تاۋەلسىزدىك العان تۇستا ەڭ الدىمەن عىلىمعا ەركىندىك ءتيدى. ءجون-اق، وزگەنىڭ دانىشپاندارىنا كىرىپتار بولىپ، تۇيىقتالىپ كەلگەن رۋحاني بايلىق ەندى ءوز ەركىمەن دامۋى كەرەك قوي. ءيا، دامىدى. الايدا ءالى كۇنگە دەيىن الەمدى ءدۇر سىلكىنتپەسەك تە، ءوز ءونىمىمىز، ءتول تەحنولوگيامىز دەپ اۋىز تولتىرارلىقتاي ماردىمدى جاڭالىعىمىزدى كورسەتە الماي-اق كەلەمىز. سوعان قاراماستان، عىلىم كانديداتى مەن دوكتورلارىنىڭ سانىن الەمدىك رەكوردقا جەتكىزەر ەدىك، ەگەر 2010 جىلدىڭ سوڭىندا ديسسەرتاتسيالىق كەڭەستەر جاپپاي جابىلماعاندا.

بىراق وعان قاراپ جاتقان ءبىز جوق. «بولون تۇجىرىمداماسى» ما، عىلىم تۋرالى جاڭا زاڭ با - ونىڭ دا پالەندەي ىقپالى بولىپ تۇرعان جوق. قازىرگى تاڭدا قولى جەتكەندەر ماسكەۋگە، اياعى جەتكەندەر بىشكەككە بارىپ دوكتورلىق، كانديداتتىق عىلىمي دارەجەلەرىن بۇرىنعىداي الىپ كەلىپ جاتىر. بۇنى قۇزىرلى مينيسترلىك قالاي مويىندايدى، ونىمەن ساناسىپ جاتقان دا ەشكىم بايقالمايدى.

تاۋەلسىزدىك العان تۇستا ەڭ الدىمەن عىلىمعا ەركىندىك ءتيدى. ءجون-اق، وزگەنىڭ دانىشپاندارىنا كىرىپتار بولىپ، تۇيىقتالىپ كەلگەن رۋحاني بايلىق ەندى ءوز ەركىمەن دامۋى كەرەك قوي. ءيا، دامىدى. الايدا ءالى كۇنگە دەيىن الەمدى ءدۇر سىلكىنتپەسەك تە، ءوز ءونىمىمىز، ءتول تەحنولوگيامىز دەپ اۋىز تولتىرارلىقتاي ماردىمدى جاڭالىعىمىزدى كورسەتە الماي-اق كەلەمىز. سوعان قاراماستان، عىلىم كانديداتى مەن دوكتورلارىنىڭ سانىن الەمدىك رەكوردقا جەتكىزەر ەدىك، ەگەر 2010 جىلدىڭ سوڭىندا ديسسەرتاتسيالىق كەڭەستەر جاپپاي جابىلماعاندا.

بىراق وعان قاراپ جاتقان ءبىز جوق. «بولون تۇجىرىمداماسى» ما، عىلىم تۋرالى جاڭا زاڭ با - ونىڭ دا پالەندەي ىقپالى بولىپ تۇرعان جوق. قازىرگى تاڭدا قولى جەتكەندەر ماسكەۋگە، اياعى جەتكەندەر بىشكەككە بارىپ دوكتورلىق، كانديداتتىق عىلىمي دارەجەلەرىن بۇرىنعىداي الىپ كەلىپ جاتىر. بۇنى قۇزىرلى مينيسترلىك قالاي مويىندايدى، ونىمەن ساناسىپ جاتقان دا ەشكىم بايقالمايدى.

ديسسەرتاتسيالىق كەڭەستەردىڭ جابىلارى الدىنداعى عىلىمي الەۋەتىمىزدىڭ ارتقاندىعى ءتىپتى قىرعىن بولدى. 2007 جىلى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيانى جازىپ ءبىتىرىپ، الدىن الا قورعاۋدان وتكەن، 2008 جىلى مونوگرافيانى جارىققا شىعارىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن ءبىز سەكىلدىلەردى كەزەكتەن لاقتىرىپ تاستادى. ءبىزدىڭ ورنىمىزعا پالەنشەنىڭ شالعان قوڭىراۋىمەن، تۇگەنشەنىڭ اعاسى، ءىنىسى، ناعاشىسى، جيەنى، ناقسۇيەرى، قايىن بيكەسى، جەزدەسى، جەڭگەسى دەگەندەر كەزەكتەن تىس كەلىپ، «قورعاپ» كەتتى. بازبىرەۋلەردىڭ قالجىڭى ما، وسەگى مە، قايدام، جۇيكە اۋرۋلار ديسپانسەرىندە ەسەپتە تۇراتىن ءبىر ەسالاڭ ايەل دە كانديداتتىق قورعاپ كەتىپتى دەسىپ شۋلاپ ءجۇردى. نەسى بولسا دا، بۇل جەردە اشىق تۇردە ساۋدا-ساتتىق جاسالماعانىمەن، استىرتىن باقاي ەسەپتىڭ بارى ءبىر اللاعا عانا ايان بولسا كەرەك. سوندا الگى «ينەمەن قۇدىق قازعانداي» دەپ جۇرگەن عىلىمىمىز نە بولعانى، ءوزى؟!

وتكەن عاسىرلاردا قازاق عىلىمى ءىرى جەتىستىكتەرگە جەتتى. ارعىسى ءال-ءفارابيدى، يبن سينانى ايتپاعاننىڭ وزىندە، شوقان ءۋاليحانوۆتان كەيىن دە قازاق عىلىمىنىڭ شوقتىعى بيىك ايتۋلى تۇلعالارى بولدى. الكەي مارعۇلان، قانىش ساتباەۆ، ەۆنەي بۋكەتوۆ دەپ تىزە بەرسەك، ءبىراز جەرگە بارامىز، ارينە. مۇندا ايتايىن دەگەنىمىز - قازاق شىنداپ تەر توكسە، وزگە ۇلتتان اسىپ تۋماسا دا، كەمدىگى جوقتىعىن، قولىنان ءىس كەلەتىندىگىن ەسكە سالىپ قويۋ عانا.

ال وسى كيەلى عىلىم تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قولجاۋلىققا اينالىپ، قادىرىن قاشىرىپ بارا جاتقانداي اسەردە بولاسىڭ. عىلىمدى بەتكە ۇستاپ، وزگەگە سەس كورسەتۋ، ءوز ۇپايىن تۇگەندەۋ، ءدىلمارسىپ اقىل ايتۋ جاعىنا كەلگەندە بارىنەن بۇرىن مەملەكەتتىك قىزمەتتەن «قولدارى بوسامايتىن» شەنەۋنىكتەر ەشكىمگە ەسە بەرمەيتىن بولىپ الدى. ەلىمىزگە قازىرگى زامان عىلىمى حح عاسىردا ەنگەن ساتتە ماركسيستىك يدەولوگيا دا جاعادان جارماستى. ماركسيزم عىلىمدى، سونىڭ ىشىندە گۋمانيتارلىق سالانى «اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا» ۇستادى. ءتىپتى گەنەتيكا، كيبەرنەتيكا سەكىلدى ىرگەلى عىلىمداردىڭ ءوزىن يدەولوگيالاندىرىپ، دەگەنىنە كونبەسە جوققا شىعارىپ، ءتىپتى جىندىحاناعا دا اتتاندىرىپ باقتى.

وسىلايشا ماركسيزم ءوزىن كۇنى كەشەگە دەيىن عىلىمنىڭ كەشەنى سانادى. شىن مانىندە ماركسيزمنىڭ ىرگەلى عىلىمعا ەش قاتىسى جوقتىعىن كارل پوپپەر دالەلدەپ شىققان ەدى. ونىڭ ولشەمى بويىنشا عىلىم سىناقتان ءوتىپ، مويىندالادى نەمەسە جوققا شىعارىلادى، قالىپتاسقان جاعدايعا سايكەستىرىلمەيدى، مەحانيكالىق تاسىلمەن جوندەلمەيدى، ت.س.س.

ماركسيزم سول تۇستا بيلەۋشى توپتىڭ قولشوقپارىنا اينالعاندىقتان، عىلىمدى ءوز ماقساتىنا جاراتىپ كەلگەنى بۇگىندە تاريحقا اينالىپ بارادى. ەڭ الدىمەن تاريح، فيلوسوفيا، سوتسيولوگيا، ەكونوميكا، ادەبيەتتانۋ عىلىمى تولىقتاي، پەداگوگيكا، ءتىل ءبىلىمى، پسيحولوگيا جارتىلاي يدەولوگيانىڭ قۇرساۋىندا تۇنشىعۋى كەزىندە اتالمىش سالالاردىڭ عىلىمي ءمانىن جويىپ، شىندىقتىڭ اۋىلىنان تىم الىستاتىپ جىبەرگەن بولاتىن. زەرتتەۋ نىسانىنىڭ مازمۇنى، ادىستەمەسى، تۇجىرىمى الدىن الا پايدا بولىپ قويادى، زەرتتەۋشىلەر جوعارىدان بەلگىلەپ بەرگەن دايار جاۋاپتى عانا ەشبىر ءمان-ماعىناسىز پروتسەسكە سايكەستىرىپ تۇسىندىرەدى.

بۇگىنگە دەيىن ەكونوميستەر ەلدىڭ ەكونوميكالىق ومىرىندە كورىنىس تاۋىپ جاتقان پروبلەمالاردى زەرتتەپ، سەبەپ-سالدارىن اشۋدىڭ ورنىنا ونىڭ الدىنا كەسە-كولدەنەڭ تۇرىپ الىپ، نەنىڭ قالاي بولۋى جايىندا قۇرعاق ۋاعىز ايتىپ كەلدى. ءتىلتانۋشىلار ادامداردىڭ ءوزارا تىلدىك قارىم-قاتىناسى قالاي دامىپ وتىرعانىن زەرتتەۋدى ىسىرىپ قويىپ، نە ىستەۋ كەرەكتىگىن الدىن الا ەسكەرتىپ ساۋەگەيسىدى. تاريحشىلاردىڭ جايى بەلگىلى، جوعارىدان نۇسقاپ بەرىلگەن دايار رەتسەپتىنى كونە زاماندا ۇمىت بولعان ۇردىسكە سايكەستىرىپ تىقپالاۋمەن تيتىقتادى.

ماركسيزم مانسۇقتالىپ، سوتسياليستىك جۇيە كۇيرەسە دە، باياعى سول عىلىمنىڭ باعى اشىلماي-اق قويدى. عىلىمنىڭ ماڭىزدىلىعىن پايدالانىپ، ونىمەن كولەڭكەلى بيزنەس جاساۋ، بولىنگەن قاراجاتتى وڭدى-سولدى شاشۋ قىلاڭ بەرىپ جاتىر. مەملەكەتتىڭ عىلىمعا بولگەن قىرۋار قارجىسى تالان-تاراجعا تۇسۋدە. جوو جۇيەسىندە قىزمەت ەتىپ، عىلىممەن اينالىساتىن عالىمدارعا جىل سايىن بەرىلەتىن «ۇزدىك وقىتۋشى» اتتى مەملەكەتتىك گرانتتى قۇزىرلى مينيسترلىك جاسالعان جوبادان گورى، رەكتورلارعا سۇيكىمدى ۇمىتكەرلەرگە ۇلەستىرىلەتىن سىي-سىياپاتقا اينالدىرىپ بارادى. سول سەكىلدى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا جاسالعان ىستەردىڭ جاقسى جاقتارى كوپ بولعان شىعار. بىراق ءىشىنارا ءوزىمىزدىڭ مۇرامىزدان گورى وزگەنىكىن كوبىرەك كۇيتتەۋ، «كۇرىشتىڭ ارقاسىندا كۇرمەك سۋ ىشەدىنىڭ» كەرىمەن ناشار اۋدارمالاردى، بۇرىن جارىققا شىققان دۇنيەلەردى قايتا-قايتا باستىرۋ سەكىلدى كەلەڭسىزدىكتەردىڭ كەزدەسكەنى بۇگىندە سىنعا الىنىپ جاتقان جايى بار. جارايدى، ول دا ايتەۋىر بىرەۋلەرگە بۇيىرعان قۇت-بەرەكە شىعار، قايىرلى بولسىن.

فيزيكا، ماتەماتيكا نەمەسە حيميا سالاسىنا قويىپ كەتۋگە اۋەسقوي ىزدەنۋشى شەنەۋنىكتەردىڭ جۇرەكتەرى داۋالاي قويمايتىندىقتان، گۋمانيتارلىق سالانى قولايلى كورەتىن سەكىلدى. ناقتى ۇستاپ الاتىن تەتىك جوق، وتىرىك ۇرا بەرسەم دە، ەشكىم باس سالىپ بىلە قويماس دەگەن ەسەك دامە دەم بەرەتىن بولسا كەرەك. الايدا قوعامدىق ءومىردىڭ كۇردەلى تۇستارى، اسا كوپ قىرلارى، ۇنەمى وزگەرىس ۇستىندەگى قۇبىلىستار دا وڭايلىقپەن شاعىلا قوياتىن جاڭعاق ەمەس. ونى كەز كەلگەن تاجىريبە ارقىلى تاعى دالەلدەپ بەرە المايسىڭ. «فاشيزم»، «ناتسيزم»، «كوممۋنيزم» سەكىلدى جاۋىزدىق تاجىريبەلەر عىلىمعا ۇلەس قوسۋ تۇرماق، ادامزاتقا زوبالاڭ اكەلگەنىن جاقسى بىلەمىز. قالاي دەسەك تە، گۋمانيتارلىق سالا - زەرتتەۋ نىسانى، ءپانى، ادىستەمەسى، قيسىنداماسى بار عىلىم ەكەندىگىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. كەرىسىنشە، ونىڭ ناقتى عىلىمنان دا اۋىر قيىندىقتارى جەتەرلىك. ايتالىق، ءسوزدىڭ شىعۋ ءتۇپ توركىنىن زەرتتەيتىن ەتيمولوگياعا كەلەيىك. اركىم كەز كەلگەن ءسوزدى وزىنشە پايىمداي بەرەدى.

مىسالى، برازيليا دەگەن ەلدىڭ اتاۋى «ءبىراز ەل» دەگەن قازاق سوزىنەن شىققان دەپ بەت باقتىرماي قويساڭ، سول ساتتە جيىلعان توپ اۋىز اشا الماي قالۋى مۇمكىن. ال ونى زەرتتەپ تابۋ، تۇجىرىمداۋ وڭايلىقپەن جۇزەگە اسپايدى. سول اتاۋدىڭ پايدا بولعان ورتاسى بار، ۋاقىت، كەڭىستىك سەكىلدى شەكتەن تىس كوپتەگەن فاكتورلار اسەر ەتەدى. ءبارىن دالەلدەپ شىعۋ ويداعىداي وڭاي بولا قويمايدى دا. ءتىپتى ونى تاۋىپ تۇجىرىمداعان كۇننىڭ وزىندە مويىنداتۋىڭىز ناقتى عىلىمنان كۇردەلى، ءارى قيىن بولىپ شىعادى. قىسقاسى، قاي عىلىمدا دا اۋەسقويلار ەنىپ كەتەرلىكتەي تەسىكتىڭ تابىلۋى ەكىتالاي سەكىلدى. كەزىندە قانشا ادامنىڭ تاس توبەسىنە پىسكەن الما تۇسپەدى. ءبارىنىڭ باستارى جارىلماسا دا، ءبىر-ءبىر تومپاق ىسىك قالدى. سونىڭ ىشىنەن جالعىز نيۋتوننىڭ باسىنا قۇلاپ تۇسكەن الما عانا بۇكىلالەمدىك تارتىلىس زاڭىن اشتى. ال نيۋتون دەگەنىمىز - ناعىز وزىق ويلى مامان، تەڭدەسى جوق فيزيك، ۇلى عالىم. جاي ءبىر عىلىمعا كەزدەيسوق كەلە سالعان قايداعى ءبىر اۋەسقوي ىزدەنۋشى-شەنەۋنىك ەمەس.

سول سياقتى ەينشتەين - ءبىز ءۇشىن اڭىز ادام. ەينشتەين سولاي دەگەن دەپ ايتا سالساق، زاڭعا اينالا جازدايدى. ونىڭ ە=mc2 فورمۋلاسىن ءبارىمىز ءبىلۋىمىز مۇمكىن، بىراق ونى توپ ورتادان ءبىرىمىز عانا تۇسىنەمىز. اتالمىش اتاقتى فورمۋلا اشىلعاننان كەيىن 103 جىل وتكەن سوڭ عانا ول كۇردەلى ەسەپتەۋ ءتاسىلى ارقىلى بەكىتىلدى. كۆاركتەر ماسسانىڭ نەبارى 5 پايىزىن قۇرايدى. قالعان 95 پايىزى قايدا؟ گليۋوندا ماسسا جوق، ول جارىق جىلدامدىعى ارقىلى قوزعالادى. وسىدان كەلىپ، ماسسا ەنەرگياعا اۋىسادى دەگەن اتاقتى فورمۋلا جاسالادى. پالەن مولشەردەگى ەنەرگيا شىعارىپ الۋ ءۇشىن قانشا ماسسا قولدانىلادى دەگەندى كۇردەلى تاسىلمەن ەسەپتەپ انىقتاعان. وسى قاسيەتىمەن-اق ەينشتەيننىڭ قاتارداعى جاي اۋەسقويلارعا سىلتەمە جاساتپايتىن ۇلىلىعىن ايتپاعاننىڭ وزىندە مەن مىقتىمىن دەيتىندەردىڭ وزىنە قولجاۋلىق بولماسى انىق.

جاپپاي ساۋاتتى حالىق بولا تۇرا، ءبىز تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ءبىر-ءبىرىنىڭ ءىزىن باسىپ، قاپتاپ شىققان اۋليە-امبيەلەردىڭ اتتارىن جامىلعان الاياقتارعا الدانىپ، عىلىمنان ادا ناداندىقتىڭ، ءبىلىمسىز قاراڭعىلىقتىڭ كەبىن كيگەنىمىز قىزىق بولدى. سارى اۋليە، تاعى بىردەڭە دەپ اتالعان سول «عۇلامالار» بۇگىندە كورىنبەي كەتسە دە، كەيبىر اقپارات قۇرالدارى ءالى دە كورىپكەلدەردى، بالگەرلەر مەن ەمشى-دومشىلاردى ناسيحاتتاۋدان جالىعاتىن ءتۇرى جوق. ءححى عاسىرعا تابان تىرەپ تۇرىپ، 600-700 جىل بۇرىنعى تىم كونە پسيحولوگياعا كەرى قاراي بىراق سەكىرەمىز. مۇنىڭ ءوزى عىلىمدى ايتپاعاننىڭ وزىندە يسلام ءدىنى قاعيدالارىنا دا قايشى كەلەتىن جات كورىنىس.

پەداگوگيكا دەگەنىمىز نەگىزىنەن عىلىم ەكەندىگىندە ەش ءشۇبا جوق. ال ەندى ونى دا ءوز بىلەرمەندىگىمەن «عىلىميلاندىرىپ» الىپ جۇرگەن قىزىق ادىستەمەلەر بايقالىپ قالادى. ولاردىڭ نە الاياق، نە جۇيكە اۋرۋىنا شالدىققانداردىڭ قايسىسى ەكەنىن ايىرا الماي قالاتىن تۇستارىمىز بار. الدە عىلىم، الدە ءدىن، الدە فيلوسوفيا، كەيدە ءبارىن ساپىرىلىستىرعان، ءتىپتى اۋرۋ-ساۋى بەيمالىم جاندار جىندىحانانىڭ باقىلاۋىنان مۇلدەم الىستاپ، ەسەسىنە اقپارات قۇرالدارىنىڭ تۇراقتى كەيىپكەرلەرىنە اينالىپ كەتتى.

كەڭەس وداعى تۇسىندا جاپپاي ساۋاتتى بولدىق، تولىق ورتا ءبىلىمدى بۇكىل حالىق بولىپ يگەردىك. ماركسيستىك پەداگوگيكا ادەتتەگى عىلىمنان مۇلدە وزگە دۇنيە بولاتىن. ماركس بايسىز، كەدەيسىز بارلىعى تەڭ تىرشىلىك ەتەتىن ءمىنسىز قوعامدى ارماندادى. ونداي قوعامنىڭ ازاماتتارى جان-جاقتى، بىلمەيتىن، جاسامايتىن ءىسى جوق، قولىنان ءبارى كەلەتىن سۇمدىق جاندار بولۋعا ءتيىس ەدى.

ماركس كوممۋنيزم كەزىندەگى ادامداردى تاڭەرتەڭ بالىق اۋلايتىن، كۇندىز كاسىپورىندا ءونىم جاسايتىن، كەشكە ءبىلىم الاتىن، تۇنگە قاراي عىلىمي-زەرتتەۋمەن اينالىسىپ، ونەر تۋىندىلارى جايىندا رەتسەنزيا جازاتىنداي ەلەستەتتى جانە سولاي دەپ جازدى دا. كەڭەستىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى وسى جولمەن ءجۇردى. الايدا ادام دەگەن تىرشىلىك يەسى ءبىر-بىرىنە ەش ۇقسامايتىن، وزىندىك قايتالانباس ەرەكشەلىگى بار، وي-ءورىسى، قابىلەت-قارىمى، ارمان-مۇددەسى مۇلدە بولەك ەلەمەنتتەر دەگەندى كەز كەلگەن اتا-انا جاقسى بىلەدى.

ءبىلىم بەرۋ باعدارلاما، ونىڭ قۇرىلىمى، ادىستەمەسى، قۇندىلىعى، باعىت-باعدارى سول باياعى جان-جاقتى عالىمدى دايارلاۋدى ماقسات ەتەدى. اقىرىندا جارىمجان تۇلەك وقۋ ءبىتىرىپ شىعادى. ورتا مەكتەپتى كىلەڭ بەسكە وقىپ بىتىرگەن بالالاردىڭ كوبى ومىردە ءوز ورنىن تاۋىپ كەتە المايدى. ولاردىڭ اراسىنان مىقتى اتقارۋشىلار كوپ تۋى مۇمكىن، ال سۋىرىلىپ العا شىعىپ توپ باستايتىندارى نەكەن-ساياق. وسىنىڭ ءوزى-اق كەڭەس وداعىنان مۇراعا قالعان ءبىزدىڭ جالپى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ ولقىلىعىن ايعاقتاپ تۇر. ءبىزدىڭ باعدارلاما بويىنشا ازاماتتارىمىز ءار عىلىمنان ءۇزىپ-جۇلىپ بولسا دا تەرەڭ ءبىلىم الۋعا ءتيىس. ونىڭ ىشىندە ماتەماتيكانى مىقتى مەڭگەرسە، بولاشاعى جارقىن بولماق.

شىندىعىنا كەلسەك، ادام ءومىرى ينتەگرال مەن ديفەرەنتسيالدان تىم الىستاۋ بولسا كەرەك. ون ساۋساعىنان ونەر تامعان اعاش شەبەرىنە، شىرمالعان كوپ ءجىپتىڭ اراسىنان اقاۋىن تاۋىپ جوندەي سالاتىن ەلەكتريككە ونىڭ ءتىپتى ءومىر باقي قاجەتى بولا قويماس. تاريح، ادەبيەت پاندەرىن جاقسى وقىسا، كەرەمەت پاتريوت بولىپ شىعادى دەگەنگە كەپىلدىك بەرە الامىز با؟! ال، ەگەر كەپىلدىك بەرە الماساق، نە ءۇشىن ۇبت جۇيەسىنە جاپپاي تاريح پەن قازاق ءتىلى ءپانىن تىقپالاي بەرەمىز. تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسەتىن بالاعا ونىڭ نە قاجەتى بار؟ ءتىپتى ونى ايتاسىز، جوو-نا تۇسكەننەن كەيىن دە ورتا مەكتەپتە وقىپ كەتكەن «قازاقستان تاريحى»، «قازاق ءتىلى»، «ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى» پانىنەن قايتادان ءدارىس وقىپ، جاستاردى مەزى ەتىپ ءجۇرمىز. ونىڭ ءوزىن دۇرىستاپ وقىتاتىن ءبىلىمدى ماماندار جوو-دا كوپ بولسا، قانەكي؟!

سول سەكىلدى مورفولوگيا، فونەتيكا، لەكسيكا، تاعى تولىپ جاتقان بىردەڭەلەرمەن ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ باسىن قاتىرىپ-اق جاتىرمىز. سودان وزگەرگەن نە بار؟ ءتىل ءبىلىمىنىڭ زەرتتەۋلەرىنە ونىڭ وزەكتىلىگى بار دا شىعار. بىراق، جاسىرتىنى جوق، انا تىلىندە پۋبليتسيستيكالىق ماقالانى ايتپاعاندا، ادام تۇسىنەرلىكتەي حات، ءوتىنىش جازا الاتىن، سوتقا تالاپ ارىز بەرە الاتىن، ءوز بايانداماسىن ءوزى دايىندايتىن ادامدى ءبىز مەكتەپ قابىرعاسى تۇرماق، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وزىندە جوعارى تالاپقا ساي دايارلاي العان جوقپىز. تۋا بىتكەن دارىندى، جازۋ مەن سىزۋعا توسەلگەندەر ۋنيۆەرسيتەتتە العان بىلىمىمەن ەمەس، پراكتيكاداعى مىقتى ماشىعىمەن جازۋشى، جۋرناليست، تاريحشى، پۋبليتسيست بولىپ ءجۇر.

بالا مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ الەۋمەتتىك ورتامەن ارالاسادى. بۇل جەردە بارىنەن ماڭىزدىسى وزگەلەرگە ءوزىن ءتۇسىندىرۋ جانە ولاردى دا ۇعا ءبىلۋ. ءوزىن قوعامدىق ورتادا دۇرىس كورسەتىپ مويىنداتا الماسا، ونىڭ ءىسى ونبەيدى. قازاق جاستارى ءوزىن ورتاعا ءتۇسىندىرۋ مەن مويىنداتۋدى ءومىردىڭ وزىنەن تابادى، مەكتەپتىڭ نەمەسە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ باعدارلاماسى ارقىلى ەمەس، وكىنىشكە قاراي. وقۋشىلاردى عىلىمعا باۋلىپ جاتىرمىز دەپ، شىن مانىندە جارىمجان ەتىپ بولدىق. تىم اۋىر، تىم جان-جاقتى، شەكتەن تىس «مامانداندىرىلۋ» باعىتىنداعى وقىتۋ ءىسى تاربيەگە كومەگىن تيگىزبەيدى، كوڭىلگە قونىمسىز بولىپ قالادى، ومىردە ونىڭ قاجەتى دە شامالى. ادام بالاسىنا نەعۇرلىم تۇسىنىكسىز كۇردەلى بولا تۇسسە، سوعۇرلىم كەرەمەت دەگەن ويمەن عىلىمنىڭ قاراپايىم نەگىزدەمەلەرىنىڭ ءوزىن جاساندى تۇردە اۋىرلاتامىز.

قوعامعا ەڭ باستى قاجەت قۇندىلىق - ادام. ونى وتباسى، بالاباقشا، مەكتەپ، الەۋمەتتىك ورتا دايارلاپ بەرەدى. سول ادام قوعامدا ءوز ورنىن تابۋى كەرەك. بۇل فانيدە دارىنسىز، مۇلدە قابىلەتسىز پەندە جوق. بەلگىلى ءبىر سالانى بىلەدى نەمەسە ايتەۋىر ءبىر نارسە سول ادامنىڭ قولىنان كەلەدى. ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى سول بالانى قابىلەتى جەتەتىن جاعىنا قاراي جەتەلەپ، كەلەشەكتە نەمەن اينالىسىپ، قالاي ءومىر سۇرەتىن تۇسىنا قاراي باعىتتاسا بولعانى. باستاۋىش جانە ورتا ءبىلىم بەرۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى وسى. بالا ءوزىنىڭ بولاشاقتا ءومىر سۇرەتىن قوعامىنىڭ جاي-جاپسارى، اينالاسىنىڭ قىر-سىرى جايىندا العاشقى ماعلۇمات الىپ شىعۋى كەرەك قوي مەكتەپ قابىرعاسىنان. ءار بالانى بارلىق سالانى بىلەتىن ەتىپ قالىپتاستىرماق بولىپ تىراشتانۋىمىزدان ەش ناتيجە شىقپايتىنىن بۇگىن كورىپ وتىرعان جوقپىز با؟

سوعان قاراماستان ءبىزدىڭ قوعامدا ديپلومى بار دا ماماندىقتان جۇرداي، دارەجەسى بار دا بىلىمنەن ادا «وقىمىستىلار» قاتارى وسە تۇسۋدە. ەندى ول از بولعانداي، ماگيستراتۋرانى حالتۋراعا اينالدىرىپ، PhD اتالاتىن عىلىمي دارەجەنى ءوزى، يا بولماسا كوزى جاقسىلارعا ۇلەستىرۋدى باستاپ كەتكەن سياقتىمىز. وعان ەندى «ءتۇبى قايىرلى بولسىن» دەگەننەن باسقا امال جوق.

راس، سوڭعى 20 جىلدا ءتۇرلى رەفورمانى باستان كەشىرگەن، ەڭ كوپ رەت سىناق الاڭىنا اينالعان سالا - ءبىلىم مەن عىلىم شىعار. ونى قيسىنسىز دەپ تاعى سوگە المايسىڭ. نەگىزى كەرەك. كەڭەس كەزىندە عىلىم مەن ءبىلىم ءبولىنىپ، ارقايسى ءوز بەتىمەن قالدى. ال ونىڭ تاجىريبەلىك بازاسى مۇلدە اي دالادا جاتاتىن. اسىرەسە گۋمانيتارلىق سالاداعى وسىنداي كەرەعارلىق بۇكىل سوتسياليستىك جۇيەنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىردى. وعان سىرتقى كۇشتەردىڭ دە ىقپالى بولعان شىعار. دەگەنمەن، ىشتەن ىرىتكەن فاكتورلاردىڭ ءبىرى گۋمانيتارلىق عىلىمداعى ومىردەن تىم الشاق داڭعازالىق پەن اسىرە قىزىل ماقتانشاقتىق، شەكتەن شىققان قاعازباستىلىق، جالعان ەسەپكە الدانۋشىلىق بولعاندىعىندا ەش كۇمان جوق. قازىر دە سونىڭ سارقىنشاعىنان تولىقتاي ارىلىپ بىتكەن جوقپىز. ونى سول قاپتاعان رەفورمالاردىڭ ناتيجەسىنەن دە اڭعارۋعا بولاتىن سياقتى.

ايتالىق، العان ءبىلىمدى سىناقتان وتكىزۋدىڭ الەمدەگى ەڭ ءتيىمدى ءتاسىلى - تەستىلەۋ. دۇرىس، ءبىز ونى قابىلدادىق. مۇنداي رەفورما كەرەك بولاتىن. ال ونى جۇزەگە اسىرعاندا شالاعايلىقتارعا، قاتەلىكتەرگە جول بەرىپ قويدىق. سەبەبى، ۋنيۆەرسيتەتتەردە گۋمانيتارلىق-الەۋمەتتىك عىلىمدار بويىنشا پاندەردەن ساباق بەرەتىن وقىتۋشىلار تەست جاساي الماي-اق قويدى. جالقاۋلىق پا، جاۋاپسىزدىق پا، بىلمەيمىن. كەيبىر ارىپتەستەردىڭ جاساعان تەستىلەرىندەگى سۇراقتارى مەن ءتۇرلى نۇسقاداعى جاۋاپتارىن وقىعاندا، كوزدەن جاس اققانشا كۇلەسىڭ. تۇنىپ تۇرعان ساتيرالىق رومان دەرسىڭ!

تەست نەگىزى لوگيكالىق تۇرعىدان تاقىرىپتىڭ مازمۇنىن ايشىقتايتىن، بەرىلگەن جاۋاپتارى ارقىلى ستۋدەنتتىڭ پايىمىنىڭ قانشالىقتى دارەجەدە ەكەندىگىن كورسەتەتىن وتە ءادىل تۇردەگى سىناقتىڭ اسا قولايلى ءتۇرى. ونى ساپالى جاساي الماۋدىڭ سالدارىنان بۇگىنگى تاڭدا «اجەپتاۋىر ءان ەدى، پۇشاق ايتىپ قور قىلدى»-نىڭ كەرىن كەلتىرىپ ءجۇرمىز. ونى قازىر وزىمىزدەن كورىپ جۇرگەن ەشكىم جوق. ءبارى دەرلىك مەيلىنشە ودان باس تارتۋعا، بۇرىنعى جۇيەگە قايتا كوشۋگە كەرى تارتۋدا.

جوعارى ءبىلىم بەرۋدىڭ كرەديتتىك جۇيەسىن تاعى دا وسىنداي جۇيەگە كوشىرىپ «قازاقشالاپ» الدىق تا، ءتىپتى قۇتىن قاشىرىپ جىبەردىك. بۇل جەردە ەڭ باستى ماسەلە - ستۋدەنت پەن ماگيسترانتقا تاڭداۋ قۇقىعى ءىس جۇزىندە بەرىلۋى كەرەك. ولار وقيتىن پاندەرىن، ءدارىس بەرەتىن وقىتۋشىسىن (دوتسەنت، پروفەسسور) دا وزدەرى تاڭداۋعا ءتيىس. جوق، قازىر بىزدە ءبارىن كافەدرا مەڭگەرۋشىلەرى اكىمگەرلىك-ءامىرشىل تاسىلمەن ۇيلەستىرىپ وتىر. ال قاعاز جۇزىندە قۇرعاق ەسەپ بەرۋشىلىك باياعى سول كەڭەستىك سوتسياليزم كەزىندەگىدەي. كافەدرا فاكۋلتەتتى، فاكۋلتەت رەكتورات پەن عىلىمي كەڭەستى، ولار مينيسترلىكتى، مينيسترلىك ۇكىمەتتى، ۇكىمەت پارلامەنتتى، پارلامەنت پرەزيدەنتتى الداپ، «باسەكەگە بارىنشا قابىلەتتى الدىڭعى 50 ەلدىڭ قاتارىندامىز» دەپ مىنبەرلەرگە شىعىپ الىپ كەۋدە سوعامىز. ال ناتيجەسىن كورەيىن دەسەڭ، جوعارى دامىعاندارىن ايتپاعاننىڭ وزىندە كورشى رەسەيىڭ دە ءبىزدىڭ ديپلومداردى مويىندامايدى.

ۋنيۆەرسيتەتتەردە ءدارىس بەرەتىن دوتسەنت، پروفەسسورلار لاۋازىمدى قىزمەت بولىپ سانالادى. ونى كونكۋرس ارقىلى ىرىكتەپ الىپ، سايلايدى، عىلىمي كەڭەس بەكىتەدى. بىلاي قاراعاندا - ناعىز دەموكراتيالىق ءۇردىس. الايدا ءىس جۇزىندە ونىڭ ءوزىن ءادىل وتكىزبەيمىز عوي. ءبىلىمى مەن بىلىگى جاعىنان وزىنەن ارتىقتاۋ بىرەۋ كەلىپ قۇجات تاپسىرسا، ورنىنان ايىرىلىپ قالۋدان قورىققان كەيبىر كافەدرا مەڭگەرۋشى مەن دەكان قالاي دا ونى قۇلاتۋ ءۇشىن جانتالاسادى. سوسىن ماڭىنا قايداعى ءبىر بىلىمدەرى تومەن جاعىمپازداردى جيناپ الۋعا اۋەس. مۇنداي جاعدايدا بىزدەن بۇرىن رەفورماڭنىڭ ءوزى شارشاپ، تيتىقتاپ قالاتىن شىعار...

قۋاندىق شاماحايۇلى،

حالىقارالىق جۋرناليست

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 23 (151) 30 مامىر 2012 جىل