اۋعانستاننان ەڭ سوڭعى اقش ۇشاعى 31 تامىزعا 1 مينۋت قالعاندا ۇشىپ كەتتى. ۇشاققا وتىرعان ەڭ سوڭعى سارباز گەنەرال-لەيتەنانت كريس دوناحيۋ بولدى. ونىڭ C-17 بورتىنا وتىرعان سۋرەتىن پەنتاگون ارنايى جاريالاپ، «سوعىس اياقتالدى» دەپ مالىمدەدى. سونىمەن اۋعانستان سوعىسى قالاي اياقتالدى؟ 

ترامپ اكىمشىلىگى اۋعانستاننان اسكەردى اكەتۋگە قاتىستى شەشىم قابىلداپ، تالىبتەرمەن دوحادا كەلىسسوزدەر جۇرگىزە باستادى. جالپى اۋعانستاننان اقش اسكەرى ەرتە مە، كەش پە شىعارىلاتىنى بەلگىلى ەدى. سوندىقتان كوپتەگەن ەلدەر بيلىككە تالىبتەر كەلسە، ولارمەن الدىن-الا كەلىسىمدەر جاساپ، بولاشاقتاعى جۇمىستى ناقتىلاپ الۋ جاعىن قاراستىرا باستادى. تالىبتەرمەن ءار ەل ءوز تالاپتارى مەن شارتتارى نەگىزىندە اشىق جانە جابىق كەلىسىمدەر جاساستى.

اقش اكىمشىلىگى تالىبتەرمەن بىرنەشە كەلىسسوزدەر جاساستى. ءتىپتى ترامپ اكىمشىلگى وزدەرى لاڭكەس دەپ تاپقان تەررورلىق ۇيىم وكىلدەرىن اقش-قا شاقىرىپ، ارنايى شارتتارعا ۋاعدالاسپاق تا بولدى. 2019 جىلى ترامپ اكىمشىلىگى تالىبتەرمەن ۇزاققا سوزىلعان كەلىسسوزدەر جاساپ، ونىڭ سوڭىندا تاليبان وكىلدەرى اقش-قا كەلەتىن بولدى. تالاي الەمدىك ساياساتتىڭ سورپاسى قايناعان كەمپ-دەۆيدتە كەزدەسۋ ءوتۋى ءتيىس ەدى. ترامپ بيلىگى يزرايل مەن مىسىر اراسىندا جاساعان تاريحي كەلىسىمدى قايتالاعىسى كەلدى. الايدا كەزدەسۋگە ءبىر كۇن قالعاندا تاليبان وكىلدەرى اۋعانستاندا اقش ساربازدارىنا شابۋىل جاساپ، ءبىر سارباز قازا تاپتى. كەزدەسۋلەردەن ۆاشينگتون باس تارتىپ، تالىبتەرگە سوققى جاسادى. ساراپشىلار تاليبان وكىلدەرىنىڭ ءبىر بولىگى بۇل كەزدەسۋدى قالاماعان دەپ توپشىلايدى. جارىلىسقا قاتىستى ترامپ ءوز تۆيتتەر پاراقشاسىندا:

«تالىبتەردىڭ بىرقاتار باسشىلارى مەن اۋعانستان پرەزيدەنتى مەنىمەن جەكسەنبى كۇنى كەمپ-دەۆيدتە كەزدەسۋى كەرەك ەدى. وكىنىشكە وراي تالىبتەر بىزگە جالعان قىسىم «رىچاگىن» جاساۋ ءۇشىن، كابۋلدە 1 اقش ساربازى مەن 11 بەيبىت تۇرعىن قازا تاپقان شابۋىلعا قاتىسى بارىن مويىندادى. مەن بىردەن كەزدەسۋدەن باس تارتىپ، بەيبىت كەلىسىمدى توقتاتتىم»، - دەپ جازدى.

الايدا سوعان قاراماستان كاتارداعى كەلىسسوزدەر توقتاعان جوق. اقش پەن تالىبتەر اراسىندا بىرقاتار كەلىسىمدەر دە جاسالىپ، اۋعانستان بيلىگى مەن تالىبتەر اراسىندا تۇتقىن الماسۋ پروتسەسى دە بولدى. ترامپ بيلىكتەن كەتەتىن ساتتە اۋعانستاننان اسكەردى اكەتۋ جايلى قۇجاتتى راسىمدەپ كەتتى. اتالمىش قۇجات بويىنشا بايدەن اكىمشىلىگى اۋعانستاننان اسكەردى 2021 جىلدىڭ 11 قىركۇيەگىنە دەيىن شىعاراتىنىن مالىمدەدى. كەيىننەن اسكەردى شىعارۋ مەرزىمى 2021 جىلدىڭ 31 تامىزىنا دەيىن قىسقارتىلدى. كوكتەمدە اقش ءوز ساربازدارىن شىعارا باستادى. بۇل تاليباننىڭ ءداستۇرلى شابۋىلىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى.

«تالىبتەر ەلدى تەز الا المايدى، ويتكەنى ءبىز دايىنداعان ساربازدار مەن اۋعانستان بيلىگى قۋاتتى»، - دەگەن بولجام ايتتى ۆاشينگتون.

الايدا شىندىق باسقاشا بولىپ شىعىپ، اۋعانستان بيلىگى ماۋسىم ايىندا باستالعان قۋاتتى شابۋىلعا شىداماي، 15 تامىزدا ەل پرەزيدەنتى اشراف عانيدىڭ كابۋلدى ۇرىسسىز بەرىپ، ەلدەن قاشۋىمەن قۇلادى. تالىبتەر تۇتاس ەلدى ءوز قولىنا الدى. بۇل جاعدايدا اقش بيلىگى مەن باتىستىق كۇشتەر اۋعانستاننان ءوز ازاماتتارى مەن باتىسقا جۇمىس ىستەگەن اۋعاندىقتاردى ەۆاكۋاتسيالاۋدى باستادى. اۋعانستاندا باتىسقا كەتۋگە نيەت ەتكەن 60 مىڭ اۋعان ازاماتى بار دەگەن مالىمەت ايتىلدى، الايدا كابۋل اۋەجايىنا جينالعاندار سانى 100 مىڭنان اسىپ كەتتى. كابۋل اۋەجايىنداعى ەۆاكۋاتسيالىق پروتسەسستەر ناعىز حاوسقا ۇلاستى. العاشقى ءۇش كۇندە اۋعان ازاماتتارى ءتىپتى ۇشاقتىڭ قاناتىنا جابىسىپ، ارقانمەن وزدەرىن ۇشاققا بايلاپ وزگە ەلگە كەتۋگە نيەتتەندى. سولايشا رەسمي تۇردە 7 ادام ۇشاقتان قۇلاپ، قازا تاپتى. ۇشۋ الاڭىن دا ناعىز بەيبەرەكەتسىزدىك پەن ۇرەي جايلادى. حالىقتى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن اۋەگە وق اتىپ وتىرۋ قالىپتى جاعدايعا ايلاندى.

ال 26 تامىزدا كابۋل اۋەجايىندا جويقىن جارىلىستار بولدى. شابۋىلدى دايش (يگيل) سودىرلارى جاساعان ەدى. شابۋىلدان 13 اقش ساربازى قازا تاپتى. ال تالىبتەر مەن اۋعان حالقىنان 200-دەن استام ادام وپات بولدى. وسىلايشا اقش-تىڭ اۋعانستاننان كەتۋى قايعىلى، قاندى شىمىلدىق ارقىلى ىسكە استى. الايدا قانشا سىناۋ مەن مىنەۋ ايتىلسا دا، اقش ەكى اپتانىڭ ىشىندە 122 مىڭ ادامدى ۇشاقپەن ەۆاكۋاتسيالاپ ۇلگەردى. وسىنشا قىسقا ۋاقىتتا ءجۇز مىڭنان استام ادامدى ۇشاقپەن ەۆاكۋاتسيالاۋدىڭ جارقىن ۇلگىسى بولدى دەيدى ماماندار. قازىر ەۋروپا ەلدەرى مەن وزگە دە مەملەكەتتەر اۋعان بوسقىندارىن قابىلداۋعا قاتىستى تالقىلاۋلار وتكىزىپ جاتىر.

اقش-تان بولەك كەلىسسوزدەردى باسقا دا مەملەكەتتەر جاساستى. مىسالى تالىبتەرمەن بايلانىس ورناتقاننىڭ ءبىرى پاكىستان بولاتىن. ارينە، پاكىستاننىڭ تالىبتەرگە اسكەري جانە قارجىلاي كومەك بەرىپ وتىرعانىن دا جاسىرماۋعا ءتيىسپىز. سوعان قاراماستان ولار اۋعانستان بيلىگى مەن تالىبتەر اراسىنداعى كەلىسسوزدەرگە قاتىسىپ قالۋدى ءجون سانادى.

تاليبان قوزعالىسىمەن كەلىسسوز باسىنا وتىرعانداردىڭ ءبىرى قىتاي ەدى. قىتايدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ۆان ي تالىبتەردى بەيجىڭدە قابىلداپ، كەلىسسوز جاساستى. قىتاي ءۇشىن بيلىكتىڭ تولىق تالىبتەرگە وتكەنى ءتيىمدى. سول ارقىلى ولار يرانمەن تىكەلەي اۋعانستان ارقىلى مۇناي مەن گاز تاسۋ جولىن سالادى. اۋعانستانداعى «ۇيعىر سودىرلارى» ماسەلەسىن شەشۋگە تالىبتەر ىڭعايلى دەپ سانايدى جانە اۋعانستانداعى تالىبتەر ارقىلى ورتالىق ازيا مەن تاياۋ شىعىسقا ىقپال ەتۋدى كوزدەيدى. قارىمتاسىنا تالىبتەردى ينۆەستيتسيالىق جوبالار ارقىلى قولداپ وتىرماق. وعان تاليبان دا قارسى ەمەس.

كەلىسسوزدەردى رەسەي دە جاسادى. «لاڭكەستەرمەن ءبىر ۇستەلگە وتىرمايمىز»، دەگەن ماسكەۋ، لاڭكەستەردى وزدەرى شاقىرىپ، كەلىسسوز الاڭىن ۇسىندى. تاليبانمەن بايلانىسى بارىن رەسەيدىڭ ءسىم-ءى جاسىرمايدى دا. «تاليبان باسىپ الادى»، دەۋ ارقىلى ولار ورتالىق ازياداعى ساياسي جانە ەكونوميكالىق، اسكەري ىقپالىن ارتتىرىپ جاتىر. كەلىسسوزدەرگە ءۇندىستان دا قاتىسۋدا. دەلي كەرىسىنشە لاڭكەستەردى قولداۋدان اۋلاق. ويتكەنى تالىبتەر الداعى تاڭدا پاكىستان ارقىلى كاشميردى تۇراقسىزداندىرىپ جىبەرە مە دەگەن قاۋىپتى قاپەرىندە ۇستاۋدا.

ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى دە تالىبتەرمەن كەلىسسوزدەر جاساۋدا. مىسالى تاشكەنتتە بىرنەشە باسقوسۋ ءوتتى. بۇل تۋرالى وزبەكستان پرەزيدەنتى ميرزيەەۆ بىلاي دەيدى:

«ءبىز تاليبانمەن ءوزارا كەڭەسۋدى كەشە ەمەس، ەكى جىل بۇرىن باستادىق. ەشقانداي ەل ءالى ولارمەن بايلانىسقا شىقپاعان سوڭ، مەن: «ءبىز ولارمەن ديالوگ ورناتۋىمىز كەرەك» دەگەن نۇسقاۋ بەردىم. ەگەر ءسىز تەلەديداردان كورسەڭىز، ولاردىڭ دوحاداعى كوشباسشىسى مۋللا ابدۋل عاني بارودار جەكە سويلەپ، وزبەكستان حالقىنا، وزبەكستانعا بىردە-ءبىر وق اتىلمايدى دەپ ۋادە بەردى.

ول ءوز سوزىندە تۇرعاندىقتان، ءبىزدىڭ ولارمەن قارىم-قاتىناس جاساۋىمىز قالىپتى جاعداي. مەن ءوز حالقىما تىنىشتىقتى قالايمىن، مەن كەز كەلگەن اداممەن ديالوگ جۇرگىزەمىن. تەك وزبەك حالقىنىڭ تىنىشتىعىنا، وزبەكستاننىڭ تىنىشتىعىنا اسەر ەتەتىن فاكتور بولسا عانا، مەن ونىڭ كىم ەكەنىنە قاراماستان حابارلاسامىن». 

ايماقتا تۇركىمەنستان دا تاليبانمەن كەلىسسوزدەر جاساۋدا. اشحابادقا استىرتىن كەلىپ، كەلىسسوز ءوتتى. بۇنى ەكەۋارا ىمىرا ەمەس، «تالىبتەردىڭ شارتىن اشحاباد قابىل الدى» دەيدى بەيرەسمي دەرەكتەر.

وسىلايشا اۋعانستاندا اقش اسكەرىنىڭ سوعىسى اياقتالدى. ۆاشينگتون تاريحىنداعى ەڭ ۇزاق سوعىس، ياعني 19 جىل، 10 اي، 25 كۇنگە سوزىلعان اسكەري وپەراتسيا ءوز مارەسىنە جەتتى. تالىبتەر ەڭ سوڭعى اقش ۇشاعى اۋەگە كوتەرىلگەن ساتتە اسپانعا وق اتىپ، قۋانىشتارىن جاسىرمادى. ەندى اۋعانستاندا شەتەلدىڭ اسكەري كۇشتەر جوق. اۋعانستان تالىبتەردىڭ، 33 ملن اۋعان حالقىنىڭ جانە تاليبان بيلىگىنە باس يمەگەن پاندجشەر شاتقالىنىڭ ايماعى بولىپ قالدى.

اسحات قاسەنعالي

Abai.kz