­نا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ور­مان­تاەۆ بالالار حيرۋرگياسى ءجو­نىندەگى دوكتورانتۋراعا جىبەرىلسىن» دەگەن بۇيرىق كەلەدى دە، ەندى ەش­تەڭەگە قارايلاۋعا مۇرشا بولماي، تەز ارادا جينالىپ، ماسكەۋ قاي­داسىڭ دەپ تارتىپ وتىرادى. دەرەۋ «بالانىڭ ەكى وكپەسى شىرىگەن كەزدە وعان قانداي وپەراتسيا جاساۋ كە­رەك؟» دەگەن تاقىرىپتا دوكتورلىق جۇمىسىنا ىزدەنىستى باستاپ كەتتى. ايتسە دە اسەم الماتى، اسقارالى الاتاۋ، ۇل مەن قىزىنا دەگەن سا­عىنىش كۇننەن-كۇنگە ارتا تۇسەدى. ماسكەۋ سۋىق، مۇنىڭ ۇستىندەگى كيى­مى جەلەڭ. ءسويتىپ ءجۇرىپ اياعى­نان سۋىق ءوتىپ، كۇپ بولىپ ءىسىپ، تاماعى باسپا بولىپ اۋىرىپ قا­لادى. وسىلايشا ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ جۇرگەن ءبىر كۇنى «مينسك» مەيمان­حاناسىندا دارىگەرلەر ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى ايدارحان ءابساتتاروۆ پەن پرورەك­تورى، پروفەسسور قۋانىش ءماس­كەەۆ­كە جولىعىپ قالادى. ولار بۇدان ءجون سۇرايدى. بۇل ءمان-جاي­دىڭ ءبارىن تاپتىشتەپ ايتىپ بەرىپ، ەندى ەلگە قايتپاق بولىپ جۇرگەنىن جەتكىزەدى. ەكەۋى كامال ءسارۋار­ۇلىن قوياردا-قويماي «تسەنترا­لنىي» مەيرامحاناسىنا الىپ با­رىپ، جاقسىلىپ تاماقتان­دى­رىپ، جاسىراتىن نەسى بار، ازداپ اششى سۋدان ۇرتتاتىپ، سوسىن اي­دارحان اعا: «كامال، سەن مۇندا ەشتەڭە شىعارا الماي، ازىن-اۋلاق قيىندىقتارعا شىداماي قايتىپ كەتسەڭ، جۇرت سەنى «وقي الماي كەلىپتى» دەپ تابالايدى. ماسكەۋگە جەردىڭ ۇستىمەن كەلىپ، استىمەن قاي­تاسىڭ. جۇرتتىڭ اۋزىنا قاق­پاق قويا المايسىڭ» دەپ قايرايدى. بۇل ءسوز ونى كادىمگىدەي قامشىلاپ، قينالسا دا نامىسقا تىرىسىپ، العا قاراي ۇمتىلۋعا سەرپىن بەردى. دوكتورانتۋراداعى وقۋ ەكى جىل، دەگەنمەن 1968 جىلدىڭ قىركۇيە­گىندە الماتى مەديتسينالىق ينس­تيتۋتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، دوتسەنت ە.چەركاسوۆا زەينەت دەما­لىسىنا شىعۋ كەرەك بولدى دا، كا­مال ءسارۋارۇلىنا كافەدرا مەڭ­گەرۋشىسى قىزمەتىنە ۇسىنىستار تۇسەدى. دوكتورانتۋرانى اياقتاۋىنا قاراماي، نەبارى 32 جاسىندا كا­فەدرا مەڭگەرۋشىسى بولىپ تاعاي­ىن­دالادى. ونىڭ بۇل قىزمەتكە تاعايىندالۋىنا ماسكەۋدەگى ۇس­تاز­­دارى اكادەميك يۋ.يساكوۆتىڭ، پروفەسسور ا.پۋگاچەۆتىڭ دە ىق­پالى بولعانىن، ولاردىڭ جاس مامانعا ۇلكەن سەنىم ءبىلدىرىپ، سىرتىنان جىلى لەبىزىن ايتقانىن كەيىننەن بىلەدى. سول كافەدرانى 43 جىل بويى باسقاردى، قازىر قۇر­مەتتى كافەدرا مەڭگەرۋشىسى. 1971 جىلى بالالار حيرۋرگياسىنان قا­زاقستاندا ءبىرىنشى بولىپ ءماس­كەۋدە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قور­­عادى.

قوناەۆ قولداۋ كورسەتتى
جۇمىسى تىكەلەي وسى سالاعا قاتىستى بولعان سوڭ با، انا مەن بالا دەنساۋلىعى جايىن كامال ءسارۋارۇلى ۇنەمى ويلاپ ءارى وسى سالاعا جاناشىرلىقپەن بۇيرەگى بۇرىپ تۇرادى. سان جىلدار بويى قالىپتاسقان دارىگەرلىك مول ءتا­جىريبە مەن ۇيىمداستىرۋشىلىق قا­بىلەتى ەسكەرىلگەن بولار، 1980 جىلى انانى جانە بالالاردى قور­عاۋ ينستيتۋتىنا (قازىرگى پە­دياتريا جانە بالالار حيرۋرگياسى ينستيتۋتى) ديرەكتور بولىپ تا­عايىندالادى. كەلەر جىلى قازاق­ستان كومپارتياسى ءبىرىنشى حات­شىسى دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ قا­بىلداۋىندا بولادى. جىلى شىرايمەن قابىلداعان ديماش اعا جاعدايدى ءبىلىپ، ءوزىنىڭ جۇمىس جاساپ جاتقان سالاسىندا قاندايدا تالاپ-تىلەگى بار ەكەنىن سۇرايدى. انانى جانە بالالاردى قورعاۋ ينستيتۋتى جارتىلاي باراك تيپتەس ەسكى ءۇي ەڭسەنى باسىپ تۇراتىن جانە اينالاسىندا دۇرىس قورشاۋ دا جوق، ماڭايىنداعى جەر ۇيلەرمەن ارالاسىپ كەتكەن، كوزگە قوراشتاۋ كورىنەتىن. تاپ وسى جولى بار جاع­دايدى جايىپ سالماسا، كەيىن كەش بولاتىنىن ۇققان كامال اعا: «ءبىز­دىڭ ينستيتۋت - عىلىمي-زەرتتەۋ ور­تالىعى ءارى انا مەن بالاعا ارنا­لىپ جاسالعان ەمدەۋ مەكەمەسى. عيماراتى ابدەن ەسكىرگەن ءارى كىش­كەنتاي. ونىڭ ۇستىنە، بۇل ينستيتۋت - رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى مە­كە­مە. شەتەلدەردەن دە قوناقتار ءجيى كەلەدى» دەپ، «جىعىلساڭ نار­دان جىعىل» دەگەندەي، سول كەزدەرى وبلىستىق اۋرۋحانا ءۇشىن سالىنىپ جاتقان عيماراتتى سۇرايدى. دي­ماش اعامىز كامكەڭنىڭ ۇسىنىستا­رىن قاعازعا ءتۇرتىپ الىپ، ريزاشى­لىق­پەن جىلى جىميىپ شىعارىپ سالادى. كوپ ۇزاماي شەشىم شىعا­رىپ، ينستيتۋت جاڭا عيماراتقا كو­شىرىلەدى. سول كەزدە الماتى وب­لىسىن باسقارىپ تۇرعان، قازىرگى مەملەكەت قايراتكەرى كەڭەس اۋ­حاديەۆ بۇل شەشىمگە ازداپ رەنىش بىلدىرەدى دە، «وزىمنەن سۇراساڭ دا ءبىر امالىن قاراستىرار ەدىك قوي» دەپ، ءسوزىنىڭ سوڭىن جىلى اياقتاي­دى. ول كەزدەگى ادامداردىڭ سىي­لاس­تىعىنا، ءبىر-بىرىنە دەگەن قۇر­مەتىنە كەيدە قايران قالاسىڭ. ار­تىق سوزگە كەلمەي، بار ماسەلە شەشىلىپ جاتاتىن.
- ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ تاري­حىندا ديمەكەڭنىڭ ورنى دا، ءجونى دە بولەك. ول كىسى ۋادە بەردى مە، سونى مىندەتتى تۇردە ورىندايتىن. جاراتىلىسىنان ەرەكشە سابىر­لى، ۇستامدى جان بولاتىن. مەن ءباسپاسوز بەتتەرىندە ول كىسىنىڭ اتىن قاپشاعاي قالاسى ەمەس، تال­دىقورعان نەمەسە وسكەمەن قالا­لارىنىڭ بىرىنە بەرۋ كەرەك دەپ تا­لاي رەت جازدىم. ءالى دە بۇل پىكىرىمنەن اينىعان جوقپىن. وسى ۇسىنىس جۇزەگە اسىپ جاتسا، بۇل كۇللى قازاق ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش بولار ەدى. قازىر بەلگىلى تۇلعالار قايتىس بولعان سوڭ 5 جىلدان كەيىن عانا ونىڭ ەسىمىن مەكتەپكە، كوشە­گە بەرەدى. مەن وعان كەلىسپەيمىن. ءبىر جىلدان كەيىن بەرسە دە بولادى. مىسالى، سالىق زيمانوۆ، بايكەن اشىموۆتەرگە ءالى لايىقتى قۇرمەت كورسەتىلمەي وتىر، - دەيدى كامال اعا تەرەڭ ويعا شومىپ.

بەل-بەلەس
ءومىر بولعان سوڭ كەيدە اياقتان شالۋ، ىستەپ جۇرگەن جۇمىسىڭدى ناقاقتان جوققا شىعارۋ سياقتى كەلەڭسىزدىكتەر دە بولىپ جاتادى. مۇنداي جاعداي كامال ءسارۋارۇلى­نىڭ دا باسىنان تالاي رەت ءوتتى. سىرت كوزگە ورمانتاەۆتىڭ جولى بول­عىش كورىنۋى مۇمكىن. جاستايى­نان تانىلدى، ءوزى تاڭداعان مامان­دىعىنىڭ شىڭىنا جەتتى، اكادە­ميك اتاندى. بىراق ءومىردىڭ سان ءتۇر­لى قيىندىعىن ءبىر ادامداي-اق جەڭگەن ورمانتاەۆ بۇل. 1984 جىلى قازاق سسر دەنساۋلىق ساقتاۋ مي­نيسترلىگى ونى پەدياتريا ينستي­تۋتىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىنەن بوساتىپ جىبەردى. وسىنىڭ ءبارى كام­كەڭدى قاجىتقانى راس. بىرەۋ­لەردەن مۇنىڭ احۋالىن ەستىسە كە­رەك، كوپ ۇزاماي ديماش احمەتۇلى ونى ءوز قابىلداۋىنا شاقىردى. ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىن سۇراي­دى. بۇل نە كىناسى بارىن ءوزى دە بىلمەي جۇرگەنىن ايتادى. د.قوناەۆ ءوزى تىكەلەي نۇسقاۋ بەرىپ، ينستي­تۋتقا كوميسسيا جىبەرىپ، قاتاڭ تەكسەرۋ جۇرگىزەدى. ناتيجەسىندە ور­مانتاەۆتىڭ اتىنا كىر كەلتىرە­تىن ەشقانداي ىلىك تابا الماي، ول بۇرىنعى قىزمەتىنە قايتا كىرىسەدى. مۇنداي جاعداي كەيىن تاعى دا ەكى رەت قايتالانادى. بىردە پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ شاقىرتىپ الىپ: «ءسىزدى انا جولى قىزمەتىڭىزدەن بە­كەر بوساتقان كورىنەدى. تۇك كى­ناڭىز جوق ەكەن. قايتادان بارىپ ىستەسەڭىز قايتەدى؟» دەپ سۇرادى. سونداعى كامال اعانىڭ جاۋابى: «ءسىز سەنىم ارتساڭىز ىستەيىن. مەن عىلىمعا شىن بەرىلگەن اداممىن. بالكىم، بىلمەي ىستەگەن قاتەلىك­تەرىم بولۋى مۇمكىن، بىراق ادەيى ىستەگەن قىلمىس-قياناتىم جوق».
قانشا مىقتىمىن دەگەنمەن، مۇنىڭ ءبارى ادامنىڭ جۇيكەسىنە اسەر ەتەتىن سالماقتى ماسەلەلەر. دەگەنمەن بۇل قيىندىقتىڭ ءبارىن كامكەڭ قاسقايىپ تۇرىپ جەڭىپ شىقتى.

ۇلت ءۇشىن تۋعان ۇرپاق
- وتكەن عاسىردىڭ 30-جىل­دا­رى كوپ ادامدار قىرىلدى. الا­شور­داشىلاردىڭ كوبىن اتىپ ءجى­بەر­دى. سولاردىڭ ىشىندەگى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ وسى كۇنى اتى كوپ اتالا بەرمەيدى. ول - كوسەم بول­عان. ءا.بوكەيحانوۆتى ماسكەۋدە 2 بولمەلى پاتەردە ۇستاپ وتىرعان. سوسىن اتىلعان. ەلدەن بارعاندار «ءبىز سەنى جاسىرىپ الىپ شىعايىق، قۇتقارايىق» دەيدى، سوندا ول «مە­نى ولتىرسە ءولتىرسىن، ەگەر مەن قا­شىپ كەتسەم، ولار سەندەردىڭ بار­لىقتارىڭدى قىرادى» دەپ، ەلى ءۇشىن ءوزىن، وتباسىن قۇربان ەتكەن جان. نە دەگەن پاتريوتيزم! مەن تاريحشى ەمەسپىن، بىراق وسى ءالي­حان بوكەيحانوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن زەرتتەپ، وعان ءبىر اۋدان­نىڭ اتىن بەرەتىن ۋاقىت كەلدى.
ەگەمەندى ەل بولدىق، اڭساپ جۇرگەن تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىز­دىك. وسى كۇنى ءوزىنىڭ قارا باسىن عانا ويلايتىندار كوبەيىپ بارادى. ەل جاققا، قارماقشىعا بارىپ تۇ­رامىن. جۇمىسسىزدىق كوپ. وقۋ­دىڭ ءوزى اقىلى. ءبىر بالانى وقىتۋ ءۇشىن پالەنباي اقشا كەرەك. قا­زاققا قۇداي قازبا بايلىعىن ايا­ماي بەرگەن، بىراق ءبىز سونىڭ يگى­لىگىن حالىققا قاراي بۇرا الماي وتىرمىز. حالقىمىزدىڭ تۇرمىسى تۇزەلسە، دەنساۋلىعى دا دۇرىستا­لادى.
حالىقتىڭ 45 پايىزى اۋىلدا تۇرادى. اۋىل شارۋاشىلىعى سالا­سى دامىماعان. قازاقتار وڭتۇستىك باتىس، وڭتۇستىك شىعىستى مەكەن­دەگەن. ورتالىق قازاقستان، سول­تۇس­تىكتە كوبىنە وزگە ۇلتتار قونىس­تانعان. ولاردىڭ جەرلەرى دە جاق­­سى، قارا توپىراقتى. مەنىڭ وي­ىمشا، اۋىل شارۋاشىلىعىن دا­مىتۋ كەرەك. جەكە شارۋاشى­لىق­تارعا تەحنيكا، نەسيە الۋ جا­عىنان كوپتەگەن جەڭىلدىكتەر بەرى­لۋى ءتيىس. اۋىل شارۋاشىلىعى سا­­­لا­سىندا ەڭبەك ەتەتىندەرگە ۇكى­مەت تاراپىنان قولداۋ بولۋى كەرەك. بولاشاعى جوق اۋدانداردى كوشىرەمىز دەيدى، بىراق ول جەر­دە­گىلەر قازاقى داستۇرمەن «اكە-شە­شەمىزدىڭ جاتقان جەرىنەن كەتپەي­مىز» دەپ تابانداپ وتىر. وسى ءما­سەلەنىڭ وڭ شەشىمىن ويلاستى­رۋعا ءتيىسپىز. كەڭەس وداعى كەزىندە ارتتا قالعان اۋدانداردا تۇرا­تىن­دارعا ەرەكشە كومەك بەرەتىن. ءمۇم­كىن، سونداي ءبىر جولدارىن قاراس­تى­رۋ كەرەك بولار.
كومپارتيا كەلمەسكە كەتتى، بىراق مەن ونىڭ جاقسىلىعىن اي­تايىن دەپ وتىرمىن. ول كەزدە قازىرگىدەي وليگارحتار بولعان جوق. حالىقتىڭ كوپشىلىگىنىڭ تۇر­مىس احۋالى بىرقالىپتى بولاتىن. قازىرگىدەي جۇمىسسىزدىق تا بول­عان جوق. مىسالى، اۋداندىق حات­شى ءبىر جەردەن ءۇي سالدى دەپ گا­زەتكە شىقسا، ءۇيىن تارتىپ الىپ، جۇمىس­تان بوساتادى. بۇل وزگەلەرگە ۇلكەن ساباق بولاتىن. حالىقتىڭ الدىن­دا ۇلكەن ۇياتقا قالاتىن. ول كەزدەرى ءتارتىپ وتە كۇشتى، ءبارى باقىلاۋدا بولدى.
قازىر ەلىمىزدە، اسىرەسە، استانا قالاسىندا حالىقارالىق فورۋم­دار، ءتۇرلى جيىندار ءجيى وتكىزىلەدى، ول ءۇشىن قوماقتى قارجى جۇم­سا­لا­دى، بىراق مۇنداي جيىندار ەلىمىز­دىڭ ابىرويىن اسقاقتاتادى، - دەيدى كامال ءسارۋارۇلى.

پەدياتريا فاكۋلتەتىن قايتا اشۋ كەرەك
انا مەن بالانىڭ دەنساۋلىعىن قورعاۋ ءار مەملەكەتتە ەرەكشە ور­ىن الادى. ءبىزدىڭ بايلىعىمىز كوپ، قاراجات قوماقتى بولسا دا با­لالار اۋرۋحاناسىندا اپپاراتۋ­رالاردىڭ جەتىسپەيتىنى، بارىنىڭ ءوزى ەسكى ەكەندىگى ءومىر بويى وسى سا­لانىڭ اششى-تۇششىسىن قاتار كورىپ كەلە جاتقان اكادەميكتى ويلانتپاي قويمايدى.
- رەنتگەن اپپاراتى، كومپيۋ­تەرلىك توموگرافيانى العانى­مىزعا 15-20 جىل بولدى، ءبىرازى سىنىپ جاتىر، ولاردى جاڭاسىنا الماستىرۋ كەرەك. قالالىق دەن­ساۋ­لىق ساقتاۋ باسقارماسى باس­تىقتارى «اقشا جەتپەي جاتىر» دەيتىن كورىنەدى. انا مەن بالانىڭ دەنساۋلىعىنان اياعان اقشانى قايدا جۇمسايدى؟ بۇل جايدى قالا باسشىسى ا.ەسىموۆكە دە ايتتىم. بالا ءوزىنىڭ اۋىرعان جەرىن ايتا المايدى، وعان دياگنوز قويۋ ءۇشىن ەڭ زاماناۋي اپپارات قاجەت. امە­ريكانىڭ سان-فرانتسيسكو قالا­سىندا بولعاندا 1 جاستاعى بالا­نىڭ دەرتىن انىقتاۋ ءۇشىن ءۇش اپ­پاراتتى قاتار قويعانىن كور­دىم. ۇشەۋى بىردەي كورسەتىپ تۇرسا عانا قويىلعان دياگنوزدىڭ دۇرىس بولعانى. بىرەۋى دۇرىس كورسەتپەسە، ونىڭ ورنىنا باسقا اپپارات قويا­دى، - دەيدى ول. - بىزگە ءبىلىمدى ءدارى­­گەرلەر كەرەك. الماتى مە­د­ۋنيۆەر­سيتەتىندە پەدياتريا فا­كۋل­­تەتىن جاۋىپ تاستاعالى 5 جىل بولدى. «جالپى دارىگەر دايىن­دايمىز» دەيدى. تمد-دا پەديا­تريا فاكۋلتەتىن تەك قانا ءبىزدىڭ ەلى­مىزدە جاپتى. ۋكراينا، قىرعىز­ستان، بەلارۋستە دە جاۋىپ ەدى، ەكى جىلدان سوڭ قايتا اشتى. رەسەيدە، وزبەكستاندا تەك قانا پەديا­تر­لاردى دايىندايتىن مەديتسينالىق ينستيتۋت بار. نەگىزى، بالا دارىگەرى بولامىن دەپ تالاپتاناتىندار كوپ. ونىڭ ۇستىنە كەمتار تۋاتىن بالالار جىل وتكەن سايىن كوبەيىپ بارادى. بالالاردىڭ ءتۇرلى اۋرۋ­لارى اسقىنىپ، كوبەيىپ بارا جات­قانى بايقالىپ وتىر. قازىر وتباسىلىق دارىگەر دەگەن قا­لىپ­تاسىپ كەلەدى. بۇل اۋىلداردا ءتيىم­دى بولار، ال اۋدان ورتالىعى مەن قالالاردا سالالىق مامان بولۋى كەرەك. قازىر ادامزات بالاسىنا ءتان 14 مىڭنان استام اۋرۋ ءتۇرى بار. 7-9 جىلدا ءبىر ادامنىڭ سونشاما اۋرۋ ءتۇرىن ەمدەۋدى ءبىلىپ شىعۋى مۇمكىن ەمەس.
ۇزاق جىلعى مەديتسينالىق تاجىريبەسىندە كامال ءسارۋارۇلى 13 مىڭنان استام بالاعا وتا جاساپ، تالاي ءبۇلدىرشىننىڭ باسىنا تونگەن دەرتتەن قۇلان-تازا ايىعىپ كە­تۋى­نە سەبەپشى بولدى. كوپتىڭ العى­سىن العان اكادەميك وتكەنگە كوز جۇگىرتىپ وتىرىپ «انانىڭ جولى ەرەكشە، 9 اي، 9 كۇن كوتەرگەن بالا­سى ناۋقاستانىپ قالسا، جانىن بەرەتىندەي قۇراق ۇشىپ جۇرەدى. ەركەك دەسە، وزىمىزگە دە تيەدى، بىراق تابيعاتتىڭ زاڭى سولاي ما، اكەسى اندا-ساندا ءبىر تاماق اكەلىپ بە­رەدى، بولدى، ال انانىڭ ءجونى ءبو­لەك. «بالام ولسە، مەن دە ولەمىن» دەپ باسىن سوققان تالاي انانى كورگەنبىز. بالاعا انادان جاقىن ەشكىم جوق» دەيدى. ول مەدۋ­ني­ۆەرسيتەتتە پەدياتريا فاكۋلتەتىن جاۋىپ تاستاعانىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى. «شەنەۋنىكتەر شەتەلگە بارىپ كەلىپ، سولاردان كورگەنىن ىستەگىسى كەلەدى، ولاردىڭ 100-150 جىلدىق تاجىريبەسى بار، بالالار مەديتسيناسى ابدەن قالىپتاسقان. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە 6000 دارىگەر جەتپەيدى. سەبەبى بۇرىن 6 جىل وقيتىن دا، دارىگەر بولىپ كەتەتىن. قازىر 7 جىل وقيدى، سودان كەيىن پەدياتر بولۋ ءۇشىن تاعى 2 جىل، ال حيرۋرگ بولۋ ءۇشىن 3 جىل وقيدى. 10 جىل وقىپ، ينستيتۋت بىتىرگەن ادامدارعا 45 مىڭ تەڭگە جالاقى بەرەدى. نەگىزى ءىجو-ءنىڭ 6 پايى­زىنان كەم بولماۋ كەرەك. بىزدە 2,5 پايىز عانا. امەريكادا 15 پايىز، ال فرانتسيا مەن گەرمانيادا 8 پايىزدان. ينستيتۋت بىتىرگەن كەز­دە ونىڭ وتباسى، بالا-شاعاسى بو­لادى. وسىنداي جاعدايلاردىڭ كەرى اسەرىنەن دارىگەرلەر ازايىپ كەتتى، كوبى باسقا سالالارعا كەتىپ قالدى. دارىگەرلەردىڭ ايلىعىن كو­بەيتۋ كەرەك. سوندا عانا ولار­دىڭ جۇمىسقا دەگەن قىزىعۋ­شىلىعى ارتادى» دەيدى اكادەميك كامال ورمانتاەۆ.

دارىگەرلەر ديناستياسى
اڭگىمە وتباسى جايىنا اۋىس­قان كەزدە از-كەم ويلانىپ العان سوڭ:
- مەن بۇزىلعان اداممىن، - دەپ كۇلىپ الدى كامال اعا، - ەكى رەت ۇيلەندىم. ۇلكەن ۇلىم - عى­لىم دوكتورى، بالالار حيرۋرگى. استانادا جۇمىس جاسايدى. ودان ەكى نەمەرەم بار. ءبىر نەمەرەم جا­قىندا تۇرمىسقا شىقتى. ەكىنشى قىزىم دا دارىگەر-دەرماتولوگ، مە­ديتسينا عىلىمدارىنىڭ كانديدا­تى، جەكە كلينيكاسى بار. ودان تۋعان جيەنىم شەتەلدە وقيدى.
قوساعىم روزا قاسقىر­قىزى­نىڭ دا ماماندىعى دارىگەر. جەكە فارماتسەۆتيكالىق كومپانياسى بار. ۇلىم سىرتقى ىستەر مينيس­ترلىگىندە قىزمەت جاسايدى. قىزىم قازاق-بريتان ۋنيۆەرسيتەتىن ۇزدىك ءبىتىرىپ، ودان كەيىن لوندوندا وقىپ كەلدى. قازىر «قازترانسويل»-دا جۇمىس جاساپ جاتىر. ولار ءازىر­گە وتباسىن قۇرۋعا اسىعاتىن ەمەس.
بۇرىن ساياجايدا جۇمىس ىستە­گەندى جاقسى كورەتىنمىن. قازىر ون­داي قاۋقار جوق. ايتسە دە تاڭەر­تەڭنەن كەشكە دەيىن اۋرۋحانادا جۇرگەن سوڭ، كەيدە تازا اۋادا ءجۇر­گەندى قالايسىڭ.

اكادەميكتىڭ اڭگىمەسىنە قاراعاندا، ول دۇنيە جيعان جوق. بىراق ءوز ومىرىندە جاقسى ادامدارمەن كوپ ارالاستى. ولاردىڭ ءبارى بۇنىڭ ومىرگە دەگەن وزىندىك كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا، قيىندىقتاردان سۇرىنبەي وتۋىنە مەيلىنشە اسەر ەتتى. ول پەدياتريا جانە بالالار حيرۋرگياسى سالاسىنان 130 مەديتسينا كانديداتى مەن دوكتورىن دايارلادى. كامال اعا «مەنىڭ بايلىعىم - مىڭداعان بالاعا وتا جاساپ، ءومىرىن ساقتاپ قالعاندىعىم» دەيدى. مۇنىسى راس. قازىر ولاردىڭ ءوزى اكە، اتا اتانىپ وتىرعان جايى بار. ولار بۇگىندە ءوسىپ-ءونىپ جاتىر. امان قالعان بالالاردى كورسە، قۋانادى، شۇكىرشىلىك ەتەدى. ءبىر عانا ادام ءوز ەڭبەگى ارقىلى از قازاقتىڭ كوبەيۋىنە قانشالىقتى ۇلەس قوسقانىن جوعارىداعى اڭگىمەلەردەن بايقاۋعا بولادى. اينالاسىنداعى شاكىرتتەرى وسى كۇنگە دەيىن كامال ورمانتاەۆتىڭ ءبىر كەڭەسىن تىڭداپ بارىپ، ىسكە كىرىسەدى. بۇل ءبىر جاعىنان ۇلكەنگە دەگەن قۇرمەت بولسا، ەكىنشى جاعىنان ورمانتاەۆتىڭ ءالى دە ءوز بيىگىندە تۇرعانىن اڭعارتسا كەرەك...

گۇلنار جۇمابايقىزى