جاڭا ءداۋىر قازاق ساياسي بىرلەستىكتەرىنە جاڭا لەپ، سونى سەرپىن اكەلدى. بۇرىنعى مۇشەلەرى از، شەكتەۋلى يدەولوگيالىق بۇعاۋداعى بولۋشىلىقتان ارىلۋدى قسپ ءبىرىنشى بولىپ قولعا الدى. كوبىمىز قانشا جەردەن ءتۇرىن دە، ءتۇسىن دە وزگەرتكەن كوممۋنيستەردى جەك كورسەكتە، ولار جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، وزدەرىنىڭ سوڭعى سەزدەرىنەن كەيىن تەز ارادا ەس جيا الدى. قۇرىلعاندارىن جاريالاعاننان كەيىن  11 قىركۇيەكتە جارعىسى مەن باعدارلاماسىن جاريا ەتىپ، ساياسي اتكومىن سايلاپ الىپ، جاڭا پارتيا رەتىندە قازان ايىندا تىركەلىپ ۇلگەردى.

قسپ ءوز باسشىلىعىنا الەمگە تانىمال جازۋشى ءانۋار ءالىمجانوۆتى باسشى رەتىندە سايلاپ، 50 اسا مۇشەسى بار، «رەسپۋبليكا» جانە «سۇحبات» باق يەلىك ەتەتىن ەلدەگى ەڭ ءىرى پارتياعا اينالدى. بۇلار ءورىستىلدى اۋديتوريانى ءوز سوڭىنا ەرتسە، تاپ وسى قىركۇيەك ايىندا، دالىرەك ايتساق، 3 قىركۇيەكتە «ازات» ازاماتتىق قوزعالىسىنان ءبولىنىپ شىققان بەلسەندىلەر «الاش» رەسپۋبليكالىق پارتياسىن ومىرگە اكەلدى. شىن مانىسىندە، بۇل قازاق ەلىندەگى ەڭ ءبىرىنشى تيتۋلدى ۇلتتىڭ جوعىن جوقتاعان پارتياتىن. اتالعان پارتيا تاراپىنان العاش رەت پارلامەنتتىك ۇعىم-تۇسىنىگى جۇرتقا تانىس ەتىلدى. سوۆەتقازى اكاتاەۆ باسشىلىق ەتكەن «الاش» رەسپۋبليكالىق پارتياسى  وزدەرىن ۇلتتىق-دەموكراتيانى تۋ ەتىپ ۇستانعان پارلامەنتتىك تيپتەگى ساياسي ۇيىمبىز دەپ جاريا ەتتى. پارتيانىڭ باستى ماقساتى قازاق ۇلتىن قايىرا تۇلەتۋ، ەلىمىزدەگى بارلىق ۇلتتىق-ەتنيكالىق توپتاردى جانە تاۋەلسىز قازاقستاندى جالپىدەموكراتيالىق ءام يسلام قۇندىلىقتارى اياسىندا دامىتۋ بولىپ تابىلدى.

قسپ ءىزىن الا قاراشا ايىندا ءۇشىنشى ءبىر پارتيا «نەۆادا-سەمەي» جانە «ارال-ازيا-قازاقستان» قوزعالىستارى، «بىرلەسۋ» جاڭا تاۋەلسىز كاسىپوداعى، بىرقاتار ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتار جانە دە باسقا بەيساياسي ۇيىمدار قۇرىلتايشىسى بولىپ تابىلاتىن «قازاقستاننىڭ حالىق كونگرەسى//نارودنىي كونگرەسس كازاحستانا» (بۇدان بىلاي – قحك – اباي كز) ومىرگە كەلىپ، ساياسي كۇرەسكە ارالاستى. باستى ماقساتى ورىستىلدىلەردى قازاق ۇلتىنىڭ ماڭىنا توپتاستىرۋ بولىپ تابىلاتىن پارتيانىڭ تەڭ توراعالارى بولىپ قوس قالامگەر ولجاس سۇلەيمەنوۆ پەن مۇحتار شاحانوۆتار سايلاندى. پارتيانىڭ جارعىسىندا «پارلامەنت تيپىندەگى جالپىازاماتتىق ساياسي پارتيا» دەپ كورسەتىلدى.

قازاقستاندا ءبارىبىر كوممۋنيستىك يدەيا ءوز ومىرشەڭدىگىن كورسەتىپ، قسپ پىكىرى كەلىسپەيتىندەر 1991 جىلدىڭ سوڭىندا دەنى بۇرىنعى كوكپ مۇشەلەرىنەن تۇراتىن 1991 جىلدىڭ 7 قىركۇيەگىندەگى  قازاقستان كومپارياسىنىڭ كەزەكتەن تىس XVIII سەزىنىڭ شەشىمىمەن كەلىسپەيتىندەر وزدەرىنىڭ XIX سەزدەرىن وتكىزىپ، وندا قازاقستاننىڭ كوممۋنيستىك پارتياسىن (قكپ//كپك) قۇرىپ الدى. بۇل اتاۋدىڭ قىسقارعان ءسوزى كەزىندە قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ قىسقارتىلۋىمەن اتاۋلاس بولعاندىقتان، ءارى كەڭەس وداعى قحر ءدۇرداراز بولعاندىقتان قىرعىزستان مەن قازاقستاندا قولداۋ تاپپاعان بولاتىن. ەندى ول كوكپ ەلىمىزدەگى مۇراگەرلەرىنىڭ اتاۋىنا اينالىپ شىعا كەلدى.

وسىلايشا قازاقستاندىق پارلامەنتاريزم ومىرگە كەلىپ، جاڭا پارتيالار ساياسي كۇرەسكە ارالاسىپ، بۇرىنعى پارتيالار ءوز اتاۋلارى مەن باعىت-باعدارلارىن وزگەرتتى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلى ەلىمىزدە رەسمي تىركەلگەن ءتورت پارتيا بولدى. ولار: «الاش»، قسپ، حالىق كونگرەسى، سونداي-اق قكپ بولدى. سونىمەن ەلىمىزدە رەسمي جانە قۇقىقتىق تۇرعىدان كوپپارتيالىق شىنايى ءومىر سالتىنا اينالدى.

1990-جىلدارى قازاقستانداعى پارتيالىق قۇرىلىس ۇدەرىسىنە سىرتقى جانە ىشكى ەرەكشەلىكتەر اسەر ەتتى، اسىرەسە تاريحي، دەموگرافيالىق، ساياسي جانە ەتنومادەني ماسەلەلەردى اتاپ وتۋگە بولادى. كوكپ-نىڭ تاراتىلۋى مەن كسرو-نىڭ ىدىراۋىنان كەيىن، توتاليتارلىق جۇيەدەن جاڭا دەموكراتيالىق جۇيەگە، ءبىرپارتيالى قوعامنان كوپپارتيالىققا كوشۋ ءۇردىسى باستالىپ كەتتى. العاشقى جىلدارى جاڭا ۇلگىدەگى ساياسي پارتيالار: قازاقستاننىڭ سوتسيال- دەموكراتيالىق پارتياسى، قازاقستاننىڭ سوتسياليستىك پارتياسى، الاش ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك پارتياسى، «جەلتوقسان» ۇلتتىق-دەموكراتيالىق پارتياسى، قازاقستاننىڭ ۇلتتىق كونگرەسى، رەسپۋبليكالىق پارتيالار بولدى. 1991 جىلى قابىلدانعان قوعامدىق بىرلەستىكتەر تۋرالى زاڭ كوپپارتيالىقتىڭ دامۋىنا سەرپىن بەردى. پارتيالاردىڭ بىرقاتارى ەسكى قوعامدىق جۇيەمەن تىعىز بايلانىسىپ جاتسا، كەيبىر بولىگى مۇلدە تىڭ مەجە قويدى. تاۋەلسىزدىك الۋ جاڭا ساياسي كەڭىستىكتى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن جاڭا سەرپىن بەردى. بۇل رەتتە مەملەكەت پەن قوعامنىڭ دەموكراتيالىق دامۋ كۋرسى تاڭدالدى، 1993 جانە 1995 جىلى قر كونستيتۋتسياسى قابىلداندى. كونستيتۋتسيا نۇسقاسىن تالقىلاۋعا ەل ازاماتتارى قاتىسىپ، 30 مىڭعا جۋىق ەسكەرتۋ مەن ۇسىنىس، سونىڭ ناتيجەسىندە قۇجاتتىڭ العاشقى نۇسقاسىنا 1100 تۇزەتۋ ەنگىزىلگەن ەكەن. اتا زاڭنىڭ باپتارىندا مەملەكەت قۇرۋدىڭ باستى قۇندىلىقتارى مەن ازاماتتاردىڭ بوستاندىقتارى مەن ساياسي قىزمەتى كورسەتىلدى. وسىلايشا مەملەكەت سەنىمدى ساياسي-قۇقىقتىق نەگىزگە يە بولدى، قازاقستان ءوزىن زايىرلى، دەموكراتياشىل، ۋنيتارلى، الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق مەملەكەت، پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا دەپ جاريالادى. وسى جانە باسقا دا بازالىق پرينتسيپتەر نەگىزىندە مەملەكەتتىڭ پارتيالىق ساياساتىن جۇرگىزۋ ءۇشىن العىشارت جاسالدى.

ەلباسى ن. نازارباەۆ 1990 جىلداردىڭ باسىنداعى قازاقستاننىڭ ساياسي- پارتيالىق لاندشافتىن باعالاي كەلىپ: «ءارتۇرلى سيپاتتا بولسا دا، جاڭا پارتيالاردىڭ كوپشىلىگى نەگىزىنەن دەموكراتيالىق پرينتسيپتەرىنە بەيىمدىگىن ءبىلدىرىپ، مەن ۇسىنعان تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋ باعىتىن قولدادى. سونىمەن بىرگە ولاردىڭ كوپشىلىگىنە ءتان ءبىر كەمشىلىك – ساياسي-يدەيالىق قۇرىلىمنىڭ السىزدىگى مەن ەلەكتورالدى قولداۋدىڭ جەتكىلىكسىزدىگى بولدى» دەيدى (نازارباەۆ ن.ءا. تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى. – استانا، 2017. – 50 ب.) قازىرگى الەمدە ساياسي پليۋراليزم مەن كوپپارتيالىلىق دەموكراتيالىق قوعامنىڭ نەگىزگى ءپرينتسيپى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار دەموكراتيانىڭ باستاپقى، جالپىعا مىندەتتى شارتى رەتىندە دە قاراستىرىلادى. وسىعان بايلانىستى ءوزىن دەموكراتيالىق مەملەكەت رەتىندە جاريالاعان قازاقستان تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ ساياسي- پارتيالىق سالانى رەفورمالاۋدى قولعا الدى. ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ 1999 جىلعى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا دەموكراتيالاندىرۋدىڭ جەتى نەگىزگى ەلەمەنتتەرىنىڭ قاتارىندا قوعامنىڭ ساياسي جۇيەسىندەگى پارتيالاردىڭ ءرولىن كۇشەيتۋدى اتاپ ءوتتى. ول ءوز سوزىندە ساياسي پارتيالار دەموكراتيا عيماراتىن سالۋدا نەگىزگى قۇرىلىس ماتەريالى ەكەنىن جانە پارتيالاردىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە قۇقىقتىق، باسقا دا مۇمكىندىكتەر جاسالۋ كەرەك ەكەنىن ايتتى.

پارتيالىق ىشكى كيكىلجىڭدەر

1994 جىلدىڭ ناۋرىزى ساياسي ەلەكتورات ەسىندە قالعانى ايقىن. تاپ سول جولى وتكەن سايلاۋعا «الاش»، قسپ، حالىق كونگرەسى جانە قكپ قاتىسىپ، العاش رەت پارلامەنتاريزم باستى ۇستانىمعا اينالىپ، ءبىر پالاتالى پارلامەنتەگى دەپۋتاتتىق ماندات ءۇشىن ىمىراسىز كۇرەس باستالدى.

قر ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا ءبىرىنشى كاسىبي پارلامەنتكە 176 دەپۋتات سايلاندى. ولاردىڭ 75-ءى 37 پارتيا جانە وزگە ساياسي-قوعامدىق ۇيىمداردان سايلانسا، 42 ادام ەلباسى ۇسىنىسىمەن پارلامەنت تورىنەن ورىن الدى.

دەسەكتە، رەفورمالاردى ودان ءارى جۇرگىزۋدە وكىلدى ورگانداردىڭ تيىمسىزدىگى بايقالدى. سونىمەن ون ەكىنشى سايلانعان جوعارعى كەڭەستىڭ تۇراقتى نەگىزدە ىستەگەن جەكەلەگەن ورگاندارىنىڭ جۇمىس ناتيجەلەرى دە كاسىبي پارلامەنت قۇرۋدىڭ قاجەت ەكەندىگىن كورسەتتى. بۇل رەسپۋبليكانىڭ وكىلدى ورگانىنىڭ قىزمەتىن مەرزىمىنەن بۇرىن توقتاتۋعا اكەلدى. 1994 جىلعى 7 ناۋرىزدا وتكەن سايلاۋ، ياعني ون ءۇشىنشى سايلانعان جوعارعى كەڭەس رەسپۋبليكادا كوپ پارتيالىلىقتىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى. ۋاقىتشا رەگلامەنتكە سايكەس پارتيالار وكىلدىكتەرى نەگىزىندە جوعارعى كەڭەستە مىناداي فراكتسيالار قۇرىلدى: قازاقستان حالىق بىرلىگى وداعى، قازاقستان حالىق كونگرەسى پارتياسى، سوتسياليستىك پارتيا جانە كاسىپوداقتار فەدەراتسياسى، سونداي-اق، نەگىزىنەن كاسىبي بەلگىسى بويىنشا قالىپتاسقان 14 دەپۋتاتتىق توپ بولدى. قازاقستان تاريحىندا تۇڭعىش رەت ساياسي پارتيالار مەن بىرلەستىكتەر بيلىكتىڭ وكىلدى ورگانىنا كەلدى. 1994-1995 جىلدار قازاقستاندىق پارلامەنتاريزمنىڭ قالىپتاسۋىنداعى ماڭىزدى كەزەڭ بولىپ تابىلادى. جوعارعى كەڭەس ءبىر جىلدان ءسال ازىراق جۇمىس ىستەپ، زاڭسىز دەپ تانىلدى.

كوپپارتيالىقتىڭ دامۋىندا 1996 جىلى قابىلدانعان قر «ساياسي پارتيالار تۋرالى» زاڭىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. وندا جاڭا پارتيا قۇرۋ مەن قۇرىلعان پارتيانى تاراتۋ ءىس-ارەكەتى، پارتيا مۇشەسىنىڭ قۇقىعى مەن مىندەتى، مەملەكەتتىك پارتياقۇرۋشىلىقتىڭ ءرولى مەن ورنى جان-جاقتى ءسوز ەتىلدى.

بۇل قۇجات ون ادامنان اسا مۇشەسى بار توپقا پارتيا قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرىپ، پارتيالاردىڭ زاڭ الدىنداعى تەڭدىگىن راسىمدەدى.  پارتيانى تەك اتالعان پارتيانىڭ جوعارعى ورگانى سەزد نەمەسە كونفەرەنتسيادا جانە سوت شەشىمى عانا تاراتا الاتىندىعى بەكىتىلدى.

وسى زاڭدا پارتيا ىسىنە مەملەكەتتىڭ ارالاسۋىنا، قۇرامىندا شەت ەل ازاماتتارى جانە ازاماتتىعى جوقتاردىڭ بولۋىنا تىيىم سالىندى.

قوس پالاتالى پارلامەنتتىڭ 1996 جىلعى 30 قاڭتاردا وتكەن ءبىرىنشى ماجىلىسىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ: «...ءبىز قازاقستاننىڭ شىنايى، وركەنيەتتى پارلامەنتاريزمىنىڭ ءمولدىر باستاۋىندا تۇرمىز. زاڭ قابىلداۋدا باستى باسىمدىق الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق ءوسىپ وركەندەۋگە باعىتتالدى» دەپ اتاپ كورسەتتى. ۋاقىت وتە كەلە، پارلامەنتاريزم دامۋىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى: جەكەلەگەن دەپۋتاتتار دەڭگەيىندە دە، جالپى پارلامەنت دەڭگەيىندە دە زاڭ شىعارۋ قىزمەتىن كاسىپتىك دارەجەگە كوتەرۋ; ءبىر پالاتالى قۇرىلىستان ەكىپالاتالى قۇرىلىسقا كوشۋ; پارلامەنتتىڭ ىشىندە دەپۋتاتتىق توپتار قۇرۋ ت.ب. بولىپ بەلگىلەندى.

كەيىنەن زامان تالابىنا ساي 2002 جىل اتالعان زاڭعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى.

بۇدان بولەك ءبىرى ەلدىڭ ەسىندە قالعان ءبىرى ەلدىڭ ەسىندە قالماعان حالىقتىق-كووپەرتاتيۆتىك، حالىق بىرلىگى، ازاماتتىق، اگرارلىق، ەڭبەك ت.ب. كوپتەگەن پارتيالار ومىرگە كەلىپ، ءبىرى ەرتە، ءبىرى كەش ءوز جۇمىستارىن باستادى. سولاردىڭ ىشىندە 2001 جىلدىڭ قاراشاسىندا قۇرىلعان بۇرىنعى جوعارعى لاۋازىمدى شەنەۋىنىكتەر مەن ءىرى بيزنەسمەندەر توبى قۇرعان «قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى»  پارتياسى قوعامدىق-ساياسي ومىردە ەرەكشە ءىز قالدى. جىل وتپەي ءوز ىشىندەگى 2002 جىلى ءوز ىشىندە جەتەكشىلەر اراسىندا ورىن العان پىكىر الۋاندعى كەسىرىنەن قاققا جارىلدى. قوزعالىس بەلسەندىلەرىنىڭ ءاليحان بايمەنوۆ باستاتقان توبى كوپ كەشىكپەي وزدەرىنىڭ «اق جول» پارتياسىن قۇراتىندىعىن مالىمدەدى.

ارى قاراي 2005 جلى «اق جول» پارتياسى ىشتەي «اق جول» جانە «ناعىز «اق جول» دەپ ءبىر-بىرىنەن ىرگە اجىراتتى. تاپ وسىنداي تار جول تايعاق كەشۋدى قكپ ءوز باسىنان وتكەردى.

1990 - 1993 جىلدارى رەسپۋبليكامىزدىڭ جوعارعى كەڭەسىن باسقارعان سەرىكبولسىن ءابدىلدين قكپ جەتەكشىلىك ەتكەن كەزدە پارتيا اراسىنا جىك ءتۇسىپ، 2004 جىلى 56 مىڭ مۇشەسى بار پارتيانىڭ 25 مىڭ مۇشەسى جانە جەتى وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلارى قكپ ەكىنشى حاتشىسى پارلامەنت دەپۋتاتى ۆلاديسلاۆ كوسىرەۆتىڭ ارتىنان ىلەستى.

داۋدىڭ باسى بۇرىنعى قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى»  پارتياسىنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى تولەن توقتاسىنوۆتىڭ سەرىكبولسىن ءابدىلدين تاراپىنان قكپ اتىنان پارلامەنت دەپۋتاتتى اتانۋىنان جانە وك قۇرامىنا ەنگىزىلۋىنەن تۋىنداپ،  ناتيجەسىندە بۇنى ەسكى گۆارديا اقساقالدارى «ءابدىلدين مىرزا باسشىلىق تىزگىنىن پايدالانىپ، ۇيىمدى ۇساقبۋرجۋازيالىق جولعا ءتۇسىردى جانە پارتيانى جەكە باس مۇددەسىنە پايدالاندى» دەپ باعالادى. ەسىكتى قاتتى جاپقان كوسىرەۆ پەن ونىڭ جاقتاستارى قازاقستان كوممۋنيستىك حالىق پارتياسىن (قكحپ) قۇردى.

كۇش بىرىكتىرۋ ءداۋىرى

پارتيا ىشىندە ورىن العان ىرىڭ-جىرىڭ تىيلىپ، ونىڭ ورنىن باس بىرىكتىرۋ ءداۋىرى باستى. 1999 جىل جۇرتتىڭ ەسىندە بيلىك پارتياسىنىڭ ومىرگە كەلۋىمەن قالدى. ءدال وسى جىلى 1 ناۋرىزدا  «وتان» پارتياسىنىڭ قۇرىلتاي سەزدى بولىپ ءوتتى. سەزدىڭ وتۋىنە ەلباسىمىز باستاماش بولدى.

1999 جىلىعى پرەزيدەنت سايلاۋىنان كەيىن پارلامەنتتىك جاڭعىرۋ ورىن الدى. پارلامەنتتىك جاڭعىرۋ سايلاۋعا تۇسكەن پارتيالاردان 7 پايىزدىق كەدەرگىنى ەڭسەرۋدى تالاپ ەتتى.

وسى جىلى كۇزدە پارلامەنت سايلاۋى ءوتىپ، وعان توعىز پارتيا جانە ەكى ساياسي بىرلەستىك قاتىستى. 7 پايىزدىق كەدەرگىنى ءتورت پارتيا ەڭسەرىپ، «وتان» پارتياسى 30,9% يەلەنىپ، ماجىلىستەگى 10 ورىننىڭ تورتەۋىن جەڭىپ السا، ءوز كەزەگىندە قالعان ءۇش پارتيا اتاپ ايتساق، اگرارلىق، ازاماتتىق جانە قكحپ ەكى-ەكىدەن دەپۋتاتتىق مانداتتى ەنشىلەدى.

«وتاننىڭ» اتىنان تۇسكەن كانديداتتار 19 ءبىر مانداتتىق وكرۋگتەردە جەڭىسكە جەتتى. ناتيجەسىندە پرەزيدەنت پارتياسى تومەنگى پالاتادان 23 ورىنعا، ال جوعارى پالاتادان 12 ورىنعا يە بولىپ، پارلامەنتتەگى كوپشىلىككە اينالدى. 14 وبلىستىڭ ءماسليحاتىنىڭ جەتەۋى، 198 قالالىق جانە اۋداندىق ءماسليحاتىتڭ 115 «وتاننىڭ» وكىلدەرىنە تيسەلى بولدى.

2006 جىلى وتكەن پارتيانىڭ ح سەزىندە ونىڭ اتاۋى «نۇر وتان» دەپ وزگەردى.

تاريح تەرەڭىنە كوز جىبەرەر بولساق، قازاقستان پارلامەنتى – العاش رەت قازاق كسر-ءىنىڭ 1937 جىلعى كونستيتۋتسياسى، ال سودان كەيىن قازاق كسر-ءىنىڭ 1978 جىلعى كونستيتۋتسياسى مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1993 جىلعى كونستيتۋتسياسى نەگىزىندە قۇرىلعان ءبىر پالاتالى وكىلدى ورگان جوعارعى كەڭەستىڭ ورنىنا كەلدى. جوعارعى كەڭەس ءوزى جۇمىس ىستەگەن كەزدە ون ءۇش رەت سايلاندى. قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ العاشقى سايلاۋى 1938 جىلعى 24 ماۋسىمعا بەلگىلەندى. سايلاۋ جالپىعا بiردەي، تەڭ جانە توتە سايلاۋ قۇقىعى نەگiزiندە جاسىرىن داۋىس بەرۋ ارقىلى وتكiزiلدi. ول ۋاقىتتا دەپۋتاتتار كورپۋسىن قۇرۋ بالاماسىز نەگىزدە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قاتاڭ باقىلاۋىمەن جۇرگىزىلگەنىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. دەپۋتاتتىققا كانديداتتار پارتيا ۇيىمدارى بەلگىلەگەن تاپتىق، پارتيالىق، ۇلتتىق، جىنىستىق-جاستىق جانە باسقا دا كۆوتالار بويىنشا ىرىكتەلدى. سوندىقتان زاڭ شىعارۋ ورگانىنىڭ قۇرامىندا قانشا جۇمىسشى، كولحوزشى، قىزمەتشى، كوممۋنيست، كومسومول مۇشەسى، قازاق، ورىس، ۋكراين، سونداي-اق باسقا دا ۇلت وكىلدەرى، ايەلدەر، جاستار جانە ت.س.س. بولاتىنى سايلاۋ باستالماستان بۇرىن بەلگىلەنەتىن. مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جوعارى شەنەۋنىكتەرى، پارتيا، كومسومول جانە كاسىپوداق ورگاندارىنىڭ باسشىلارى اتقارىپ جۇرگەن قىزمەت لاۋازىمدارىنا سايكەس دەپۋتتاتىققا كانديدات بولىپ ۇسىنىلاتىن. 1990 جىلعى ناۋرىزدا ون ەكىنشى سايلانعان قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ سايلاۋى ءوتتى. بۇل اكiمشiل-ءامiرشiل جۇيەنىڭ ىقپالى ءالى دە بولسا جەتكىلىكتى بولىپ تۇرعان جاعدايداعى رەسپۋبليكانىڭ جوعارى زاڭ شىعارۋ ورگانىنىڭ العاشقى نەعۇرلىم دەموكراتيالىق سايلاۋى بولاتىن. بۇل سايلاۋ تولىققاندى ساياسي پارتيالار بولماعان جاعدايدا وتكەنىمەن، توتاليتارلىق جۇيەنىڭ وزگەرۋ پروتسەستەرىنە بۇلجىماس سيپات بەردى. ون ەكىنشى سايلانعان جوعارعى كەڭەس قازاقستان پارلامەنتاريزمىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىندا ەرەكشە ءرول اتقاردى. بۇل بىرقاتار اسا ماڭىزدى قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ، مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ قابىلدانۋىندا، 90-شى جىلدارداعى ساياساتىن زاڭنامالىق جاعىنان قامتاماسىز ەتۋدە كورىنىس تاپتى. ىمىراعا كەلۋ جونىندەگى ەكى جىلدىق ىزدەنىستەردەن كەيىن 1993 جىلعى 28 قاڭتاردا رەسپۋبليكا ەگەمەندىگىنىڭ قالىپتاسۋىن زاڭ جۇزىندە اياقتاعان قازاقستاننىڭ كەڭەستىك داۋىردەن كەيىنگى العاشقى كونستيتۋتسياسىن قابىلدادى. سونىڭ نەگىزىندە رەسپۋبليكادا دەموكراتيالىق قوعام مەن قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋدى قامتاماسىز ەتۋدىڭ جاڭا ساپالى كەزەڭىنە كوشۋ باستالدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1993 جىلعى كونستيتۋتسياسىمەن جوعارعى كەڭەسكە وتە كوپ وكىلدىك بەرىلدى.

تۇيىندەي ايتساق، قازىرگى پارلامەنتاريزم – جان-جاقتى دامىپ كەلە جاتقان ديناميكالىق قۇبىلىس. مəسەلەنى تەرەڭ ءتۇسىنۋ جəنە ونىڭ دامۋ باعىتتارىن ايقىنداۋ، قازاقستاندىق پارلامەنتاريزم مەن باسقا əلەمدەگى قالىپتاسقان ۇلگىلەردى تۇسىنۋگە جəنە سالىستىرمالى تالداۋ جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەتىندىگى ايقىن. اسىرەسە، قوس پالاتالى پارلامەنت قابىلداعان زاڭدار ەڭ اۋەلى، مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق ءۇدىرىسىن جەتىلدىرۋمەن قاتار، ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق قاۋىمداستىق الدىنداعى بەدەلىن ارتتىرۋ، سونداي-اق قوعامدىق قارىم-قاتىناس ماسەلەلەرىن قۇقىقتىق نورمانى ساقتاي وتىرىپ تەپە-تەڭدىك جاعدايىندا ءومىر ءسۇرۋدىڭ ادەب-يباسىن جالپىلاستىرۋ سىندى مىندەتتەردى مۇلتىكسىز اتقارىپ كەلدى.

ءسوزىمىزدى، قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ توراعاسى نۇرلان نىعماتۋليننىڭ پىكىرىمەن تۇيىندەيتىن بولساق:

«بۇگىندە ءبىزدىڭ كاسىبي پارلامەنت قوعامدىق پىكىرلەر مەن اشىق ساياساتتىڭ بيىك ورنى بولۋمەن قاتار، مۇمكىندىگى مول، قۋاتى مىقتى، جوعارى زاڭ شىعارۋشى ورگانعا اينالدى. وزىنە جۇكتەلگەن ءاربىر مىندەتتى ابىرويمەن اتقارىپ، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ جانە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ماڭىزدى قادامدارىن، ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك باستامالارىن ساپالى زاڭدارمەن قامتاماسىز ەتىپ كەلەدى» دەيدى.

قوس پالاتالى قازاقستان پارلامەنتi وتكەن ون جىلدىقتا ءوزiنiڭ ومiرشەڭدiگiن كورسەتە بiلدi. ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆ پارلامەنتتiڭ قىزمەتiن جوعارى باعالاپ، ونىڭ 10 جىلدىعىنا ارنالعان قۇتتىقتاۋىندا: “…بۇگiندە بiز زاڭنامالىق فۋنكتسيالاردى جۇزەگە اسىراتىن جوعارى وكiلدi ورگان رەتiندە كاسiبي قوس پالاتالى پارلامەنت iسكە اسىپ قانا قويعان جوق، سونىمەن بiرگە ۋاقىتسىنىنان ويداعىداي ءوتتi دەپ نىق سەنiممەن ايتا الامىز”،- دەپ اتاپ كورسەتتi.

بۇگiندە پارلامەنت ەلiمiزدە جۇرگiزiلiپ جاتقان اۋقىمدى رەفورمالاردى قۇقىقتىق تۇرعىدان قامتاماسىز ەتۋدە ءوز مiندەتiن اتقارۋمەن قاتار، وزگە دە  ماڭىزدى مەملەكەتتiك ماسەلەلەردi  شەشۋگەبەلسەنە اتسالىسىپ كەلەدi. ونىڭ مەملەكەت پەن  حالىقتىڭ الدىنداعى  سiڭiرگەن  ەڭبەگi مەن قىزمەتiن تاريح باعالايتىن بولادى.

تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن باستاپ قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋدىڭ ستراتەگيالىق باعىتىن انىقتادى. جاڭا زايىرلى مەملەكەتتىڭ ساياسي پارتيالار ينستيتۋتىن قالىپتاستىرماي بۇل باعىتتا دامي المايتىنى بەلگىلى. ساياسي پارتيالار ينستيتۋتى سايلاۋشىلارعا ءوز ۇستانىمدارى مەن باعدارلامالارىن ۇسىنا وتىرىپ، ساياسي ءپليۋراليزمدى دامىتۋعا، ۇكىمەتكە ءوز ۇسىنىستارىن بەرىپ، سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەننەن كەيىن ءوز باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. پارتيا قۇرىپ، وعان مۇشە بولۋ – بەلسەندى ازاماتتار ءۇشىن مەملەكەتتىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىنە قاتىسۋ جانە مەملەكەتتىك ساياساتقا وزىندىك ۇلەس قوسۋ نەمەسە ىقپال ەتۋ قۇرالى ەكەندىگى ەش داۋ تۋدىرمايدى.

ال، حالىقارالىق پارلامەنت وكىلدەرىنىڭ قازاقستاننىڭ دامۋىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەڭبەگى زور، دەموكراتيانى، ادام قۇقىقتارىن جانە زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن ورناتۋدا قولعا العان قادامدارى ماڭىزدى ەكەنىن ءبىر اۋىزدان مويىنداعانى ءبىز ءۇشىن اسا قۇندى.

Abai.kz