پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ مەملەكەتتىڭ قارجىسىن وڭدى-سولدى شاشقان شەنەۋنىكتەردىڭ «موينىن بۇراپ جۇلىپ الاتىنىن» ايتا كەلىپ، وتكەن داعدارىستىڭ كەزىندەگى جازالاۋ شارالارىن قولداناتىنىن العا تارتتى. الايدا، بتا بانكتىڭ بۇگىنگى مۇشكىل حالىنە قاراعاندا، سول كەزدە مەملەكەت باسشىسىنىڭ «جازالاۋىنان» سىتىلىپ كەتكەندەر بار سياقتى. بۇل بانككە مەملەكەتتىك قازىنادان ميللياردتاعان دوللار قۇيىلدى (تۋرا ماعىناسىندا «قۇيىلدى»). ودان بەرى دە ءۇش جىل ءوتتى. بىراق، بانكتىڭ ءحالى ءالى دە مۇشكىل. قازاقستاننىڭ باسىنا تونگەن بارلىق بالەگە كىنالى دەلىنىپ جۇرگەن ءابليازوۆتىڭ ءىزىم-عايىم جوعالعانىنا دا ءتورت جىل. بىراق، بانكتىڭ قارىزى جابىلمادى، بتا-نىڭ باسىنا ۇيىرىلگەن قويۋ قارا بۇلت سەيىلمەدى. ەندى مىنە، تاعى دا بتا ۇلتتىق قوردىڭ قارجىسىنا قول سالماق. سالىق تولەۋشىلەردىڭ، ياعني ءسىز بەن ءبىزدىڭ اقشامىز تاعى دا وسى بانكتى «قۇتقارۋ» شاراسىنا جۇمسالماق. بانك ەڭسەسىن تىكتەي المادى. بىراق، تىعىرىقتان شىعار جولدى ۇسىنعاندار جاۋاپقا تارتىلعان جوق.  تارتىلمايدى دا. سەبەبى، ولار بۇگىن دە قارجىلىق جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ باسىندا وتىر. جاي وتىرعان جوق، دامۋدىڭ جالعىز جولى، تىعىرىقتان شىعار بىردەن-ءبىر ءتاسىل رەتىندە تاعى دا ەسكى جۇيەنى ۇسىنۋدا. ولار وسى ارەكەتتەرى ارقىلى وزدەرىنىڭ كاسىبي بىلىكسىزدىگىن جانە جەلگە شاشىلعان اقشانى بۇركەلەمەك. بالكىم، ۇرلىقتارىن جاسىرماق.

پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ مەملەكەتتىڭ قارجىسىن وڭدى-سولدى شاشقان شەنەۋنىكتەردىڭ «موينىن بۇراپ جۇلىپ الاتىنىن» ايتا كەلىپ، وتكەن داعدارىستىڭ كەزىندەگى جازالاۋ شارالارىن قولداناتىنىن العا تارتتى. الايدا، بتا بانكتىڭ بۇگىنگى مۇشكىل حالىنە قاراعاندا، سول كەزدە مەملەكەت باسشىسىنىڭ «جازالاۋىنان» سىتىلىپ كەتكەندەر بار سياقتى. بۇل بانككە مەملەكەتتىك قازىنادان ميللياردتاعان دوللار قۇيىلدى (تۋرا ماعىناسىندا «قۇيىلدى»). ودان بەرى دە ءۇش جىل ءوتتى. بىراق، بانكتىڭ ءحالى ءالى دە مۇشكىل. قازاقستاننىڭ باسىنا تونگەن بارلىق بالەگە كىنالى دەلىنىپ جۇرگەن ءابليازوۆتىڭ ءىزىم-عايىم جوعالعانىنا دا ءتورت جىل. بىراق، بانكتىڭ قارىزى جابىلمادى، بتا-نىڭ باسىنا ۇيىرىلگەن قويۋ قارا بۇلت سەيىلمەدى. ەندى مىنە، تاعى دا بتا ۇلتتىق قوردىڭ قارجىسىنا قول سالماق. سالىق تولەۋشىلەردىڭ، ياعني ءسىز بەن ءبىزدىڭ اقشامىز تاعى دا وسى بانكتى «قۇتقارۋ» شاراسىنا جۇمسالماق. بانك ەڭسەسىن تىكتەي المادى. بىراق، تىعىرىقتان شىعار جولدى ۇسىنعاندار جاۋاپقا تارتىلعان جوق.  تارتىلمايدى دا. سەبەبى، ولار بۇگىن دە قارجىلىق جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ باسىندا وتىر. جاي وتىرعان جوق، دامۋدىڭ جالعىز جولى، تىعىرىقتان شىعار بىردەن-ءبىر ءتاسىل رەتىندە تاعى دا ەسكى جۇيەنى ۇسىنۋدا. ولار وسى ارەكەتتەرى ارقىلى وزدەرىنىڭ كاسىبي بىلىكسىزدىگىن جانە جەلگە شاشىلعان اقشانى بۇركەلەمەك. بالكىم، ۇرلىقتارىن جاسىرماق. باس پروكۋراتۋرا نەمەسە قارجى پوليتسياسى بتا-بانكتىڭ باسىندا وتىرعان قازىرگى توپ-مەنەدجمەنتتىڭ جانە ولارعا قولداۋ كورسەتكەن، سولاردىڭ ارەكەتىنە كوز جۇما قاراعان، بانكتىڭ باسىنداعى شىنايى جاعداي تۋرالى جاق اشپاعان شەنەۋنىكتەردىڭ ارەكەتىنە ءجىتى نازار سالعانى ءجون شىعار، بالكىم.

جازالاۋدىڭ قازاقى ۇلگىسى

شەنەۋنىكتەر مەن ۇلتتىق كومپانيا جەتەكشىلەرىنىڭ قازىنانىڭ قارجىسىن وڭدى-سولدى شاشۋى، ميللياردتاعان قارجىنى جەلگە ۇشىرۋى مەملەكەت باسشىسىنىڭ شىدامىنىڭ شەگىنە جەتۋىنە سەبەپ بولعان سەكىلدى. پرەزيدەنت مەملەكەتتىڭ مۇلكىن جەلگە شاشقانداردىڭ «موينىن بۇراپ جۇلىپ الۋعا» بەلىن بەكەم بۋىپ وتىر.

الەمدىك تاجىريبەگە كوز سالساق، شەنەۋنىكتەر اراسىنداعى ۇرلىق-قارلىق، سىبايلاس جەمقورلىق پەن پاراقورلىق تۇرلىشە جازالانعانىن كورەمىز. قاراپايىم جانداردى دارعا اساتىن بولعان. ال باسىن كەسۋ تۇرىندەگى جازالاۋ قاشاننان-اق باي-شونجارلارعا قاتىستى قولدانىلعان. مىسالى، ريم يمپەرياسىندا جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەردىڭ باسىن قىلىشپەن شاباتىن بولعان. ال ەگەر قىلىشپەن ەمەس، بالتامەن شاباتىن بولسا، بۇل ماسقاراشىلىق دەپ ەسەپتەلگەن. ويتكەنى، ەجەلگى ريمدە بالتامەن قۇرباندىققا شالىناتىن مالدىڭ باسىن شاپقان. بۇدان ەكى ءجۇز جيىرما جىل بۇرىن ءبىرىنشى رەت كوپشىلىكتىڭ الدىندا گيلوتينامەن جازالاۋ شاراسى قولدانىلعان. «العاشقى تاجىريبەنى» جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بىرەۋدىڭ ءاميانىن جىمقىرعان ۇرىنىڭ باسى كەسىلگەن. گاليفاكس گيلوتيناسى، ياكي اۋىرلىق كۇشىنىڭ اسەرىنەن ەكپىنمەن كەلىپ باستى كەسىپ تۇسەتىن اۋىر پىشاق فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسى كەزىندە كەڭىنەن قولدانىلىپ، «تازارۋ مەن جاڭارۋدىڭ سيمۆولى» رەتىندە ەستە قالعان.

الايدا، ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر اراسىنداعى ۇرى-قارىلاردىڭ جولى بولدى. ولاردىڭ باسىن ەشكىم شاپپايدى دا، كەسپەيدى دە. تەك، مويىندارىن بۇراپ جۇلىپ الادى. ەسەسىنە، ەجەلگى داستۇرگە ساي، باسىن الۋ تۇرىندەگى جازالاۋ باي-شونجارلار مەن بيلىكتىڭ وكىلدەرىنە عانا ءتان ەكەنىن ەسكەرسەك، ۇكىمەتتە وتىرعان جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەرىمىز بەن بانكتەردىڭ جانە ۇلتتىق حولدينگ باسشىلارىنىڭ اتاق-ابىرويىنا نۇقسان كەلمەيدى.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، 25 مامىر كۇنى جامبىل وبلىسىنىڭ اكىمشىلىگىندە قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىن دامىتۋ ماسەلەسى بويىنشا وتكەن جينالىستا مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ مەملەكەتتىڭ قازىناسىنا قول سۇققاندار قاتاڭ جازالاناتىنىن ايتقان بولاتىن. «سىزدەرگە جانە جالپى بارشا قازاقستاندىقتارعا ەسكەرتەمىن. داعدارىس كەزىندەگىدەي جازالايمىن، سوقىر تيىن ۇرلاعانداردىڭ مويىندارىن بۇراپ جۇلىپ الامىن. كەيىن وكىنىپ قالماس ءۇشىن بارلىق بولىنگەن قارجى ماقساتتى تۇردە جۇمسالاتىن بولسىن. ءماسليحاتتار، تەكسەرۋشى ورگاندار، اكىمشىلىك قىسىم جاساماي، كەدەرگى كەلتىرمەي، قارجىنىڭ جۇمسالۋىن قاداعالايتىن بولسىن»، - دەدى ەلباسى.

مەملەكەت باسشىسى 2007-2010 جىلدارداعى داعدارىس كەزىندە قازىنا قارجىسىن قىمقىرعانى ءۇشىن «باسىمەن جاۋاپ بەرگەندەردى» العا تارتتى. الايدا، ءۇش جىل بۇرىن «تيىن-تەبەن» كورسە «جولدان تاياتىن» ۇرى-قارىلاردىڭ ءبىرازى «باسىمەن جاۋاپ بەرۋدەن» قۇتىلىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. بتا-بانكتىڭ باسىنداعى قارجىلىق احۋالدىڭ اۋىرلىعى وسىلاي دەۋگە ماجبۇرلەپ وتىر.

دانىككەننەن قۇنىققان جامان

«سامرۇق-قازىنا» ءال-اۋقات قورى مەن ۇلتتىق بانك ميللياردتاعان دوللار كولەمىندە قارجى قۇيىپ، قولداۋ كورسەتكەنىنە قاراماستان، بۇدان بۇرىن دا تالاي تارتىسقا ارقاۋ بولعان بتا-بانك تاعى دا بانكروتتىققا ۇشىراۋدىڭ از الدىندا تۇر. بانكتىڭ بۇگىنگى جاعدايىنىڭ مۇشكىل ەكەنىن جانە بولاشاعىنىڭ بۇلىڭعىر ەكەنىن تەك وتاندىق ساراپشىلار عانا ەمەس، حالىقارالىق رەيتينگ اگەنتتىكتەرى دە كورسەتۋدە.

بانكتىڭ باسىنا تونگەن اۋىر جاعدايعا مۇحتار ءابليازوۆ پەن ونىڭ كومانداسىنىڭ قاتىسى بار ەكەنىن ءبىز جاقسى تۇسىنەمىز. الايدا، قاشقىن بانكير «باسشىلىقتان» كەتكەننەن كەيىن قارىزداردى جابۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك قازىنادان ميللياردتاعان دوللار قۇيىلعانىنا قاراماستان، ونىڭ ەشقانداي ناتيجە بەرمەگەنىن مويىنداۋعا ءتيىسپىز. بانكتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ شارالارى ەشقانداي ناتيجە بەرگەن جوق. ءابليازوۆتان كەيىن بيلىكتى قولعا العان توپ-مەنەدجمەنتتىڭ ارەكەتى جاعدايدى تۇراقتاندىرۋعا جانە بانكتىڭ قارجىلىق احۋالىن تۇزەۋگە ەمەس، وففشورلىق ەسەپ-شوتتارعا كەتىپ قالعان  اكتيۆتەردى قايتارۋعا جۇمىلدىرىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. ەڭ وكىنىشتىسى، بۇل ارەكەتتەن دە ەش ناتيجە جوق. 2010 جىلى بانك تەك قانا زاڭدىق كەڭەس الۋعا 24 ملرد تەڭگە شىعىنداسا، 2011 جىلدىڭ ءۇش توقسانىندا عانا وسى ماقساتقا 19 ملرد تەڭگە جۇمساعان.

«سامرۇق-قازىنانىڭ» تاساسىنا تىعىلعان بانك باسشىلارى وزدەرىن نارىقتىق قارىم-قاتىناستىڭ تولىققاندى سۋبەكتىسى رەتىندە كورسەتىپ وتىرعان جوق. ولاردىڭ بۇل ارەكەتى نارىقتىق ەكونوميكا جاعدايىنداعى ءادىل باسەكەلەستىكتى ستراتەگيالىق ماقسات سانايتىن باسقا بانكتەر مەن قارجىلىق قۇرىلىمداردىڭ نارازىلىعىن تۋدىرىپ وتىرعانى دا تۇسىنىكتى. تۇيىققا تىرەلگەن بانكتىڭ توپ-مەنەدجەرلەرى مەن ولاردىڭ قىزمەتىن قاداعالاۋعا جانە رەتتەۋگە ءتيىس شەنەۋنىكتەر تىعىرىقتان شىعار جالعىز جول قارىزدى قايتا قۇرىلىمداپ، ۇلتتىق قوردان تاعى دا قاراجات الۋ دەپ وتىر.

«دانىككەننەن قۇنىققان جامان». العاشقى قايتا قۇرىلىمداۋدان كەيىن بتا-بانك باسشىلارىنىڭ ءبىر جىل بويى قول جەتكىزگەن تابىستارىن ايتىپ،  «ەڭ ۇزدىك» دەگەن ماراپاتتارىن جارنامالاعانى ءمالىم. ەگەر راسىمەن دە «ۇزدىكتەردىڭ» قاتارىندا بولسا، 2011 جىلدىڭ سوڭىندا تەك بوند بويىنشا عانا قالايشا 2 ملرد دوللار كولەمىندەگى دەفولتقا جول بەرىلدى؟ نەلىكتەن؟ بالكىم، بانك باسشىلارى اقشانى ەسەلەۋگە، قارىزدى قايتارۋعا اسا قاتتى باس قاتىرماعان شىعار؟ ولار، مۇمكىن، تاعى دا قايتا قۇرىلىمداۋعا، ياعني ۇلتتىق قوردىڭ اقشاسىنا يەك ارتقان شىعار؟ ءدال وسىنداي «دامۋ ستراتەگياسىن» ءجون كورەتىن مۇددەلى توپتارعا سەنگەن شىعار، بالكىم?..

دەفولتقا بارار جول

بتا-نىڭ جاعدايى وتكەن جىلدىڭ قاراشا ايىندا كۇرت ءتۇسىپ كەتتى. ءدال سول كەزدە Fitch Ratings حالىقارالىق اگەنتتىگى قازاقستاننىڭ بتا بانكىنىڭ جانە ونىڭ ەنشىلەس قۇرىلىمى بتا بانك (بەلارۋس) جاق-ىنىڭ ۇزاق مەرزىمدى دەفولت ەميتەنتى («ردە») رەيتينگىن «ۆ-» دەڭگەيىنەن دەفولت الدىنداعى «سسس» دەڭگەيىنە ءتۇسىردى.  2011 جىلدىڭ سوڭىندا بتا-بانكتىڭ ءوز كاپيتالى كەرى كەتتى. 2011 جىلدىڭ قاڭتار-قىركۇيەك ايلارىندا عانا بتا مسفو بويىنشا عانا 203,824 ميلليارد تەڭگە (1,375 ميلليارد دوللار) كولەمىندە تازا شىعىنعا باتتى. وسى مەزگىل ىشىندە بانكتىڭ كاپيتال تاپشىلىعى ءۇش ەسەگە دەيىن ارتىپ، 318,613 ميلليارد تەڭگەگە ( 2 ميلليارد دوللاردان استام) جەتتى. قىركۇيەك ايىندا بانك باسشىلارى كورپوراتيۆتىك سسۋدا پورتفەلىندەگى قارجىعا بايلانىستى تۇيتكىلدى جەتكىزدى (15 ميلليارد دوللاردىڭ 13,75 ميللياردى). جاعداي ودان كەيىن دە تۇزەلگەن جوق (1-كەستە).

1-كەستە. 01.05.2012 ج كورسەتكىش بويىنشا ەدب قارجىلىق كورسەتكىشتەرى (مىڭ تەڭگە)

جەكە كاپيتالىنىڭ كەرى كەتۋى 8 ملرد دوللاردان اسىپ كەتكەنىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. سالىستىرمالى تالداۋ جاساۋ ماقساتىندا كازكوممەرتسبانك، قازاقستاننىڭ حالىق بانكى، اليانس بانك جانە تەمىربانكتىڭ قارجىلىق كورسەتكىشتەرىن قوسا الدىق. بۇل قارجىلىق قۇرىلىمداردىڭ اكتسيونەرلىك كاپيتالىنا دا «سامرۇق-قازىنا» ءال-اۋقات قورى ەنىپ، بۇلار دا بتا-بانك سەكىلدى قايتا قارجىلانۋعا جانە نەسيەلەۋگە قارجى العان بولاتىن. ال سوڭعى ءۇش جىلدا ولار قايتا قۇرىلىمداۋدان ءوتتى.

بيىلعى جىلدىڭ  1 مامىرىنداعى جاعداي بويىنشا ەدب-ءنىڭ اكتيۆتەرىن جىكتەۋ كورسەتكىشتەرى (2-كەستە) بتا توپ-مەنەدجەرلەرىنىڭ جانە مەملەكەت تاراپىنان بەكىتىلگەن نەگىزگى قارجىلىق رەتتەۋشىلەرلىڭ بتا-بانكتەگى جاعدايدى تۇراقتاندىرىپ، ونى قارجى نارىعىنا قايتارۋ ءتاسىلىنىڭ ءتيىمسىز بولعانىن انىق كورسەتەدى.

2-كەستە. 01-05-2012 ج. جاعداي بويىنشا ەدب-ءنىڭ اكتيۆتەرى مەن شارتتى مىندەتتەمەلەرىنىڭ جىكتەمەسى (مىڭ تەڭگە)

كازكوممەرتسبانك، قازاقستاننىڭ حالىق بانكى، اليانس بانك جانە تەمىربانكتىڭ داعدارىس كەزەڭى ءۇشىن تاڭداعان دامۋ ستراتەگياسى تيىمدىلىگىن كورسەتىپ، وڭ ناتيجە بەرگەن. ال بتا-بانكتىڭ دامۋ ستراتەگياسى مەن كىرىس كوزى اكىمشىلىك رەسۋرس (ياعني قارىزدى جويۋ) پەن ۇلتتىق قوردىڭ قارجىسى ەسەبىنەن عانا بولعانعا ۇقسايدى. سونداي-اق، اكتيۆتەردى قايتارىپ الۋعا جانە نەسيە پورتفەلىنىڭ تيىمدىلىگىنە ءۇمىت ارتقان سەكىلدى.  شىن مانىندە كىرىس كوزى رەتىندە قايتارىلعان قارجى جوق، ال كىرىس كوزى رەتىندەگى نەسيە پورتفەلى نەگىزىنەن رەسەيدە جانە باسقا دا شەت مەملەكەتتەردە شوعىرلانعان. بۇل نەسيەلەر بويىنشا جۇمىس جاندانعان جوق، رەسەيدە ىسكەرلىك بەلسەندىلىك ارتپادى. ناتيجەسىندە، ستراتەگيالىق كىرىس كوزى رەتىندە تاڭداپ العان بۇل ەكەۋىنەن دە بانك پايدا تاپپادى. بۇگىنگى كۇنى بانكتىڭ جالپى شىعىندارى كىرىس مولشەرىنەن اسىپ كەتتى. سوڭعى بەس جىل كولەمىندە بتا-بانك الۋى ءتيىس پايىزدىق كىرىستىڭ شامامەن بەستەن ءبىر بولىگىن المادى. بۇل سسۋدا پورتفەلىنىڭ ساپاسىن كورسەتەتىن وتە تومەن كورسەتكىش.

2012 جىلدىڭ 1 ساۋىرىندەگى جاعداي بويىنشا بتا-بانكتەگى جۇمىس ىستەمەيتىن كرەديتتەر جالپى نەسيە كولەمىنىڭ 61,41%-ىنا تەڭ بولعان. 90 كۇننەن كەشىگىپ تولەنەتىن نەسيەلەرىنىڭ كولەمى 76,17% بولعان. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتساق، «كازكوممەرتسبانك» اكتسيونەرلىك قوعامىندا بۇل كورسەتكىش 28,53%، ال قازاقستاننىڭ حالىق بانكىندە ودان دا از - 22,90%. بتا-بانكپەن سالىستىرعاندا قارجىلىق داعدارىس كەزىندە تەحنيكالىق دەفولتتى باستان وتكەرگەن اليانس بانك پەن تەمىربانكتىڭ كورسەتكىشتەرى اناعۇرلىم جاقسى.

كەلتىرىلگەن مالىمەتتەر جاعدايدىڭ اسا قاۋىپتى ەكەنىن كورسەتەدى. اقىرىندا الماتى قالاسىنداعى ارنايى قارجىلىق سوتتىڭ شەشىمىمەن، 2012 جىلدىڭ 8 مامىرىندا «بتا-بانكتىڭ» قايتا قۇرىلىمداۋ جونىندەگى تالاپ ارىزى قاناعاتتاندىرىلدى. قارجىلىق سوت 2012 جىلدىڭ 27 قىركۇيەگىنەن كەشىكتىرمەي قايتا قۇرىلىمداۋ تۋرالى قاۋلى شىعاردى. بۇل وسىمەن ەكىنشى رەسترۋكتۋريزاتسيا بولماق.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتسەك، 2010 جىلى بتا-بانك 2009 جىلعى دەفولت سالدارىنان بولعان قارىزدارىن قايتا قۇرىلىمداۋ جۇمىسىن اياقتاعان بولاتىن. ول كەزدە كرەديتورلار قولما-قول اقشا، بانكتىڭ اكتسياسى جانە بانكتىڭ جاڭادان شىعارىلعان وبليگاتسيالارىنا يە بولىپ، بارلىق وتەلمەگەن قارىزدان باس تارتقان بولاتىن. سونىڭ ناتيجەسىندە بانكتىڭ قارىزى 12,2 ميلليارد دوللاردان 4,4 ميلليارد دوللارعا دەيىن قىسقارىپ، قارىزدى قايتارۋ ۋاقىتى 20 جىلعا دەيىن ۇزارتىلعان. قايتا قۇرىلىمداۋ اياقتالعاننان كەيىن كرەديتورلار بانكتىڭ اكتسيونەرىنە اينالدى، ولار قازىرگى كەزدە بانك اكتسياسىنىڭ 18,5%-ىنا يە. بانككە 6 ميلليارد دوللار كولەمىندە ينۆەستيتسيا قۇيعان «سامرۇق-قازىنا» ءال-اۋقات قورى بانكتىڭ نەگىزگى اكتسيونەرى رەتىندە اكتسيانىڭ 81,48-ىن يەلەنىپ وتىر.

مۇنداي ايرىقشا قامقورلىق بتا-دان باسقا بىردە-ءبىر قارجىلىق ينستيتۋتقا جاسالعان جوق. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتار بولساق، 2009 جىلى قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ داعدارىسقا قارسى كۇرەس شارالارىنا بولگەن قارجىسى 2,3 ترلن تەڭگە (شامامەن 16 ملرد دوللار) نەمەسە 2009 جىلعى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 15%-ى. وسى قارجىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى بتا-بانككە مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتۋ شاراسىنا جۇمسالعان.

الايدا، بولىنگەن قارجى ءتيىمدى پايدالانىلدى ما؟ ارادا جىل وتپەي جاتىپ ۇكىمەت پەن «سامرۇق-قازىنا» ءال-اۋقات قورى دەفولت قاۋپى ءتونىپ تۇرعانىن جاريا ەتسە، ال بانك باسشىلارى تاعى دا قايتا قۇرىلىمداۋعا ءوتىنىش بىلدىرسە، قارجى ماقساتتى پايدالانىلدى دەۋگە بولا ما؟ كەزەكتى قايتا قۇرىلىمداۋ تۋرالى ۇسىنىستى «سامرۇق-قازىنا» ءال-اۋقات قورى مەن قارجىلىق رەتتەۋشى - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق بانكى دە قولداپ وتىرعانىن ايتا كەتكەن ءجون شىعار.

وسى ورايدا قازاقستاننىڭ قارجىلىق جۇيەسىن تۇراقتاندىرۋ ناۋقانىنا قاتىسقان بانكتەردىڭ بارلىعى تىعىرىقتان شىعار جول تاپقاندا، بتا-بانك نەلىكتەن بەلشەسىنەن باتقان قارىزدان قۇتىلا الماي وتىر دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندايدى.  بانكتىڭ قارىزى تاعى دا شاش-ەتەكتەن. وسى جاعدايعا تىكەلەي جاۋاپتى بتا توپ-مەنەدجمەنتى دە، نەگىزگى قارجىلىق رەتتەۋشى دە جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلاتىنعا ۇقسامايدى. بۇل ارادا ماسەلە تەك كاسىبي دەڭگەي مەن ءتيىمدى مەنەدجمەنت تاڭداۋعا بايلانىستى بولماۋى مۇمكىن. ولاي دەيتىنىمىز، قازىنانىڭ قارجىسىنا كوز تىگۋشىلەر كوپ بولسا، قولى تازا ەمەس ادامدار وتىرسا، باسقارۋشى توپ جۇمىستى دۇرىس ۇيىمداستىرا بىلمەسە، جۇيەلى جۇمىس ىستەۋدى جولعا قويماسا، قارىزدىڭ وسە بەرەرى حاق.

كەمشىلىك بار دا، ناتيجە جوق

بانكتى قايتا قۇرىلىمداۋ ادەتتە قارىزدى جانە اكتيۆتەردى (پايدا اكەلمەيتىن اكتيۆتەردى ساتۋ) قايتا قۇرىلىمداۋ، شتاتتى قىسقارتۋ، بانكتى قايتا قۇرۋ (قوسىلۋ نەمەسە بىرىگۋ، ت.ب.) تۇرىندە جۇزەگە اسادى. ال بتا-بانك باسشىلىعى بولسا، تەك قارىزدى جويۋعا عانا كوڭىل بولەدى. پايدا اكەلمەيتىن اكتيۆتەردى ساتۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە ساراڭدىق تانىتادى. تاعى دا سالىستىرۋ ءۇشىن ايتار بولساق، بتا-نىڭ بانك كونگلومەراتى  24 سۋبەكتىدەن تۇرادى. ال «المەكس» حولدينگتىك كومپانياسى» اق-دا بۇل كورسەتكىش 19, «تسەسنا» كورپوراتسياسىندا» 15, «اتف بانكتە» 4-ەۋ. بىرىگۋ تۋرالى يدەيانى بانك باسشىلىعى ءتىپتى قولدامايدى. مىسالى، اليانس بانك، تەمىربانك جانە بتا-بانكتىڭ بىرىگۋى تۋرالى ءسوز بولعان (بۇل ماسەلەگە سوڭىنا قاراي تاعى اينالىپ سوعامىز). ال قىزمەتكەرلەردى جانە بانك باسشىلارىنىڭ شىعىنىن 25 پايىزعا قىسقارتۋ بيىل عانا كوتەرىلىپ وتىر. نەگىزى مۇنداي شارانى باياعىدا-اق قولعا الۋ كەرەك ەدى.

سوندا بتا-بانك باسشىلىعى قاشانعا دەيىن «بانكتەر تۋرالى» زاڭنىڭ 59-بابىنىڭ 2 جانە 3 تارماقتارىنا يەك ارتپاق؟ زاڭنىڭ اتالعان تارماقتارىنا ساي، سوت ارقىلى قايتا قۇرىلىمداۋدان ءوتۋ قازاقستانداعى پروبلەمالىق بانكتەردىڭ ەڭ سوڭعى مۇمكىندىگى. مەملەكەتكە قۇتقارۋشى بولۋعا قۇقىقتىق نەگىز بار. الايدا، بتا-بانك قاشانعا دەيىن ماسەلەنى شەشۋدىڭ ءتيىمدى جولىن ۇسىنۋدان قاشقاقتاي بەرمەك؟ قاشانعا دەيىن بانكتەردىڭ قارىزىن كەشىرۋ قاراپايىم سالىق تولەۋشىلەردىڭ ەسەبىنەن جۇزەگە اسىرىلماق؟ «سامرۇق-قازىنا» بەرەتىن قارجىنىڭ ۇلتتىق قوردان الىناتىنى ايدان انىق. مۇنى وتاندىق ساراپشىلار عانا ەمەس، شەتەلدىك ماماندار دا تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىپ وتىر. مىسالى، UBS Investment Bank ساراپشىسى كەتلين ميدلەميس بىلاي دەيدى: «...سامرۇق-قازىنا تاعى دا قارجى قۇيىپ، بانكتىڭ بۇكىل قارجى تاپشىلىعىن جابادى. ەكىنشى قايتا قۇرىلىمداۋ شاراسى «سامرۇق-قازىنانىڭ» كومەگىنسىز جۇزەگە اسپايدى».

مۇنى ءانۋار سايدەنوۆ تە جوققا شىعارىپ وتىرعان جوق. الەمدىك داعدارىستىڭ جاڭا تولقىنىنا ەكونوميكامىزدىڭ جانە ەل ازاماتتارىنىڭ دايىندىعى تۇرعىسىنان العاندا، بار ءۇمىت ۇلتتىق قوردا جانە «سامرۇق-قازىنا» ءال-اۋقات قورى مەن ۇكىمەت جاسايتىن داعدارىسقا قارسى باعدارلامادا.  مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ ءدال وسى تەتىگىنە سەنىم ارتقان بتا-بانك ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى تاعى دا «جوقتان بار بولۋدىڭ» مۇمكىندىگى بار ەكەنىن ەسەپكە العان سەكىلدى. كتك تەلەارناسىنداعى «پورترەت نەدەلي» باعدارلاماسىنىڭ قاڭتار ايىنداعى كەزەكتى ءبىر سانىندا ءسوز العان باسقارما توراعاسىنىڭ سوزىنەن ءبىز وسىنى اڭعاردىق.

الايدا، ەكىنشى رەت قايتا قۇرىلىمداۋ شاراسى بانكتى سىرتقى مىندەتتەمەلەردەن قۇتقارا الا ما؟ نەلىكتەن ماسەلەنى شەشۋدىڭ جالعىز جولى رەتىندە ءدال وسى ءتاسىل قاراستىرىلىپ وتىر؟ ستسەناري اۆتورلارى نەلىكتەن «Fitch Ratings حالىقارالىق رەيتينگ اگەنتتىگىنىڭ» تۇجىرىمىن ەسەپكە المايدى. رەيتينگ اگەنتتىگى بتا تۋرالى مىناداي تۇسىنىكتەمە بەرگەن بولاتىن: «قازىرگى كۇنى بتا-بانكتىڭ قارجىلىق پوزيتسياسى ناشارلاپ كەتكەنى سونشالىق، نەسيە قارىزىن قايتارۋ شاراسى وڭ ناتيجە بەرگەن كۇننىڭ وزىندە دە (قازىرگى كەزدە بۇل اگەنتتىكتىڭ نەگىزگى ستسەناريى ەمەس), بۇل بانكتىڭ تولەم قابىلەتتىلىگىن قايتارۋعا جەتكىلىكسىز. بتا-بانكتىڭ شىعىن كولەمىنىڭ كوپتىگى سونشا، مەملەكەت قارجى بولگەن كۇننىڭ وزىندە دە ول قارىزدى تولىق جابا المايدى، تەك شىعىننىڭ جارتىسىن عانا جابادى...».

وسى ورايدا تاعى ءبىر ساۋالدىڭ توبەسى قىلتيادى: حالىقارالىق دارەجەدەگى الاياق رەتىندە ءابليازوۆتى جاۋاپقا تارتقىلارى كەلەتىن بولسا، نەلىكتەن قىزمەتىنە ءاتۇستى قاراپ، وسىنشاما قارجىنىڭ جەلگە ۇشۋىنا جول بەرگەن شەنەۋنىكتەر دە جاۋاپقا تارتىلمايدى؟ اڭگىمە قارجىنىڭ جۇمسالۋىن قاداعالايتىندار مەن ولاردىڭ باسشىلارى تۋرالى. سۇراقتى توتەسىنەن قويساق، قارجىلىق قاداعالاۋ اگەنتتىگى، ۇلتتىق بانك باسشىلىعى قايدا قاراعان؟

قايتا قالپىنا كەلتىرۋ شارالارىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى ءتيىمدى بولماعانىنا قاراماستان، «سامرۇق-قازىنا» بانكتىڭ بانكروتقا ۇشىراۋىنا جول بەرمەۋگە بەكىنىپ وتىر. بانكتى قالايدا ساقتاپ قالۋعا بەل بۋعان قوردىڭ باسشىسى ومىرزاق شوكەەۆ بتا-عا قولداۋ رەتىندە «سامرۇق-قازىنا» ءال-اۋقات قورىنىڭ قۇرىلىمىنا كىرەتىن ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ سول جەردەن ەسەپشوت جانە دەپوزيت اشۋىن ۇسىنعان بولاتىن. بۇل، ارينە، باسقا بانك باسشىلارىنىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى.

وسى ورايدا قازاقستاننىڭ حالىق بانكىنىڭ باسشىسى ءۇمىت شاياحمەتوۆانىڭ پىكىرى ەسكە تۇسەدى. شاياحمەتوۆا حانىم 2009 جىلى بانكتىڭ قۇلدىراۋىنا جول بەرگەن مەنەدجمەنتتىڭ تەك قىزمەت ورنىن عانا اۋىستىرىپ، ءدال بۇرىنعى تاسىلمەن ءالى دە باسشىلىق ەتىپ وتىرعانىنا قايران قالاتىنىن ايتا كەلىپ، بىلاي دەگەن بولاتىن: «...قاداعالاۋشى ورگاندا وتىرعاندارىنا قاراماستان، جاعدايدى جەتە تۇسىنبەي، قايتا قۇرىلىمداۋعا قاتىسقان جانە ونى وڭتايلى بولدى دەپ باعالاعان ادامدار ارادا جىل وتپەي جاتىپ قايتا قۇرىلىمداۋدىڭ ءتيىمسىز بولعانىن اڭعارتتى. سويتە تۇرا، ولار بۇگىنگى كۇنى دە قايتا قۇرىلىمداۋمەن اينالىسۋدا جانە ەڭ سوراقىسى، ماسەلەنى شەشۋدىڭ جولى رەتىندە سول باياعى تاسىلدەردى ۇسىنىپ وتىر... وسىدان كەيىن زاڭدى سۇراق تۋادى: ماسەلە سالىق تولەۋشىلەردىڭ ەسەبىنەن شەشىلە مە، الدە شەتەلدىك ينۆەستورلار تارتىلا ما؟»...

ءۇمىت شاياحمەتوۆانىڭ پىكىرىنشە، بتا ءۇشىن ەڭ دۇرىس شەشىم - بانكروت بولۋ. سالىق تولەۋشىلەردىڭ ەسەبىنەن بانكتى قايتا قۇرىلىمداۋعا قارسى شاياحمەتوۆا حانىم ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا «جىل سايىن باسىمىزعا بالە بولعانشا، ءبىرجولا قۇرىسىن» دەگەنگە ساياتىن پىكىر ءبىلدىردى. حالىق بانكىنىڭ باسشىسى مەملەكەتتىڭ بۇعان دەيىن بتا-بانككە 7 ميلليارد دوللار كولەمىندەگى قارجى بولگەنىن ايتا كەلىپ، ەندىگى قايتا قۇرىلىمداۋدىڭ شامامەن 5 ميلليارد دوللار بولاتىنىن العا تارتتى. «بۇگىنگى كۇنى جۇيەلى جۇمىس ىستەمەيتىن بتا-بانككە 12,5 ميلليارد دوللار ءبولۋدىڭ قاجەتى بار ما؟ بۇدان كىمگە قانداي پايدا بار؟»...

قازاقستاننىڭ حالىق بانكىنىڭ باسشىسى ءۇمىت شاياحمەتوۆا كىنالىلەردى كوزگە شۇقىپ كورسەتپەگەنمەن، ولار بارشاعا ءمالىم: گريگوري مارچەنكو، ءانۋار سايدەنوۆ، ەلەنا باحمۋتوۆا، مارات زايروۆ، ەرىك بالاپانوۆ.

جازاسىزدىق جاڭا قىلمىسقا جول اشادى

بانكتىڭ مۇشكىل ءحالى تۋرالى ءسوز بولعاندا ءانۋار سايدەنوۆ ميىعىنان كۇلە وتىرىپ، تاعى دا قايتا قۇرىلىمداۋ قاجەت دەگەندى ايتادى. كرەديتورلارمەن جانە «سامرۇق-قازىنا» قورىمەن كەلىسكەن بيزنەس-مودەلگە ءالى قول جەتكىزە الماعاندارىن العا تارتادى. سونىڭ ىشىندە بانكتىڭ اكتيۆتەرىن ء(بىرىنشى كەزەكتە شەت مەملەكەتتەردەگى اكتيۆىن) قايتارۋ مەن پروبلەمالىق نەسيەلەردىڭ جاندانباعانىن ايتادى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، باسقاشا بولۋى مۇمكىن دە ەمەس ەدى. ەكونوميكالىق جانە قارجىلىق داعدارىس جاعدايىندا مۇنداي دامۋ ستراتەگياسىن ءتۇزۋ تۇبىرىمەن قاتە، مۇنداي جاعدايدا دامۋ ستراتەگياسى مەن بيزنەس-مودەل پەسسيميستىك باعىتتا بولۋى ءتيىس. سايدەنوۆ  مىرزا ءبىرىنشى قايتا قۇرىلىمداۋ كەزىندە اكتيۆتەر دۇرىس باعالانباعانىن، سول سەبەپتەن ەكىنشى رەت تە ناتيجە بەرمەيتىنىن تۇسىنبەي وتىر دەۋ قيىن. بانكتىڭ قايتا قۇرىلىمداۋ كەزىندە كوزدەگەن ناتيجەگە جەتە الماعانىن، سسۋدا پورتفەلى بويىنشا كۇتكەندەگىدەي پايدا تۇسپەگەنىن سايدەنوۆتىڭ ءوزى دە ايتقان بولاتىن. سەبەبى، بانكتىڭ بورىشكەرلەرىمەن جۇمىس جونىنەن دە، اكتيۆتى قايتارۋ ماسەلەسى بويىنشا دا بانك ءوزىنىڭ مۇمكىندىگىن ەسەپكە الماعان نەمەسە اسىرا باعالاعان.

باسقا باسقا، 2004-2009 جىلدارى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق بانكىن باسقارعان ءانۋار سايدەنوۆتىڭ ەكىنشى دارەجەلى بانكتەردىڭ جاعدايىن، سونىڭ ىشىندە قازىرگى كەزدە باسىنا بۇلت ءۇيىرىلىپ وتىرعان بتا-بانكتىڭ جاعدايىن بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس. ەلدەگى قارجىلىق جۇيەنى قاداعالاۋ جانە دەر كەزىندە تىعىرىقتان شىعار جولدى تابۋ باس بانكتىڭ مىندەتى ەمەس پە ەدى؟

مۇنداي پروتسەستەردىڭ ونداعان جىلدارعا سوزىلاتىنىن ەسكەرسەك، قالايشا تەز ارادا سوت شەشىمىن شىعارتىپ، بولىنگەن قارجىنى قايتارىپ الامىز دەگەن سەنىمدىلىك قايدان پايدا بولدى؟ سسۋدا پورتفەلىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى عانا پايدا اكەلىپ وتىرعان ۋاقىتتا ونىڭ جانداناتىنىنا قالاي سەنىم ارتۋعا بولادى؟ مۇنداي مالىمەتتەرگە ءمان بەرمەۋدى كاسىبي دەڭگەيمەن نەمەسە ءتيىمدى كريزيس-مەنەدجمەنتپەن بايلانىستىرۋ دۇرىس ەمەس. ماسەلەن، پايىزدىق مىندەتتەمەنى وتەۋ ءۇشىن بانككە 8 ميلليارد دوللار كولەمىندەگى قارجىنى قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، بتا ارى كەتكەندە 3,5 ميلليارد دوللاردى قايتارا الادى، ونىڭ وزىنە دە بىرنەشە جىل كەرەك. سونىڭ وزىندە دە تەك 700 ميلليون دوللار عانا ارتىلادى. سوندا بتا-بانك مەنەدجمەنتىنىڭ كەزىندە قارجىلىق قاداعالاۋ اگەنتتىگى قولداعان، بۇگىندە ۇلتتىق بانك پەن «سامرۇق-قازىنا» قولداپ وتىرعان ەسكى دە جاڭا بيزنەس-مودەلى نەندەي تەورياعا نەگىزدەلگەن؟ ەكىنشى رەت قايتا قۇرىلىمداۋدان وتكەنمەن، ايتارلىقتاي وزگەرىس بولمايدى، جۇمىس ىستەمەي تۇرعان پورتفەلدىڭ جاندانۋى دا ەكىتالاي! الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنسەك تە، ەشقانداي قايتا قۇرىلىمداۋ بانكتەردىڭ ەڭ نەگىزگى ماسەلەسىن شەشە المايدى، ياعني بانك قارجىسىن قايتارا المايدى. ەگەر بتا وسىنى جوققا شىعارىپ جاتسا، ءبىز ءوز ءسوزىمىزدى قايتىپ الىپ، «فيتچ» اگەنتتىگىمەن بىرگە ولاردان كەشىرىم سۇراۋعا  دايىنبىز!

بتا-بانكتىڭ بۇرىنعى باسقارما توراعاسى مارات زايروۆتىڭ شەشەندىگىنە (شاماسى، وسى شەشەندىگىنىڭ ارقاسىندا قىزمەتى كوتەرىلسە كەرەك) بانكتىڭ كورپوراتيۆتىك كەشىندە سويلەگەن بەينەماتەريالىن تاماشالاعان مىڭداعان ادام كۋا بولدى. زايروۆتىڭ جالىندى سوزدەرىنىڭ جانىندا كارىم ءماسىموۆتىڭ نۇرسۇلتان نازارباەۆقا ادالدىعى مەن بار جان-تانىمەن بەرىلگەندىگى بالانىڭ ويىنشىعى بولىپ قالادى. سويتسە دە، YouTube-تاعى بۇل بەينەجازبا بتا-بانكتىڭ زايروۆ مىرزا وتكىزگەن ۆيدەو جينالىسىنىڭ جانىندا تۇككە تۇرمايدى. بانكتىڭ باسىنا تونگەن بار ناۋبەتتى عيماراتتىڭ ساپاسى مەن وتپەلى كەزەڭگە اكەپ تىرەگەن بانكيردەن قانداي ءتيىمدى شەشىم، قانداي قارجىلىق ستراتەگيا كۇتۋگە بولادى؟ ارتىق ايتساق كەشىرىم وتىنەمىز، الايدا، وسى سوزدەرىنەن كەيىن بىزگە زايروۆ مىرزانىڭ ءوزى وتپەلى كەزەڭدە تيتىقتاپ قالىپ قويعان، دالىرەك ايتقاندا پيونەرلىك-كومسومولدىق كەزەڭنەن كەيىن وسپەگەن  ادامداي اسەر قالدىردى.

وسى ۋاقىتقا دەيىن بانكتە وتىرعان سايدەنوۆ تە، «سامرۇق-قازىناداعى» باحمۋتوۆا دا داعدارىس كەزىندە بانكتىڭ باسقارما توراعاسىنىڭ وزىنە قانداي جاعداي جاساعانىنا نازار اۋدارمادى.  مىسالى، مارچەنكونىڭ نەمەسە سايدەنوۆتىڭ ورنىندا بولساق، ءبىز زايروۆتىڭ نەنىڭ ەسەبىنەن وزىنە جانە ارىپتەستەرىنە وتە جوعارى جالاقى جانە سىياقى قويعانىنا، جاڭا كولىكتەردى نەنىڭ ەسەبىنەن العانىنا، اۋماعى اتشاپتىرىم كابينەتتەرىن جاساقتاۋعا قارجىنى قايدان العانىنا نازار اۋدارار ەدىك.  زايروۆ مىرزانىڭ بانكتىڭ باسقارۋشى ديرەكتورى بولا وتىرىپ، وزىنە 25 مىڭ دوللار كولەمىندە جالاقى قويعانى ءبىزدى عانا ەمەس، بارشا جۇرتتى قىزىقتىرادى. بۇل پرەمەر-مينيستر كارىم ءماسىموۆتىڭ جالاقىسىنان ءتورت ەسەگە جوعارى. الدە، قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىماي ما؟..

مۇنداي ساۋالدار، شاماسى، باسقارما توراعاسىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى اسحات بەيسەنباەۆقا دا قويىلماسا كەرەك. «اۆگيدىڭ اتقوراسىن» تازالاۋعا ايرىقشا كىرىسكەن بەيسەنباەۆتىڭ «باسشىلىعى»، اقپارات قۇرالدارىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، زايروۆتان قالعان كابينەتتى قايتا جوندەۋدەن وتكىزىپ، جاڭا جيھاز الۋدان باستالعان (الدىڭعى جيھاز ءبىر جىلدىڭ ىشىندە قاتتى ەسكىرىپ قالعان كورىنەدى). ال بتا-بانكتىڭ باسقارما توراعاسى بولىپ جۋىردا عانا تاعايىندالعان ەرىك بالاپانوۆ جوندەۋ جاساماعانمەن، قىزمەتتىك كولىگىن جاڭالاپ ۇلگەرىپتى. ءوزى دە VIP قىزمەتتەردى كوپ پايدالاناتىن سايدەنوۆ مىرزا ءوزىنىڭ قولاستىنداعىلارعا مۇنداي سۇراقتاردى قويا المايتىن سياقتى.

بانكتىڭ «كريزيس-مەنەدجمەنتىن» قابىلداۋعا «سامرۇق-قازىنا» ءال-اۋقات قورى توراعاسىنىڭ قازىرگى ورىنباسارى ەلەنا باحمۋتوۆا دا بەلسەنە قاتىسقانى ءمالىم. باحمۋتوۆا قازىرگى كەزدە بتا-بانكتىڭ ماجوريتارلىق اكتسيونەرى. بۇرىن ول قارجىلىق قاداعالاۋ اگەنتتىگىنىڭ باسشىسى رەتىندە قارجى نارىعىن قاداعالاۋشى بولعان. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، بانكتىڭ بۇرىنعى باسشىلارىنىڭ كۇدىكتى وپەراتسيالاردى جۇزەگە اسىرۋى، قازىرگى كەزدە قاشىپ جۇرگەن ءابليازوۆتىڭ بانكتىڭ كاپيتالىنا قول سۇعۋى باحمۋتوۆا اگەنتتىكتى باسقارىپ وتىرعان كەزگە ساي كەلەدى. ەشتەڭەگە قاراماستان، باحمۋتوۆا حانىم بانكتىڭ سىرتقى قارىزدارىن قايتا قۇرىلىمداۋدى قولداعان، ەندى وسى تارتىستى ءارى ءتيىمسىز ءتاسىلدى ەكىنشى رەت پايدالانباقشى. 2012 جىلدىڭ 22 مامىرىندا سويلەگەن سوزىندە ەلەنا باحمۋتوۆا: «ينۆەستورلار رەاليست بولادى، سوندىقتان بتا-بانكتىڭ قايتا قۇرىلىمداۋدان ءوتۋىن قازاقستانعا سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالىمەن بايلانىستىرۋدىڭ قاجەتى جوق. ەكىنشى قايتا قۇرىلىمداۋ وسىنى كورسەتەدى. بتا-نى قايتا قۇرىلىمداۋعا بەلگىلى ءبىر بانكتىڭ باسىنداعى جەكە جاعداي دەپ قاراستىرعان ءجون»، - دەدى. الايدا، «بەلگىلى ءبىر بانكتىڭ باسىندا بولىپ وتىرعان جەكە جاعداي» سالىق تولەۋشىلەردىڭ ەسەبىنەن جۇزەگە اساتىنىن ايتپادى.

«مەگاپوليس» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا ەلەنا باحمۋتوۆا قاداعالاۋشى ورگاننىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىن ايتا كەلىپ، بىلاي دەگەن بولاتىن: «...قاۋىپ تونگەن جاعدايدا جاۋاپكەرشىلىك ەڭ الدىمەن بانككە، ونىڭ باسقارۋ ورگاندارىنا جۇكتەلۋىن قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك... ديرەكتورلار كەڭەسى مەن اكتسيونەرلەر دامۋ ستراتەگياسىن جاساعان ۋاقىتتا سالىق تولەۋشىلەردىڭ ەسەبىنەن جەكە مەنشىك قارجىلىق ينستيتۋتتى قۇتقارۋعا جول بەرىلمەۋىن ەسەپكە الۋى ءتيىس». ال ەندى «سامرۇق-قازىنا» باسشىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ونىڭ پىكىرى نەگە تۇبىرىمەن وزگەرە قالدى؟

ءارى باحمۋتوۆا حانىم قازىرگە دەيىن بتا-بانكتىڭ كۇيرەۋىنە ءوزىن كىنالى سانامايدى. «ەۋرازيا ءبىرىنشى ارناسىنا» بەرگەن سۇحباتىندا باحمۋتوۆا بۇل جونىندە بىلاي دەپ كەسىپ ايتتى: «جەكە ءوز تاراپىمنان جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردى بتا بويىنشا جول بەرىلگەن جالعىز قاتەلىك دەپ ەسەپتەمەيمىن. مەن مۇنى سۋبەكتيۆتى جانە وبەكتيۆتى جاعدايلاردىڭ قوسىندىسى دەپ بىلەمىن. جەكە ءوز باسىما تەلىگىم كەلمەيدى».

ءبىر ايتا كەتەرلىگى، قايتا قۇرىلىمداۋ شاراسى مارچەنكو مىرزانىڭ ءۇنسىز كەلىسىمىمەن جۇزەگە استى. ءانۋار سايدەنوۆ پەن ەلەنا باحمۋتوۆانىڭ «مارچەنكونىڭ ادامدارى» دەپ ەسەپتەيتىندەر كوپشىلىك. ۇلتتىق بانك توراعاسىنىڭ بۇل ەكەۋگە ءالى دە اكەلىك قامقورلىق جاساپ كەلە جاتقانى دا تەگىننەن-تەگىن بولماسا كەرەك.

جوعارىدا اتى-ءجونى اتالعان ازاماتتاردىڭ بىردە-ءبىرى بانكتىڭ باسىنداعى مۇشكىل جاعدايعا بايلانىستى جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان جوق. ال جازاسىزدىق جاڭا قىلمىسقا جول اشاتىنىن ەستەن شىعارمايىق.

باس پروكۋراتۋرانىڭ «قۇلاعىنا التىن سىرعا»

بتا-بانكتىڭ توپ-مەنەدجمەنتى تاڭداعان جول تىعىرىققا تىرەدى. ەندى قارىزعا بەلشەدەن باتقان بانكتى كوپ بولىپ كومەكتەسىپ، «اساردىڭ» كومەگىمەن قۇتقارۋ شاراسى قولعا الىناتىن سەكىلدى.

بتا-نىڭ تاريحىنا كوز سالساق، بار ماسەلە ءابليازوۆ الىپ كەتكەن اقشادا عانا ەمەس ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. بىزدىڭشە، بۇل بانكتە ستراتەگيالىق باسقارۋدا قاتەلىكتەر بولدى، ينۆەستيتسيالىق شەشىمدەر دۇرىس بولمادى، بانك باسشىلارى وزدەرىنە ايرىقشا جاعداي جاساۋدان تارتىنبادى، وزدەرىن جارنامالاۋعا كوپ كوڭىل ءبولدى. بۇعان قىزمەتتەرىنە سالعىرتتىق تانىتۋ مەن داعدارىسقا قارسى بولىنگەن قارجىنى قىمقىرۋدى قوسساق، بانك تەك ۇلتتىق قور مەن سالىق تولەۋشىلەرگە ماسىل بولىپ قانا قويماي، بۇكىل ەل ەكونوميكاسىنا زيان كەلتىرەتىنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. بار بالە بانكتىڭ بۇگىنگى مەنەدجمەنتىمەن كەتسە دەگەن تىلەك بار. ول ءۇشىن بانكتىڭ جوعارعى باسشىلىعىندا وتىرعان ەكى-ءۇش توپ-مەنەدجەردى قۇرباندىققا شالۋ قاجەت بولسا، وعان ەڭ ويتايلى شەشىم دەپ قاراعان ءجون.

ارينە، «ءابليازوۆ-گەيت» ناۋقانىنىڭ شۋىمەن بار بالەنى ەكس-بانكيرگە جابا سالۋ وتە ءتيىمدى. ال كەتكەن قاتەلىكتەر، كاسىبي بىلىكسىزدىك، قارجىلىق قىمقىرۋ سياقتى جاعىمسىز جايتتاردى «قايتا قۇرىلىمداۋ» ارقىلى جاسىرىپ-جابۋعا بولادى. بۇل ورايدا تاۋەلسىز قارجىلىق قۇرىلىمعا اۋديت جاساتىپ، سونىڭ ناتيجەسىن جاريالاۋ وتە وزەكتى ماسەلە. سونداي-اق، باس پروكۋراتۋرا مەن قارجى پوليتسياسىنىڭ دا نازارىن اۋدارتقان ءجون. اتالعان ورگاندار شەتەلدە جۇرگەن ەكس-بانكير مەن ونىڭ اكەتكەن قارجىسىن قايتارۋدى عانا ەمەس، قولدا باردى قاداعالاپ، بۇگىنگى كۇنى بانكتى قۇتقارۋ باعىتىندا قانداي شارالار اتقارىلىپ جاتقانىنا دا نازار اۋدارعانى ءجون.

"اباي-اقپارات"