ماقسات شوتاەۆ: «شەتەلگە شىققاندا ويىننىڭ اتاۋىنىڭ ماعىناسىن اشۋعا ۇيالامىز»
قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ ءبىرى - توعىزقۇمالاق. بۇگىندە دۇنيەنىڭ بىرنەشە ەلى وسىناۋ ويىنعا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىرعان كورىنەدى. الايدا، توعىزقۇمالاقتىڭ تەوريالىق تۇرعىدان زەرتتەلۋى كەمشىن ءتۇسىپ جاتقان جايى بار. وسىنداي ماسەلەلەر مەن توعىزقۇمالاق ويىنىنىڭ بۇگىنگى احۋالى تۋراسىندا توعىزقۇمالاق قاۋىمداستىعىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ماقسات شوتاەۆپەن بولعانى اڭگىمەنى ۇسىنىپ وتىرمىز.
«اباي-اقپارات»
- ماكە، ەلدەگى توعىزقۇمالاقتىڭ دامۋى قانداي دەڭگەيدە، قارقىن بار ما؟
قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ ءبىرى - توعىزقۇمالاق. بۇگىندە دۇنيەنىڭ بىرنەشە ەلى وسىناۋ ويىنعا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىرعان كورىنەدى. الايدا، توعىزقۇمالاقتىڭ تەوريالىق تۇرعىدان زەرتتەلۋى كەمشىن ءتۇسىپ جاتقان جايى بار. وسىنداي ماسەلەلەر مەن توعىزقۇمالاق ويىنىنىڭ بۇگىنگى احۋالى تۋراسىندا توعىزقۇمالاق قاۋىمداستىعىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ماقسات شوتاەۆپەن بولعانى اڭگىمەنى ۇسىنىپ وتىرمىز.
«اباي-اقپارات»
- ماكە، ەلدەگى توعىزقۇمالاقتىڭ دامۋى قانداي دەڭگەيدە، قارقىن بار ما؟
- توعىزقۇمالاقتىڭ قارقىنىنا شۇكىر دەۋگە بولادى. 2006 جىلعا دەيىن ونى ەل بويىنشا دامىتساق، ودان كەيىن سول جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ، بۇل ويىنىمىز ەۋروپا دەڭگەيىنە شىعا باستادى.سول جىلى لوندون قالاسىنداعى زياتكەرلىك ويىندار باعدارلاماسىنا ەنگىزىلدى. الەمدىك زياتكەرلىك 36 ويىننىڭ ءبىرى توعىزقۇمالاق بولىپ تانىلدى. سودان بەرى الەم جۇرتشىلىعى مەن ەۋروپا حالىقتارىن قىزىقتىرا باستادىق. بۇل - ويىننىڭ ءادىس-تاسىلىنە، تانىمىنا، ەرەجەسىنە قاتىستى قىزىعۋ بولىپ تابىلادى. سودان بەرى جاستار مەن ەرەسەكتەر قىزىعى باستاپ، ەۋروپالىق دەڭگەيدەگى جارىستارعا، فەستيۆالدارعا قوسىلا باستادى. 2007 جىلى توعىزقۇمالاق جارىسى چەحيادا كورىنىس بەردى. سونداي-اق، ءوز ايماعىمىزداعى قىرعىزستان، وزبەكستان، رەسەي، موڭعوليا، قىتاي ەلدەرىنىڭ قىزىعۋشىلىعى وياندى. كازىرگى كەزدە چەحيادا توعىزقۇمالاق قاۋىمداستىعى اشىلدى. 2010 جىلدان باستاپ الەم چەمپيوناتى وتە باستادى، ەۋروپادا 2012 جىلى چەحيادا الەم چەمپيوناتى، سوسىن 2014, 2019 جىلدارى 2 دۇركىن الەم چەمپيوناتى وتپەك. حالىقارالىق دەڭگەيدە ءبىراز جۇمىستار اتقارىلدى، بىراق ودان دا كوپ جۇمىستار ىستەۋ كەرەك. بىراق، تۇرىك اعايىندار مانكالانى 2009 جىلدان باستاپ قولعا السا دا، كازىر جوعارعى وقۋ مەكەمەلەرىندە ونى تاراتۋ مەن ۇيرەتۋدەن العا شىعىپ، قارقىنداتىپ كەتتى. ءبىز بۇل جاعىنان بيۋروكراتتىق بىلىقتاردان باسىمىزدى كوتەرە الماي ءجۇرمىز.
- توعىزقۇمالاقتىڭ قاۋىمداستىعى قازاقستاننان باسقا قاي ەلدەردە بار؟
- ناقتى تىركەلگەن قاۋىمداستىقتار بىزدە، قىرعىزستاندا، رەسەيدە، موڭعوليادا، ەۋروپا بويىنشا چەحيادا بار. سونىمەن بىرگە باسقا ەلدەردە جەرگىلىكتى ناسيحاتتاۋشىلاردىڭ ۇيىرمەلەرى مەن كلۋبتارى بار.
- توعىزقۇمالاقتان باسقا تۇركىلەردىڭ قانداي ويىندارى وسىنداي قارقىنمەن دامۋ ۇستىندە؟
- شىنىن ايتقاندا، تۇركىلەردىڭ توعىزقۇمالاقتان باسقا ءوز ەلىنىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ دامۋ داڭعىلىنا شىققان ويىن جوق. بىراق تۇركيادا قولعا الىنعان مانكالا دەگەن ويىن بار. قىرعىزستاندا «توعىزقۇرگول» بار. التايدا «التايشاتىرا» دەگەن ويىن بار. باسقا ناقتى كورىنىسكە يە ويىن ازىرگە جوق.
- قىرعىزدىڭ توعىزقۇرگولى مەن توعىزقۇمالاق ءبىر ەمەس پە؟
- حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن بۇلار ەكى ءتۇرلى ەرەجەمەن وينالعان ويىن بولعان. قىرعىز حالقى وزدەرىنىڭ بۇل ويىنىنا كوڭىل بولە الماعان كەزدە، توعىزقۇمالاقتىڭ ەرەجەلەرى سىنالاي ەنىپ كەتكەن. 1948 جىلى توعىزقۇمالاق ەرەجەسى بەكىتىلىپ، قالىپتاسقاننان كەيىن سول قىرعىزداردا دا وينالا باستاعان. سول جىلدارى جازىلعان ەڭبەكتەردە قىرعىزداردا «توعىزقۇمالاق» اتالعان جانە قازاقتىڭ ويىنى دەلىنگەن، بىراق سوڭعى جىلدارى قىرعىز اعايىنداردىڭ ۇلشىلدىعى باس كوتەرگەسىن، ولار ونى وزدەرىنشە «توعىزقۇرگول» اتاپ كەتتى، دەگەنمەن،توعىزقۇمالاقتان ايىرماسى بولماي وتىر.
- قاي ويىننىڭ دا الەۋەتى ونىڭ تەورياسىنا قاتىستى عوي. توعىزقۇمالاق بۇل جاعىنان قالاي دامۋدا؟ تەرميندەرى دەگەندەي؟
- توعىزقۇمالاقتىڭ تەرميندەرى جاقسى جەتىلگەنمەن، ونىڭ تەوريالىق ماسەلەلەرى ءالى كۇنگە دەيىن تۇبەگەيلى قولعا الىنعان جوق. الەمدە ەكى ويىندى كومپيۋتەرلىك ساراپتاۋعا جاتقىزا الماي جاتىر. ونىڭ ءبىرى - جاپوننىڭ «گو» دەگەن ويىنى، ەكىنشىسى - وسى ءبىزدىڭ «توعىز». شاحماتتا، باستان-اياق جۇرىستەر سارالانىپ، كىم قالاي باستاسا، قالاي جەڭىپ، جەڭىلەتىنى زەرتتەلسە، توعىزقۇمالاق بۇل جاعىنان كەمشىن. بۇل جاعىنان جاپوننىڭ گوسى مەن ءبىزدىڭ «توعىز» كومپيۋتەرلىك تالداۋعا كونبەي جاتىر. اتالعان ەكى ويىن سول جاق مىي بولىگىن عانا ەمەس، وڭ جاق مىي بولىگىن دامىتۋعا قابىلەتى بار. وڭ جاق مىي كوبىنە رۋحاني دامۋعا ۇلەس قوساتىن الەۋەت. اتالعان ەكى ويىندا دا وسى رۋحاني سىيپات باسىم. گو ويىنىندا الدىن الا تالداۋعا باعىنبايتىن جاقتارى باسىم بولىپ وتىر. مىسالى، توعىزقۇمالاقتاعى كومپيۋتەرلىك باعدارلاماعا باعىنبايتىن «تۇزدىق» ماسەلەسى بار. ادەتتە، تۇزدىق بولماسا، ويىندا تەڭ ءتۇسۋ بولمايدى دەلىنىپ كەلدى. تۇزدىق بولعاندا عانا توعىزدا تەڭ ءتۇسۋ مۇمكىندىگى بار دەلىندى. ال، تاجىريبە باسقا نارسەنى كورسەتىپ بەردى: تۇزدىق بولماعاندا دا تاقتادا تەڭ ويىن قالىپتاساتىنى بەلگىلى بولدى. ونى كومپيۋتەرگە تالداۋ كورسەتە المايدى، جورامالداۋ مۇمكىن ەمەس. ال، تۇزدىق توعىزتەكتەس 400-گە تاياۋ ويىن بولسا، سونىڭ ەشقايسىسىندا كەزدەسپەيدى، ول تەك قانا توعىزقۇمالاقتا بولىپ وتىر. سونىڭ ارقاسىندا توعىزدىڭ تەورياسى مەن ءادىس-ءتاسىلى باي كورىنەدى. باسقا ويىنداردا تۇزدىق بولماعاسىن، ويىن ەكى جاعدايدا عانا اياقتالادى: ەگەر بىرەۋى ويىن ماقساتى ورىندالسا، ەكىنشىسى ويىن تاستارى تاۋسىلسا. ال، تۇزدىقتىڭ بار بولۋى ويىن سوڭىنداعى شيەلەنىستى 28 ەسە ارتتىرىپ وتىر. اسىرەسە، وتاۋلار مەن تۇزدىق اراسىنداعى تارتىستار اسا تاكتيكانى قاجەت ەتەدى. مىنە، وسىعان وراي توعىزقۇمالاقتىڭ سول شيەلەنىستەردى اشاتىن تەوريالىق احۋالى ءالى ءالجۋاز بولىپ وتىر.
- ويىننىڭ اتاۋىنا كەلسەك: ەكى ءسوزدىڭ تىركەسىنەن قۇرالىپ،شۇبالىڭقى سىيپاتتا. بۇل ەندى شەتەلگە تاراعان سايىن ايتىلىمعا اۋىر سوقپاي ما؟ جالپى، ويىننىڭ اۋەلگى اتاۋى «توعىزقۇمالاق» پا؟
- 2006 جىلى ءبىز لوندون وليمپياداسىنا بارار كەزدە، قاي اتاۋمەن اپارامىز، قايتكەندە ونىڭ ءمان-ماقساتى بۇزىلماي جەتەدى دەگەن تالقى بولدى. بىراق، سول كەزدەگى توعىزقۇمالاقشىلار وسى اتاۋدا قالعانىن قالاپ، اتاۋ تۋراسىندا زەرتتەمە جاساپ، تەوريالىق جاعىن بەكىتە تۇسۋگە ۋادە بەرگەن ەدى. بىراق، ول ۋادە ورىندالعان ەمەس. ءالى كۇنگە توعىزقۇمالاق تۋرالى ناقتى دا قوماقتى زەرتتەۋ بولماي وتىر. شىن مانىندە، بۇل ويىننىڭ بىرنەشە اتاۋلارى بولعان: «توعىزقۇمالاق»، «حان» ويىنى، «قوزداتۋ»، كەيدە «وردا» اتالعان. ءوز ويىمشا، ەڭ جاقسى دا قولايلى اتاۋ، ول - «وردا» اتاۋى. ءتىپتى، «توعىز» دەپ قالدىرساق تا بولادى، ويتكەنى، «قۇمالاق» ءسوزىن قوسۋدىڭ ءوزى كوپ ادامدى شاتاستىرادى. كوپشىلىك جۇرت ويىندا تەك قانا توعىز قۇمالاق بار دەپ ۇعىپ قالادى. بۇل ويىندى «قويشىلار ويىنى» دەپ اتايتىن ازاماتتار دا بار، بىراق ول شىندىققا ساي ەمەس، شىن مانىندە بۇل ويىن ەكى تاراپتىڭ شايقاس الاڭىن ەلەستەتەدى، ياعني ويىن سىيپاتىندا اسكەري تارتىس، سوعىس ونەرىنىڭ كورىنىسى بار. سوندىقتان «توعىزقۇمالاق» اتاۋى ءبىر جاعىنان قارابايىر، ويىننىڭ ءمانىن اشپايدى، ەكىنشى جاعىنان تۇرپايىلاۋ. شەتەلگە شىققاندا ويىننىڭ اتاۋىنىڭ ماعىناسىن اشۋعا ۇيالامىز دا، «قۇمالاق» ءسوزىن اۋدارساق، بىرقاتار شەتەلدىك ارىپتەستەردىڭ مىيىعىنا كۇلكى ۇيىرىلەدى. يسپاندار، نەمىستەر، تۇرىكتەر سۇراعىشتايدى. امال جوق، ولارعا قويدىڭ ءناجىسى ەكەنىن اۋدارۋعا تۋرا كەلەدى، سوسىن ولار ونىڭ ويىنعا نە قاتىسى بارىن ۇقپاي دال بولادى. ارينە، بۇل ويىندى كوشپەلى مادەنيەتتىڭ كورىنىسى ەكەنىن، سودان قالعان اتاۋ دەپ تۇسىندىرۋگە بولادى، بىراق ءسوز كوبەيىپ، اقتالۋعا كوشەتىنىمىز راس. شىندىعىندا «توعىزقۇمالاق» دەگەن اتاۋ سوڭعى 2-3 عاسىرعا عانا ءتان بولىپ وتىر. ال، 12-عاسىردا مۇنداي ويىندار «كۇش» دەلىنگەن، تۇرىكتەر كەيدە مانكالانى «كۇش» اتايدى. بىلاي ايتقاندا، ويىن بارىسىندا ەكى تاراپتىڭ كۇشتەرى سىنعا تۇسەدى جانە بىرەۋى نىعايىپ، بىرەۋىنىڭ كۇشى كەميدى دەگەندەي ءمان جاتادى. كۇش سىناسۋ، اقىل سىناسۋ دەگەن ماعىنادا عوي. بولاشاقتا زەرتتەۋگە شىنداپ كىرىسكەنىمىز ماقۇل. جانە دە «توعىزقۇمالاق» اتاۋىن قايتا قاراۋدان تارتىنباعانىمىز دۇرىس. ءتىپتى، «قۇمالاقتى» ايتقاندا، ءوزىمىزدىڭ ادامدارىمىز كۇلىپ قويا بەرەدى. ال، شىن مانىندە بۇل زيالىلاردىڭ، اقىلمانداردىڭ ويىنى عوي. وعان قۇمالاقتىڭ دا، شوپاننىڭ دا قاتىسى شامالى. «قۇمالاق» ءسوزىن قاتىستىرۋ ارقىلى ويدى ءبىز مال شارۋاشىلىعىنا، مالشىلىققا عانا بۇرامىز دا، ەڭ بولماسا «توعىز» اتاساق، وندا ول ءسوزدىڭ اسا تەرەڭ مانىنە بويلار ەدىك. 9 - سان عانا ەمەس، شەكسىزدىكتى، بولمىستى، اتا-بابامىزدىڭ قۇندىلىقتى ولشەگەن سىيپىرى عوي. سوعان كوڭىل بولەتىن ۋاقىت جەتتى.
- اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت.
«اباي-اقپارات»
