قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ ەلىمىزدە اەس سالۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى ءوز ويىن ءبىلدىردى. بۇل تۋرالى پرەزيدەنت رەسەيدە ءوتكەن «2021 جىلعى شىعىس ەكونوميكالىق فورۋمىنا» ونلاين قاتىسۋ بارىسىندا مالىمدەدى.

«مەنىڭ ويىمشا، بۇل ماسەلەنى ەگجەي-تەگجەيلى قاراستىراتىن ۋاقىت جەتتى، سەبەبى قازاقستانعا اەس قاجەت», - دەدى ول. پرەزيدەنتتىڭ ويى مەن ءسوزىن حالىق پەن ساراپشىلار تالقىلاپ جاتىر. سونىمەن قازاقستانعا اەس كەرەك پە؟

پرەزيدەنت اەC-كە قاتىستى ويىن رەسەي باستاماسىمەن وتكەن فورۋمدە ايتۋىنا قاراپ، اتوم ستانتسياسىن ماسكەۋ سالۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار بار. الايدا رەسەيدىڭ عىلىم مەن ءبىلىم، جاڭا تەحنيلوگيانى يگەرۋ دەڭگەيى ارتتا قالعاندىقتان، اەس ساپاسىنا ساراپشىلار تاراپىنان كۇدىكتىڭ تۋىنداۋى زاڭدىلىق.

مىسالى فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ەلدار كنار:

«اەس سالۋ قازاقستان تاريحىنداعى ەڭ قاۋىپتى، قاتەرى مول جانە تاۋەكەلى كوپ جوبا بولماق. «روساتوم» تۇركيالىق مارسيندە 2018 جىلى اەس سالا باستادى. 2018 جىلى ساراپشىلار اەس ىرگەتاسىندا كوپتەگەن جارىلۋلاردى انىقتادى. تۇركىتەر «روساتومعا» ەكىنشى چەرنوبىلدىڭ پايدا بولۋىنا قارسى ەكەندەرىن ايتىپ ەدى، ولار ىرگەتاستى قايتا قالادى. بىراق, ىرگەتاستاعى جارىلۋلار اراعا ۋاقىت سالىپ، قايتا پايدا بولدى. 

افريكادا اەس مۇلدە جوق. وار ءبىر اەس-ءتى ەسەپكە الماساق ارينە، اەس-ءتى كەدەيلىك پەن جەمقورلىق جاۋلاعان جەردە ەشقاشان سالمايدى.

بالقاش پەن بالقاش ايماعىنىڭ اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنا بايلانىستى بولۋى مۇمكىن قايعىلى جاعدايىمەن سالىستىرعاندا، ارىس تراگەدياسى جاي عانا بالانىڭ ويىنشىعى ىستەتتەس بولىپ قالماق. ارينە، بۇل ۇلكەن جانە ورتا شەنەۋنىكتەرگە ەش قاتىسى جوق. ولاردىڭ ەكىنشى شەتەلدىك تولقۇجاتتارى مەن شەتەلدە شوتتارى بار. ولار پسيحيكالىق تۇرعىدا قازاقستاندا بولماعانىنا وتە كوپ بولدى. ال قىتايعا نەمەسە شۆەيتسارياعا ساياحات ءۇشىن ولار كەز كەلگەن ۋاقىتتا اشىق اۋە بيلەتتەرىنە يە. قازاقستاندىق وليگارح شەنەۋنىكتەر رادياتسيادان ءولىپ جاتقان بالقاش پەن بالقاش ايماعىنىڭ تۇرعىندارىنا شۆەيتساريادان، لوندوننان جانە سينگاپۋردان جەدەلحات جىبەرەدى: «ءبىز سەندەرمەن بىرگەمىز!» دەيتىن بولادى. بىراق, ءبىز، قازاقستاندىقتار، ەشقايدا كەتپەيمىز، وسىنى ەستە ۇستاۋ كەرەك، بۇل وتە ماڭىزدى. 

جەمقور، كەدەي جانە ارتتا قالعان قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنداعى كىشى، ۇلكەن جانە جاھاندىق اپاتتار ءسوزسىز بولادى»، - دەيدى.

اەس-كە قاتىستى وزگە دە ساراپشىلار ءوز ويلارىن ءبىلدىرىپ جاتىر. ەنەرگەتيكا بويىنشا ساراپشى، ەكونوميست اسەت ناۋرىزباەۆ بىلاي دەيدى:

«اەس-تە كادرلار مەن قاۋىپسىزدىك شىعىندارى الدەقايدا جوعارى. كاپيتال شىعىندارىنان باسقا، تۇتاستاي العاندا «قىرعي-قاباق سوعىس» كەزىندە ساعاتىنا اتوم ەنەرگياسىن ءوندىرۋ ارزان بولدى. سوندىقتان, ولار سانگە اينالعان ەدى. قازىر باسقا ۋاقىت.

ەگەر ءبىز يادرولىق كلۋبقا كىرمەيتىن ەلدەردە يادرولىق قارۋ جاساۋ تۋرالى ايتپايتىن بولساق، اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى تەك ەكونوميكانىڭ مۇددەسى ءۇشىن سالىنىپ جاتىر.

اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى اگەنتتىكتى قۇرۋ قاجەت. ترەنينگ تۋرالى ويلانىڭىز. بۇل ەنەرگەتيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتەر قاجەت ەكەنىن بىلدىرەدى. بۇل شىعىنداردىڭ بارلىعىن ستانتسيا وتەمەيدى. ولارعا سالىق تولەۋشىلەر تولەيتىن بولادى. بۇل ەشكىم ەسەپتەمەيتىن قوسىمشا اۋىرتپالىق پەن شىعىندار دەگەن ءسوز.  جالپى، اەس ەكونوميكاسى وتە ناشار. جانە ول ناشارلاي بەرەدى. ويتكەنى سوڭعى جىلدارى اتوم ەنەرگياسىنىڭ باعاسى تەك وسۋدە». 

وسىلايشا ساراپشى اەس ەنەرگياسىن الۋ سوڭعى جىلدارى تىم شارىقتاپ كەتكەنىن ايتىپ وتىر. سونداي-اق، ساراپشى اەس سالماي-اق، قازاقستانداعى ەلەكتر ستانتسيالارى ەلدى تولىق قاجەتتى ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتەتىنىن ايتىپ وتىر. قايتا وڭدەلگەن ەنەرگيا كوزدەرى دە ونى ارتتىرا تۇسپەك.

الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىسى بوتاگوز يسا بولسا رەسەيدىڭ اەس سالۋىنا قارسىلىعىن ءبىلدىرىپ، بىلاي دەپ جازدى:

«نەلىكتەن قازاق اتوم ستانتسيا سالۋعا قارسى؟ ول رەسەي جوباسى، كەلىسىم بويىنشا ونى رەسەي سالادى، ىسكە كىرگىزگەننەن كەيىن رەسەيلىكتەر وزدەرى باسقارادى، تەك جۇمىسشىلار قازاقتار بولادى.

رف ارام پيعىلىن بىلەمىز، قازاقستان بيلىگىنە قىسىم جاسايتىنىن، قازاقتاردى «ناتسيست» دەپ قارالايتىنىن بىلەمىز. ءبىزدىڭ بيلىك ولارعا 5 ملرد دوللار بەرەدى. كەيىن اەس رەسەي باسشىلىعىندا بولسا، بىزگە وتە ۇلكەن قاۋىپ تونەدى. ءبىز نەلىكتەن ولارعا جەم بولۋىمىز كەرەك؟

قر بيلىگىنەن ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىك كورمەيمىز. ساقتالۋدا جاتقان قارۋ جاراققا يە بولا الماي، 14 ادام قازا تاپتى. ەل امان، جۇرت تىنىشتا وسىلاي بولدى. ال ەندى قازاق ەلىنىڭ ءدال ورتاسىندا اتوم ستانتسيا سالسا، ۇلكەن تراگەديا بولۋى ابدەن مۇمكىن.

سول سەبەپتەن رف شەكاراسىندا ەمەس، قازاقستاننىڭ ءدال ورتالىعىندا سالىپ جاتىر. جانە دە اتوم ستانتسياسى جۇمىس ىستەگەن كەزدە بالقاش وزەنىنە ۇلكەن قاۋىپ بار، سۋى ازايادى، بالىق ۋلانادى». 

ارينە، بۇل قاۋىپ ءار قازاقتىڭ كوكەيىندە جۇرگەنى راس. تاعى ءبىر جەلى قولدانۋشىسى اسيا اسەتكينا بىلاي دەيدى:

«اەس قازاقستان اۋماعىندا سالىنعانىمەن، ءىس جۇزىندە رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق، ەنەرگەتيكالىق، قارجىلىق مۇددەسىن كوكسەيتىن ستانتسيا عانا بولاتىنى ايدان انىق. جانە دە ول اەس سالىنىپ، ەگەر (ارينە بەتىن اۋلاق سالسىن), ەرتەڭگى كۇنى اپات بولا قالسا، زاردابىن كورەتىن رەسەي ەمەس، ءبىز بولامىز.

بۇل دەگەن ءبىزدىڭ ەكولوگيامىزعا، بىزدەردىڭ ادام ومىرىنە الاپات قاتەر ءتونىپ تۇر دەگەن ءسوز. قازاقستان بيلىگى حالىقپەن ساناسپاي، قوعاممەن اقىلداسپاي پايداسىنان زيانى وراسان وسىنداي جوبالاردى جاساپ جاتىر، قازاقتىڭ بولاشاعىنا بالتا شاۋىپ جاتىر!

سوندىقتان دا، بولاشاق ءۇشىن، ءوز بالالارىمىزدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن تۇبەگەيلى قارسى ەكەنىمىزدى جاپپاي بىلدىرەيىك، اعايىن! اەس سالۋدىڭ قازاقستانعا كەرەگى جوق», - دەيدى ول.

قويمالار بەيبىت كۇندە اتىلىپ، 15 شاڭىراق قارا جامىلعان ساتتە، اتوم ستاتسياسىن سالۋدىڭ قانشالىقتى قاۋىپتى ەكەنىن ساراپشىلار مەن قاراپايىم حالىق سەزىپ تە، ءبىلىپ تە وتىر. ونى عىلىمى ارتتا قالىپ، جەمقورلىعى العا كەتكەن رەسەي سالسا، ءتىپتى، كۇدىك ارتا تۇسپەك. ساراپشىلار «قازاقستانعا اەس سالۋدىڭ قاجەتتىلىگى از، جەل مەن كۇن ەنەرگياسى دا جەتكىلىكتى» دەگەن ساتتە، اەس-ءتى سالۋ ارقىلى رەسەيدىڭ قولىنا قىسىم «رىچاگىن» ۇستاتقانداي بولمايمىز با؟!

اسحات قاسەنعالي

Abai.kz