قازاقستان تاۋەلسىزدىك تىزگىنىن العان ساتتە ءوزىنىڭ الەمدىك ساياساتتاعى باعىتىن كوپۆەكتورلى دەپ ايقىنداعان بولاتىن. ءبىز سىرتقى ساياساتا ەشبىر مەملەكەتتى جاۋ سانامايمىز، ءبىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەمىزگە ساي ولارمەن قارىم-قاتىناس ۇستاپ، ءوزارا ساۋدا، ەكونوميكا، اسكەري، مادەني بايلانىستى ارتتىرامىز دەپ ايقىنداعان ەدىك. 70 جىل بويى كسرو قۇرامىندا بولىپ، الەمدىك ەكى بلوكتىڭ ايقاسىنىڭ كۋاسى بولعان قازاقستان ءۇشىن، بۇل شەشىم ماڭىزدى. الايدا كوپۆەكتورلى ساياساتتى ۇستاۋ جانە كۇش بالانسىنداعى تەپە-تەڭدىك ماسەلەسىن تارازىدا جۇيەلەۋ گەوساياسي كيكىلجىڭدەرگە بايلانىستى جىل وتكەن سايىن قيىنداپ بارا جاتىر. سونىمەن، قازاقستان كوپۆەكتورلى ما؟ 

كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ سىرتقى ساياساتىن انىقتايتىن باستى فاكتور ول ساۋدا قاتىناسى بولىپ تابىلادى. ساۋدا بايلانىستارى از مەملەكەتتەردى ءوزارا تىعىز بايلانىستا دەپ ايتۋ قيىن. قازاقستاننىڭ ساۋدا قاتىناسىنا نازار اۋداراتىن بولساق، ەلىمىزدىڭ باستى ەكونوميكالىق سەرىكتەستىگى رەسەي بولىپ قالۋدا. ونىڭ ساۋدا قاتىناسىنداعى ۇلەسى 20,1%-دى قۇرايدى. ارتىنشا قىتاي تۇر، ونىڭ ۇلەسى 18,0%. يتاليا، وڭتۇستىك كورەيا مەن نيدەرلاندى ەلدەرى دە باستاپقى بەس سەرىكتەس قاتارىندا. ال اقش ءتىپتى العاشقى ون سەرىكتەس ەلدىڭ ىشىنە دە كىرمەيدى. بۇل تۇرعىدان العاندا قازاقستان رەسەي مەن قىتاي نارىعىنا باسىمدىق بەرەتىنىن تۇسىنۋگە بولادى. ونى شەكارانىڭ ءتيىپ تۇرۋى مەن ساياسي بايلانىستىڭ تەرەڭدىگى ارقىلى سيپاتتايمىز. ياعني قازاقستان ءۇشىن باستى ەكونوميكالىق سەرىكتەس ول - رەسەي.

بۇل بايلانىستىڭ ۇلەسى ارتا بەرەتىن بورلادى. سەبەبى قازاقستان رەسەيمەن ءبىر ەكونوميكالىق وداقتا. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە ەلدەردىڭ ىشىندە رەسەيدىڭ سالماعى باسىم جانە پايدانىڭ 90%-دان استامىن دا ماسكەۋ الىپ وتىر. ەكونوميكالىق وداق وقتىن-وقتىن ساياسي سيپات الۋعا تىرىسىپ جاتىر. مىسالى بىرنەشە مارتە ورتاق پارلامەنت قۇرۋ يدەياسى ساراپشىلار دەڭگەيىندە ايتىلىپ تا قالدى. 2025 جىلعا دەيىن باعدارلامالاردى بەكىتىپ الۋ ماسەلەسى ىسكە اسۋدا. وداقتا ەلدەردىڭ ءوزارا قاراما-قايشىلىعى دا جوق ەمەس. اسىرەسە شەكارالىق ايماقتاردا جۇك كولىكتەرىن وتكىزبەۋ ماسەلەلەرى ءجيى تۋىنداۋدا. ياعني ەكونوميكالىق وداقتىڭ ىشىندە ءوزارا كەلىسپەۋشىلىك جەتەرلىك. "وداق اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتاردى شەشۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى ول ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋ" دەپ كرەمل ساياساتكەرلەرىنىڭ ايتىپ جۇرگەنىنە ءبىراز بولدى. الايدا ورتاق وگىزدەن، وڭاشا بۇزاۋ ارتىق دەگەندەي، ورتاق ۆاليۋتا ەل تاۋەلسىزدىگىن شايقاۋ ەكەنى انىق. وعان قازاقستان بيلىگى ازىرگە تاباندى قارسىلىق كورسەتىپ كەلەدى.

اسكەري تۇرعىدان دا رەسەيمەن بايلانىس تىعىز جانە ءسوزسىز بۇل سالادا قازاقستان ماسكەۋگە تاۋەلدىلىگى ارتىپ كەلەدى. 1992 جىلى 15-مامىردا تمد ەلدەرىنىڭ بىرقاتارى ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىككە بايلانىستى شارتقا قول قويىپ، ۇقشۇ ۇيىمى قۇرىلا باستادى. ۇيىمنىڭ باستى ماقساتى ورتاق قورعانۋ، تەرروريزممەن بىرلەسە كۇرەس ماسەلەسى. بۇگىندە ۇيىمعا رەسەي، قازاقستان، قىرعىزستان، بەلارۋس، تاجىكستان، ارمەنيا مۇشە. وزبەكستان دا ۇيىم قۇرامىندا بولعان، الايدا ورتاق قورعانىس شارتىنان باس تارتىپ، شىعىپ كەتتى. ارتىنشا وزبەكستان كونستيتۋتسياسىنا اسكەري بازالاردى كىرگىزبەۋ جانە اسكەري ۇيىمدارعا مۇشە بولماۋ تۋرالى باپ ەنگىزدى. 2021 جىلى وزبەكستانعا ۇقشۇ ۇيىمىنا قايتا كىرۋ تۋرالى ۇسىنىس تاستالعان ساتتە، تاشكەنت باس تارتىپ، كونستيتۋتسياعا سۇيەندى. وسىلاشا ۇقشۇ قۇرامىندا قازاقستان قالىپ وتىر. اۋعانستانداعى جاعدايعا بايلانىستى ۇقشۇ-نى كۇشەيتۋ، ورتالىق ازياداعى اسكەري ىقپالىن رەسەي ارتتىرۋ ماسەلەلەرى دە كوتەرىلىپ جاتىر. تاجىكستانداعى رەسەيدىڭ اسكەري بازاسى كۇشەيتىلدى، بۇل دەگەنىمىز تۇتاس ايماقتاعى رەسەيدىڭ ىقپالى ارتا ءتۇستى دەگەندى بىلدىرەدى.

قوسىمشا قازاقستاندا رەسەيدىڭ بىرنەشە سىناق الاڭى مەن اسكەري نىساندارى بارىن دا ەستەن شىعارماۋعا ءتيىسپىز. بۇگىندە رەسەي مەن بەلارۋس بىرلەسە ۇيىمداستىرىپ جاتقان "باتىس-2021" جاتتىعۋىنا قازاقستان دا قاتىسىپ جاتىر. ال اتالمىش جاتتىعۋدىڭ ماقساتى ناتو-عا قارسى باعىتتالعان. جازدا قازاقستاندا كوروناۆيرۋستىق شەكتەۋلەرگە بايلانىستى اقش ۇيىمداستىرعان "دالا قىرانى" جاتتىعۋىنىڭ وتپەي قالۋى دا ۇلكەن مەسسەدج جاتقانداي.

قازاقستان رەسەيگە تۇتاس ءبىر قالاشىقتى جالعا بەرىپ وتىر. بايقوڭىر عارىش ايلاعىن عانا ەمەس، تۇتاس قالاشىق ماسكەۋ يەلىگىندە تۇر. 2030 جىلعا دەيىن رەسەي ءوزىنىڭ عارىش كەشەنىن دامىتىپ، زىمىرانداردى وىزششندە ۇشىرىپ، بايقوڭىردىڭ ۇلەسىن 7 ەسە ازايتادى دەگەن بولجام بار. الايدا بۇل كوپ بولجامنىڭ ءبىرى عانا.

بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندا اەس سالۋ ماسەلەسى قايتا كوتەرىلدى. ونى رەسەي تاراپى سالۋى مۇمكىن. اەس سالۋعا قاتىستى ويىن پرەزيدەنت توقاەۆ رەسەيدە وتكەن "شىعىس ەكونوميكالىق فورۋمىندا" ونلاين قاتىسۋ ارقىلى ايتقان. ياعني ەكونوميكالىق تۇرعىدان رەسەيگە ءتيىمدى، ىقپال ەتۋ تۇرعىسىنان كرەملگە ىڭعايلى جوبانى سولتۇستىك كورشىمىز السا، تۇتاس ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن دە سول تاراپقا ءوتتى دەگەن ءسوز.

ەندى مىنە ەلەكتروندى ۇكىمەتتى رەسەيمەن بىرلەسە جۇمىسىن جاقسارتپاق. سبەرمەن كەلىسىمگە كەلۋ ارقىلى، اتالمىش جوباعا 500 ملن دوللار قارجى جۇمسالادى. بۇل ەكونوميكالىق شىعىنمەن بىرگە، تسيفرلىق قاۋىپسىزدىكتى وزگەگە ءوز قولدىمىزبەن تاپسىرۋ دەگەندى بىلدىرەدى.

گەوساياسي شيەلەنىستەر كۇشەيىپ، الەمدە جاڭا تەكەتىرەستىڭ قۇلاعى قىلتيىپ تۇر. قازاقستان كوپۆەكتورلى ساياسات ۇستانىمز دەسە دە، رەسەيگە بارىنشا جاقىنداۋ ۇستىندە.

اسحات قاسەنعالي

Abai.kz