تورە مەن تورانى شاتاستىرمايىق...
قازىرگى تورەلەر كىمدەر!؟ جالعان شەجىرەشىلەردىڭ كوكسەگەنى نە؟ نەگە ءتۇبى بەلگىسىز بىرەۋلەر تورە اتانۋعا قۇشتار؟ «دات» گازەتىنىڭ 2012.06.06. كۇنگى نومىرىندە جاريالانعان: «تورەلەر ءۇشىن نازارباەۆتى حان سايلاۋ نەگە ارمان؟» دەگەن ماقالادان سوڭ، وسىنداي-وسىنداي سۇراقتار تورەلەردىڭ ءتۇن ۇيقىسىن تورتكە بولگەنگە ۇقسايدى. جەتىسۋ ءوڭىرى، تالدىقورعان وبلىسىنان جەتكەن جەتى بەت حاتتى وقىرمەن نازارىنا قىسقارتىپ ۇسىنۋدى ءجون كوردىك. راس، حاتتى رەداكتسياعا جەتكىزگەن ادام تولىق ءماتىنىن جاريالاۋدى وتىنگەنىمەن، گازەتتىڭ دە مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ەكەنىن حات جولداۋشىلار تۇسىنەدى عوي دەگەن ويدامىز.
«كىم ءبىلسىن، كىمنىڭ قالاي ويلارىن، ءبىز سوناۋ كسرو كەزىندە-اق كىشكەنتايىمىزدان اتا-اجەلەرىمىز: «تۋمىسىڭ - تورە، اناۋ سەنىڭ تۋىسقانىڭ، مىنا جەر انا-اتاڭدىكى» دەپ قۇلاعىمىزعا قۇيىپ وسىرگەن التىن ەمەل جەرىنىڭ تورەلەرى، ابىلايدىڭ ءادىلىنىڭ ۇرپاقتارىمىز. باسقا جاقتاعىلار ءۇشىن جاۋاپ بەرە الماعانمەن، وسى ءوڭىردىڭ تورەلەرىن تۇگەلدەي بىلەمىز» دەپ باستالعان حات تومەندەگىنى بايان ەتەدى.
- ءبىرىنشى، «تورە» دەگەنىمىز كىم دەسەك، قازاق اراسىندا سوناۋ شىڭعىسحان زامانىنان قالىپ، وزدەرى قازىرگى كۇندە قازاقتىڭ ايتۋلى رۋىنا اينالعان شىڭعىس ۇرپاقتارى.
قازىرگى تورەلەر كىمدەر!؟ جالعان شەجىرەشىلەردىڭ كوكسەگەنى نە؟ نەگە ءتۇبى بەلگىسىز بىرەۋلەر تورە اتانۋعا قۇشتار؟ «دات» گازەتىنىڭ 2012.06.06. كۇنگى نومىرىندە جاريالانعان: «تورەلەر ءۇشىن نازارباەۆتى حان سايلاۋ نەگە ارمان؟» دەگەن ماقالادان سوڭ، وسىنداي-وسىنداي سۇراقتار تورەلەردىڭ ءتۇن ۇيقىسىن تورتكە بولگەنگە ۇقسايدى. جەتىسۋ ءوڭىرى، تالدىقورعان وبلىسىنان جەتكەن جەتى بەت حاتتى وقىرمەن نازارىنا قىسقارتىپ ۇسىنۋدى ءجون كوردىك. راس، حاتتى رەداكتسياعا جەتكىزگەن ادام تولىق ءماتىنىن جاريالاۋدى وتىنگەنىمەن، گازەتتىڭ دە مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ەكەنىن حات جولداۋشىلار تۇسىنەدى عوي دەگەن ويدامىز.
«كىم ءبىلسىن، كىمنىڭ قالاي ويلارىن، ءبىز سوناۋ كسرو كەزىندە-اق كىشكەنتايىمىزدان اتا-اجەلەرىمىز: «تۋمىسىڭ - تورە، اناۋ سەنىڭ تۋىسقانىڭ، مىنا جەر انا-اتاڭدىكى» دەپ قۇلاعىمىزعا قۇيىپ وسىرگەن التىن ەمەل جەرىنىڭ تورەلەرى، ابىلايدىڭ ءادىلىنىڭ ۇرپاقتارىمىز. باسقا جاقتاعىلار ءۇشىن جاۋاپ بەرە الماعانمەن، وسى ءوڭىردىڭ تورەلەرىن تۇگەلدەي بىلەمىز» دەپ باستالعان حات تومەندەگىنى بايان ەتەدى.
- ءبىرىنشى، «تورە» دەگەنىمىز كىم دەسەك، قازاق اراسىندا سوناۋ شىڭعىسحان زامانىنان قالىپ، وزدەرى قازىرگى كۇندە قازاقتىڭ ايتۋلى رۋىنا اينالعان شىڭعىس ۇرپاقتارى.
كەزىندە دىنمۇحامەد قوناەۆ: «مىنا جەردە كىم جاتقانىن بىلەسىڭ بە؟ بۇل جەردە ءوزى اقىن، ءوزى باتىر، ءوزى فيلوسوف، وسى جەتىسۋدىڭ اعا سۇلتانى - حان تەزەك جاتىر. ەگەر تەزەك تورە بولماسا، اقىن تۇبەك تە، ءسۇيىنباي دا، باقتىباي دا بەلگىسىز بولار ەدى...» - دەگەن ەكەن ء(ا. الىباەۆتىڭ ەستەلىگىنەن).
ال قۇنانباي قاجى مەككەنىڭ شەيحىنا: «...ءبىز ماسكەۋ-ساسكەۋدىكى دە، بۇقار-سۇقاردىكى دە ەمەس قىرعىز دا ەمەس، قايساق تا ەمەس كەڭ ساقارانىڭ قازاعىمىز. جانىمىز قۇدايدىڭ بيلىگىندە، باسىمىز تورەنىڭ بيلىگىندە، ءدىنىمىز قوجالاردىڭ بيلىگىندە...» -دەپتى...
ەندى عازيز تابىلدين سۇحباتىنىڭ «گلاۆنوە - نە يزمەنيات يستينە» دەپ اتالۋىنا كەلسەك، تاقىرىبى جاقسى-اق، بىراق زاتى اقساق! مۇندا، باسقا ەلدەردىڭ شىڭعىسحان، ونىڭ ۇرپاقتارى تۋرالى جازعان عۇلامالارىن ايتپاعاندا، ءوزىمىزدىڭ ابۋلعازى- باحادۋر، شوقان، شاكارىم، مۇحامەتجان تىنىشباەۆ، قۇربانعالي، ءىلياس، شوتا اعامىز، ت.ب. سياقتى شىن ارداقتى، اياۋلىلارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرى قايدا؟! ولار ايتقان سوزگە توقتالماي، تابىلدين مىرزا ءوزىن قالاي شەجىرە جازدىم دەپ ەسەپتەيدى؟ راس، تابىلدين ءوزىن تورەمىن دەمەيدى، بىراق «سكۆوز پريزمۋ ۆرەمەني» دەپ سويلەيتىن ارمان اقمۇحانوۆ ءوزىن-ءوزى تورە سانايدى.
(پريزمانىڭ بولمىسى، ول - تۇسكەن ساۋلەنى سىندىرىپ كورسەتەدى!)
ءبىز بۇلار سەكىلدى ءوز-ءوزىمىزدى «اكادەميك» اتاماساق تا، ورىسشا وقىماساق تا، بۇل جولداردى «...چەرەز فيلتر ۆرەمەني» نەمەسە «يز گلۋبينى ۆەكوۆ» دەر ەدىك. ال ماياكوۆسكي سەكىلدى رەاليست ورىس اقىنى بولساق، پريزما سوزىنە كليزما ءسوزىن ۇيقاستىرار ەدىك...
مۇنان ەكى جىل بۇرىن، ياعني 2010 جىلى «چينگيزيدى، ديناستي ي ەپوحي» اتتى كىتاپ ا.ولوۆينتسەۆ. گ.تابۋلدين دەگەندەردىڭ اۆتورلىعىمەن جارىق كورىپ، بۇل قوعامدا ءبىراز دۇربەلەڭ تۋعىزعان بولاتىن.
جالپى، وسى كىسىلەردىڭ تورەلەر شەجىرەسىن جازۋعا سونشالىقتى نەگە قۇمار بولعاندىقتارى كوپ ادامعا تۇسىنىكسىز. سەبەبى كىتاپ مازمۇنىندا كوپتەگەن قاتە كەتكەندىكتەن، بۇل كىتاپتى ناعىز عىلىمي زەرتتەۋ تۇرعىسىنان قاراۋعا بولمايدى دەگەن پىكىردەمىز. ماسەلەن، ءوزىمىز ءادىل سۇلتاننىڭ ۇرپاقتارى بولعان سەبەپتى، ءادىل سۇلتان شەجىرەسى جازىلعان 201-بەتتى قارادىق ەمەس پە؟ وندا «اديل سۋلتان (1740 - 1815) يمەل 12 سىنوۆەي» دەيدى، ءارى قاراي اتتارىنا قاراپ تۇگەندەي باستاساق، وسى بەتتە سۇلتان ۇلدارىنىڭ سانى 13-كە، كەلەسى بەتتە 15-كە، ءتىپتى 18-گە جەتتى. وسى بەتتە الاندى ادىلدەن تاراتسا، 210-بەتتە اليدەن تاراتادى.
قوس «اكادەميكتىڭ» قوساقتالا وتىرىپ وسىنداي قيسىنسىزدىقتارعا كيلىككەندەرى، ارينە، ءجونسىز-اق. قازاقستاننىڭ باسقا وبلىستارىنداعى تورەلەر ءۇشىن قالاي ەكەنىن بىلمەدىك، ال ءبىز ءۇشىن بۇل - كەشىرىلمەس قاتەلەر! بۇرىنعى قازاقتا جاندارال ۇعىمى كۇشتى بولسا، قازىر جارناما ۇعىمى كۇشەيىپ تۇرعان سوڭ، قايتەرسىز؟!
«اكادەميك» دەمەكشى، ولوۆينتسەۆ تۋرالى ايتپاۋعا بولماس. دەرەكتەر بويىنشا، 40 جىلداي شارۋاشىلىقتاردا ەلەكتر مامانى بولعان دەيدى، تەگى سلاۆيان با، جويىت پا، كىم ءبىلسىن، ەندى قازاقتىڭ تاريحىن تۇگەندەۋشى بولا قالىپتى. تابىلدين ءوز سۇحباتىندا ونى استانادا كوللەكتسيونەرلەر قوعامىندا كەزدەيسوق ۇشىراتتىم دەيدى، ءسىرا، وسى كەزدەيسوقتىق «اكادەميكتىككە» الىپ كەلسە كەرەك! بۇل پەندە اناۋ-مىناۋ، الداپ اقشا تاباتىندارعا كوللەكتسيونەر بولىپ جۇرە بەرمەي، قازاقتى «كوللەكتسيونيروۆات» ەتىپ نەسى بار؟ كەرەمەت!
ەگەر ءبىز قوس «اكادەميكتىڭ» قاتەسىن تاۋىپ وتىرساق، ءبىزدىڭ گيپەر-اكادەميك بولعانىمىز عوي! بەرىڭدەر بىزگە سونداي اتاقتى!!! ايايسىڭدار ما، سايدا سانى جوق، قۇمدا ءىزى جوق قايداعى بىرەۋلەر الىپ جاتقاندا؟!
جارناما ۇعىمىنا كەلسەك، ءسوزىمىز دالەلدى بولسىن، تالدىقورعاندىق مەرەكە سەرعازين اقساقالعا تابىلدين: «اگا، دايتە 47 تىسياچ تەنگە، ەتي دەنگي نۋجنى دليا زارپلاتى دۆۋح كانديتاتوۆ ناۋك، كوتورىە يسسلەدۋيۋت يستوريچەسكيە فاكتى، ي مى ۆكليۋچيم ۆاس ۆ كنيگۋ رودوسلوۆنوي چينگيزيدوۆ»، - دەگەن عوي. مەرەكە، اقساقال وسى جەردە ءوزىنىڭ شىن تورە ەكەندىگىن ءبىلدىرىپ، «ءاي، سەندەرگە اقشا بەرىپ تورە بولماي-اق قويدىم. مەنىڭ تورە ەكەندىگىمدى بار ەل بىلەدى»، - دەپ اقشا بەرمەگەن. اتامىزعا مىڭ العىس! بىراق كەيبىر شالا-شاتالار اقشا بەرىپ، وسى كىتاپقا ەنىپ تە كەتكەن ەكەن. ونىڭ انىق-قانىعىن بىلەتىندەر، اباي اتامىز ايتقانداي (ۇلى ءسوزدىڭ ۇياتتىعى جوق), ارتىن اشىپ كۇلىپ جۇرگەن كورىنەدى! مىنە، ماسەلە قايدا، اعايىن. «جىلتىراعاننىڭ ءبارى التىن ەمەس» دەگەن قازاق دانالىعىن ەسكە سالۋدىڭ ءبىر مىسالى!
«عىلىمي جۇمىستارمەن قاشاننان بەرى اينالىساسىز؟» دەگەن سۇراققا تابىلدين: «...ۆ ستۋدەنچەسكيە گودى، پەداگوگيچەسكوم ينستيتۋتە... گ.ەكاتەرينبۋرگا... روسسيسكي ۋچەنىي نوۆوججەنوۆ ۋزنال موي ينتەرەس ك ەنتومولوگي»، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى. اينالايىن، «اكادەمچيگىم-اۋ»، سول قۇرت-قۇمىرسقا، باقا-شاياندارىڭمەن اينالىسپاي، تورەلەردە نەڭ بار؟ الدە قازاق ساعان «سوۆوكپەن» ۇستايتىن جىندى كوبەلەك پە؟!
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى: ەگەر قاجەت بولسا، 47 مىڭ تەڭگە تولەڭىز، تورە بولىپ شىعاسىز، وبالى نە كەرەك، قازىر ارزانداتىپ 20 مىڭعا ءتۇسىرىپتى دەپ ەستىپ جاتىرمىز. قايتسىن، نارىق قوي! ال وسى كىتاپتىڭ ەكىنشى باسىلىمىنداعى تاۋكە حان مەن باراقتىڭ سۋرەتتەرىنە، قازىرگى تانىس ادامداردىڭ سۋرەتىنە شاپان، بورىك كيگىزىپ سالا سالعانىنا قاراپ، تابىلدين مىرزانىڭ: «دەيستۆيتەلنو پريبليجات يستوريچەسكوي دەيستۆيتەلنوستي» دەگەنىن ىسكە اسىرعانىنا «كۇمانىمىز» كوپ..
وسى وزدەرىن-وزدەرى تورەمىز دەپ، تورەلەر قاتارىنا قوسۋشىلارمەن تالدىقورعاندا كەزدەستىك تە! سوندا قوراباي سارمانوۆ اقساقال: «...مىنا جازۋشىسىماقتارىڭدى شىلعي وتىرىك جازعاندارى ءۇشىن، سەنىمەن قوسىپ سوتقا بەرەمىن»، - دەپ ەدى، اقمۇحانوۆ: «يا تولكو دال دەنگي، ا چتو وني ناپيسالي، نە زنايۋ. ۆووبششە ەتوت تابۋلدين، سۆولوچ، منە دولجەن 15 تىسياچ دوللاروۆ. پوجالۋيستا، دايتە منە ۆرەميا، كاك يا پولۋچۋ سۆوي دەنگي، پوتوم دايتە ۆ سۋد»، - دەپ قۇتىلدى.
مۇنان وزگە تاعى ءبىر كەزدەسۋ تۋرالى ايتۋعا تۋرا كەلەدى. «الماتىدان ءبىر توپ تورەلەر كەلە جاتىر» دەگەن سوڭ، جالپاقتاپ، قارسى الدىق. سونداعى كورگەنىمىز بەن ەستىگەنىمىز نە بولدى دەسەڭىزشى؟! اقمۇحانوۆ جانە ونىڭ جانىنا ەرگەندەردەن قازاقى ادەتپەن ءجون سۇراي باستادىق ەمەس پە؟!
بىرەۋى ءوز-وزىنەن جۇلقىنىپ، «مەن مايا قاراماەۆا، پرەزيدەنتتىككە كانديدات بولعانمىن، ەكستراسەنسپىن، تورەمىن»، - دەدى. تورە بولساڭ، قاي تۇقىمىنانسىڭ دەپ سۇراساق: «ابىلاي، ودان ساڭقاي، ءوزىم پو تۋ ستورونني ميرمەن سۆيازبىن»، - دەگەنىندە، ءبىز دە: «ءاي، قاراعىم قاراماي، بۇل ءسوزىڭ قالدى جاراماي; بىل ودين ۋچەنىي تىنىشپاي، ون پيسال ارگىنسكي ۋران - ابىلاي، نايمانسكي ۋران - ساڭقاي، تاك چتو ءبىز دە قالدىق باستى شايقاي، دۇرىسى ۇيىڭە قايقاي»، - دەدىك. ءبىز سياقتى قاراپايىم، ەل قاتارلى «نورمالنىي» ادامداردى مۇندايلار، قازاق اتام ايتاتىنداي، «جىن با، شايتان با؟!» دەگەن ويعا قالدىرادى ەكەن...
ءجون سۇراسا كەلە، اقمۇحانوۆقا «ءاي، ءوزىڭ «باتىستىكىمىن، توحتامىش حاننىڭ ۇرپاعىمىن، وسكەن جەرىم - وسكەمەن، اكەم - الشىن دەيسىڭ، سەنىڭ قاي جەرىڭ سوندا تورە بولدى؟» - دەسەك، ول: «...مەنىڭ اتامدى تورەلەر اسىراعان، يا چۋۆستۆۋيۋ، يا توجە تورە، يا تري رازا سداۆال اناليز دنك نا پرەدمەت چينگيزيدا، تري رازا نە پودتۆەرديليس اناليزى، نو يا ۆسە راۆنو دوبيۋس توگو، چتو يا چينگيزيد! (ە، اقشا بەرسەڭ، «دوبيتسيا» ەتىپ تە قالارسىڭ، بىراق ودان نە پايدا؟) كۋدا منە تەپەر پويتي؟ وتەتس رۋگاەت، كاكوي چەرت تى چينگيزيد، تى الشىن - كىشى ءجۇز! نو الشىنى مەنيا نە پرينيمايۋت، ا ۋ مەنيا وت دۆۋح يلي ترەح ايەلدەرىمنەن دەدى مە، ايتەۋىر، دەتي ەست. ولار كىم بولادى؟ پريميتە مەنيا ك تورە...» - دەيدى.
حوروشو، ءبىز «پرينيمات» ەتە سالايىق، سوندا قۇداي بار ەمەس پە، ارۋاقتار نە دەمەك؟! جالپى، وسى قازاقتىڭ بالا اسىراپ الۋى وتە ءبىر اۋىر جاعداي. بۇل تۇرعىدا مۇسىلماندىق ءتارتىپ اناعۇرلىم وزىق، پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.ۋ. ايتقان عوي «جەتىمدى اسىراعاننىڭ ساۋابى وتە زور. بىراق ونىڭ اتا-اناسىنىڭ كىم ەكەنىن ايتىپ وتىرۋ كەرەك» دەپ. ال ءبىزدىڭ قازاق اسىراندىنى، كىرمەنى ءومىر بويى جاسىرىپ كەلىپ، ولگەنىندە مۇسىلماندىعى ەسىنە تۇسكەندەي، شىن اكەسىن ايتقىزادى. سوندىقتان اقمۇحانوۆقا «تورە بولۋعا جۇگىرمە، ءوز تەگىڭنەن تۇڭىلمە. ەل بەتىڭە باسار، ارۋاعىڭ اينالىپ قاشار، تورە بولۋ ماقسات ەمەس، جالعاندىق جاقسى ات ەمەس»، - دەپ ءتۇسىندىرىپ ەدىك، كىم ءبىلسىن، ءتۇسىندى مە، تۇسىنبەدى مە؟!
سوسىن سۇحباتىنداعى «...و توم، چتو پرينادلەجۋ ك سوسلوۆيۋ تورە، وت ناس سكرىۆالي، ۆرەميا بىلو تاكوە. ليچنوستيۋ چينگيسحانا زاينتەرەسوۆالسيا، ۋچاس ۆ شكولە...» - دەگەنىنىڭ ماعىناسىن سۇراپ ەدىك، بىلجىراقتاپ ەشتەڭە ايتا المادى.
سوسىن بۇل «ۆۋندەركيندكە»: «شوتا ءۋاليحانوۆ شىققان تەگىن جاسىرىپ كوردى مە؟ سوندا تورەمىن دەسەڭ، سەنى كىم قىستى، بۇنىڭ قاي ساندىراق»، - دەگەنىمىزدە، «يزۆينيتە، بولشە نە بۋدۋ، يا پەرەپۋتال»، - دەپ قۇتىلدى.
ونىڭ «مونارحيا» دەگەن ويىنىڭ ساياسات ەمەس سايقىمازاق، ارانداتۋشى ەكەندىگىن بەتىنە باسىپ، ەندى بىزگە جولاماۋىن ايتقانىمىزدا، ول: «...كليانۋس نە زاتراگيۆات تەمۋ تورە ۆ پروپاگاندە مونارحيچەسكوي پارتي، ەتو موە ليچنوە، چاستنوە دەلو. تولكو نە پروگونيتە مەنيا وت ۆاس...» - دەپ قورعاندى. وسى پالە تورەنى تورامەن نەمەسە تارومەن شاتاستىرىپ جۇرگەن جوق پا دەگەن دە وي كەلەدى! ەندى «دات» گازەتى وسىنىڭ اق-قاراسىن بىزگە انىقتاپ بەرسىن! ول وسى «يدەياسىن» قاراقان باسىنان با، قالعان ەلدىڭ اتىنان ۇسىنعان-ۇسىنباعانىن ءتۇسىندىرسىن! بۇل ءالى اياقتالمايتىن اڭگىمە، ءبىز شىندىقتى اشامىز، ءتيىستىنىڭ بەتىنە باسامىز دا، قاجەتتى شارالاردى قولدانامىز!..
«داتتاعى» ايتىلعانداي، ولار قر كونستيتۋتسياسىنىڭ 5-بابىنا سايكەس يدەولوگيالىق جانە ساياسي سانالۋاندىلىقتى باسشىلىققا السا، ءبىز وندايلارعا كونستيتۋتسيانىڭ 3-بابىندا قوعامدا الدەبىر توپتىڭ ءوزىنىڭ ارتىقشىلىعىن ناسيحاتتاۋعا بولمايتىنى قاتاڭ كورسەتىلگەنىن ەسكەرتەمىز.
سوڭىندا بىزدەر «تۇقىمى قۇرىسىن، چينگيزيد بولاسىڭ با، شىن قىزىل يت بولاسىڭ با، ءوزىڭ ءبىل، ءبىزدى، قازاقتىڭ ءبىر رۋىنا اينالعان شىڭعىس ۇرپاقتارى - تورەلەردى ارانداتۋشى بولما! جالپى باسقالارىڭ دا، قازاق بولام دەسەڭدەر، الدىمەن قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ الىڭدار»، - دەپ قولدى ءبىر سىلتەپ قويا بەردىك بۇلاردى...
...وسى توپپەن الماتى ماڭىنان كەلگەن ساۋلەتكەر ەركىن ەسىمدى ازاماتقا: «...مىنالارمەن شاتاسىپ جۇرگەنىڭىز قالاي، قاراساق، تازا تۇقىمنان ءسىز عانا سياقتىسىز عوي»، - دەگەنىمىزدە، ول كىسى: «...كەشىرىڭىزدەر، تورەلەرگە بارامىز دەگەن سوڭ، سىزدەرمەن تانىسقىم كەلىپ، ەرگەن ەدىم، بولماسا، بۇل پالەلەرگە ادام جولاي ما؟!» - دەپ اعىنان جارىلدى. بار شىندىق وسى. گازەت اقمۇحانوۆتى الدەبىر تورە ۇرپاعى-مىس دەپ ءدوپ باسىپتى.
ال شىن تورەلەرگە كەلسەك، ولاردا ەشقانداي ساياسات جوق. بارلىعى دا ءبىز قازاقپىز، قازاقتان بوتەن ويىمىز جوق دەپ اعىنان جارىلادى، ءدال سولاي دا! «ازىرەت سۇلتان» مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى سادىقبەكوۆتەن قانداي شارا وتكىزبەگىن سۇراستىرارمىز. ەگەر الدەبىر تەاترلاندىرىلعان كورىنىس بولسا، وعان تورەلەردىڭ قاتىسى قانشا ەكەن، كىم باستاماقشى ەكەن، بىلەرمىز قازاقستاننىڭ ازاماتى رەتىندە.
گازەت جازعانداي، اقمۇحانوۆتىڭ ارتىندا الدەبىر ساياسي كۇشتەر، ¥لتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى تۇر دەگەنگە ءبىز سەنىڭكىرەمەيمىز. ويتكەنى اتالعان پىسىقايدىڭ وي ءورىسى، ساياسي كوزقاراسى، جالپى ساياساتكەرلىگى، شىققان تەگى ونداي مىندەتتەردى اتقارا المايتىنىن پايىمدامايتىنداي ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءتيىستى ورگاندارىندا سونشالىقتى تاياز ادامدار وتىرماعان بولار؟! ول ورگانداعى ادامدار، قاجەت بولسا، وزدەرىنىڭ، ەلدىڭ تالاپتارىنا ساي كەلەتىن، ءتۇرى دە، ءتۇبى دە تازا تورە ادامىن تابار ەدى عوي...
ءبىر توپ تالدىقورعاندىق تورەلەر
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 26 (154) 20 ماۋسىم 2012 جىل
تورەلەرگە جاۋاپ: اشىق حات
"دات" گازەتىندە جارىق كورگەن تالدىقورعاندىق تورەلەردىڭ "تورە مەن تورانى شاتاستىرمايىق..." اتتى ماقالاسىندا ايتىلعان جايتتارعا ارمان اقمۇقانوۆ ەسىمدى ازامات ءوزىنىڭ قارسى جاۋابىن جازىپ، رەداكتسيامىزعا جولداپتى. ءبىز ءوز كەزەگىمىزدە وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن ارمان اقمۇقانوۆتىڭ جاۋابىن گازەتتە جاريالانعان ماقالامەن قوسا بەرىپ وتىرمىز.
"اباي-اقپارات"
1998 جىلدان بەرمەن قاراي ەسەپتەگەندە، قوعامداعى بولىپ جاتقان ءار ءتۇرلى جاعدايلاردىڭ قورعاسىن سالماعىن اۋىرسىنباي، 14 جىل بويى تەك قانا العا قاراي ورلەۋمەن كەلە جاتقان «دات» گازەتى، تاعدىردىڭ جازۋىمەن، مەن دە سىزدەرمەن جۇزبە-ءجۇز كورىسىپ، تانىسىپ وتىرمىن. ونىڭ سەبەبى - ءسىزدىڭ باسىلىم بەتىندە جاريالانعان «نۇرسۇلتاندى حان كوتەرۋ تورەلەرگە ارمان بولىپ ءجۇر مە؟» دەگەن ماقالا ەدى.
ارينە، ماقالا مازمۇنىن ەگجەي-تەگجەيلى قايتالاپ جاتۋدىڭ قاجەتتىگى بولماس دەيمىن. ويتكەنى،الگى ماقالا جاريالانعاننان كەيىنگى ساندا سىزدەر،سول ماقالاعا قاتىستى، ءبىر ەمەس، ءۇش بىردەي ادامنىڭ پىكىر-تىلەگىن جاريالاپ ۇلگەرىپسىزدەر. سونىڭ ءبىرى - مەنمىن. مەن وندا «گازەتتىڭ بۇل جەردە كىناسى جوق، بار كىنا قوعامدا ۇلكەن داۋ تۋدىرعان رەداكتسياعا جالعان اقپارات اكەلۋشى دەپ بىلەمىن»، - دەپ، كوپشىلىك الدىندا وزدەرىڭىزدى اقتاپ، اعىمنان جارىلدىم. وزدەرىڭىزبەن سۇحباتتاسىپ، اڭگىمەنىڭ ءمان-جايىنا قانىققاننان كەيىنگى مەنىڭ شىن تۇجىرىمىم دا وسى ەدى. وعان قوسا مەن، سىزدەرگە، حالقىمىزدىڭ رۋحاني استاناسى قاسيەتتى تۇركىستان قالاسىندا جاتقان ارۋاقتارعا اس بەرىپ قايتۋدان باسقا ماقساتىمىز جوق ءبىزدىڭ يگىلىكتى ءىسىمىزدى تالقىعا اينالدىرىپ: «بۇلار وندا قۇرىلتاي وتكىزبەكشى»، - دەپ جالعان مالىمەت بەرگەندەر مەن ، قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى نەگىزىندەگى «ازىرەتى سۇلتان» قورىق-مۇراجايى باستاماشىلىعىمەن الداعى ۋاقىتتتاردا وتكىزىلمەكشى بولىپ وتىرعان «حاندى تاققا كوتەرۋ» دەپ اتالاتىن كوپشىلىك-تەاترلاندىرىلعان قويىلىمىنىڭ، سونداي-اق، ءوز سوزدەرىڭىزبەن ايتقاندا، «كونستيتۋتسيالىق مونارحيانى تۋ ەتكەن ارمان اقمۇقانوۆتىڭ تاساسىندا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى نۇرتاي ابىقاەۆتىڭ توبى تۇر» دەگەن ءسىزدىڭ رەداكتسيا تۇجىرىمىنىڭ شىندىققا جاناسپايتىندىعىن ايتىپ: « مەن بۇدان بىلاي سىزدەردەن مۇنداي ىسكە بارماۋلارىڭىزدى، كوشەدەگى كەز كەلگەن ادامدى تىڭداماۋلارىڭىزدى سۇراعان بولار ەدىم. سىزدەر، قانشا دەگەنمەن، حالىقتىق جانە پاتريوتتىق باسىلىمسىزدار عوي» - دەپ، ءۋاج قويعام. امال نە، سىزدەر، مەنىڭ بۇل تىلەگىمدى اياقاستى ەتىپ، ىلە-شالا، ياعني، گازەتتەرىڭىزدىڭ كەلەسى، سانىندا ، مەنىڭ جەكە باسىما ءتيىسىپ، باسىمنان اياعىما دەيىن قارالاعان ءبىر توپ «اتسىزداردىڭ» عايبات ماقالاسىن جاريالاپ، جاعدايدى ودان ءارى ۋشىقتىردىڭىزدار.
وسىعان بايلانىستى مەنىڭ وزدەرىڭىزگە دەگەن ۇلكەن رەنىشىم بار. مەن، بىرىنشىدەن، ءوزىمنىڭ وسى كوڭىل-كۇيىمنەن سىزدەردى حاباردار ەتكىم كەلەدى. ەكىنشىدەن، تورەنىن اتىن جامىلىپ، سىزدەردىڭ باسىلىمدارىڭىز ارقىلى مەنى كۇيەلەۋشى تالدىقورعاندىق اتسىز باۋىرلارىما حات جولداماقشىمىن.
حاتىمنىن باسىندا ايتارىم - مەن التىن وردا حاندارىنىڭ تۇقىمىنانمىن. مەنىڭ تورە ەكەندىگىمدە ەشكىمنىڭ تالاسى بولماسىن. ويتكەنى، ول - عىلىمي گەندىك تۇرعىدان مورلەۋلى نارسە. دەمەك ونى، «الاي ما، بىلاي ما؟» - دەپ ءار ساققا جۇگىرتۋدىڭ سىزدەر ءۇشىن پايداسى جوق. ال، ەندى، مەنىڭ كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەمنىڭ مانىسىنە كەلەر بولساق، «ءار كىمنىڭ ءار نارسەدەن بار تالاسى»، - دەمەكشى، «ەلىمدى ەل قىلسام!» دەگەن سىزدەردەگى ىزگى تىلەك مەندە دە بار. الايدا، ءار ادام ءوز الىنشە قيمىلدايدى. بالكىم، مەنىڭ ءىس-ارەكەتىم ىرىلەۋ ءتۇسىپ جاتقان شىعار. ول - ەندى مەنىڭ، بالكىم، تالانىما جازىلعان نارسە. كوتەرە السام - قۇپ، كوتەرە الماسام - جۇت، ونى ماڭدايىمنان كورەم. «وتىزىندا وردا بۇزباعان، قىرىقىندا قامال المايدى» دەگەن قازاقتا ماقال بار، سول ايتقانداي، ەر جەتىپ، ات جالىن تارتىپ مىنگەن قاي جىگىتتىڭ دە ارمانى - ايتەۋىر ءبىر ءىس تىندىرۋ. سىزدەر مۇنى «اتى شىقپاعان جەر ورتەيدىگە» سايماڭىزدار، ىزگىلىكتى ماعىناسىندا تۇسىنىڭىزدەر. «قازاق حالقى جاراتىلىسىنان مونارحيالىق حالىق. قازاق - ءبىر بيلىككە باعىنىپ كەلگەن ۇلت» دەيدى جوبا جاساۋشىلار»، - دەپ، قۇرىلماعان مونارحيالىق پارتيانىڭ جاريالانباعان ىشكى كونتسەپتسياسىنا بارلاۋ جاساپ ۇلگەرگەن «دات» گازەتىنىڭ حابارلاماسى بايانداعانداي، حالىقتى ءبىر باسشىلىققا باعىندىرسام دەگەن تىلەگىم بولعان كۇننىڭ وزىندە، مەن قازاققا كاستىق ويلاپ وتىرعانىم جوق. كوزدەگەنىم - ەلدىڭ تۇتاستىعى، بىرلىگى، اماندىعى. ليۆياداعى، جالپى اراب مەملەكەتتەرىندەگى بولىپ جاتقان ماسقارانى ۇرپاق كوزىكورمەسە ەكەن دەۋ. ءار ءتۇرلى جاعىدايلاردى قاقپالاپ كەلىپ، امالىن تاپسام، بۇقارانى اپاتتان الىپ شىعۋ. وسى ماقسات مەنىڭ ميىما ورنىقتى. سول سەبەپتى دە «ەۋرازيا حالىقتارىنىڭ بىرلىگى» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىلىگىن، «بۇكىلالەمدىك تۇركى حالىقتارى كونگرەسىنىڭ پرەزيدەنتى» دەگەن لاۋازىمداردى يىعىما الدىم. گازەتتىڭ وتكەن سانىندا مالىمدەگەنىمدى قايتالاپ ايتسام، مەنىڭ قۇرماقشى بولىپ وتىرعان پارتيام دۇنيەگە كەلەتىندەي بولسا، مەن ونى تورەلەر نەمەسە نايمان، بولماسا اداي، نە شاپىراشتىنىڭ پارتياسى بولادى دەۋدەن اۋلاقپىن. بۇل پارتيا ەشكىمدى ۇلتىنا، رۋىنا، جۇزىنە بولمەيدى... ءبىز بولاشاق ەۋروازيالىق پارتيا جانە بولاشاق ەۋروازيا حالقىمىز. دەمەك، ءبىزدىڭ ماقسات - تەك قازاقستانمەن شەكتەلىپ قالماي ، شاڭىراقتى بيىكتەتىپ، كەرەگەنى كەڭەيتە ءتۇسۋ. ءبىراۋىزدى بولساڭ، ىستەگەن ءىسىڭ بەرەكە تاپسا ، ساعان باسقا ەلدەردىڭ ءوزى-اق تارتىلادى.وعان، ارينە، ءسوز جوق، جالپىحالىقتىق قولداۋ كەرەك. مەنىڭ وزدەرىڭىزدەن كۇتەتىنىم دە - سول. ال، بۇل جولدا سۇرىندىرەمىن دەسەڭىزدەر، ول سىزدەردىڭ ەرىك-قالاۋلارىڭىز. اقىل-كەڭەس بەرەمىن دەسەڭىزدەر - مەن ءازىرمىن. تەك، ارىما ءتيىپ، نامىسىمدى تاپتاي كورمەڭىزدەر. «التاۋ الا بولسا - اۋىزداعى كەتەدى، تورتەۋ تۇگەل بولسا - توبەدەگى كەلەدى»، - دەمەكشى، الدەن، «دات» ايتقانداي: «تورەلەر تورتكە ءبولىنىپ» (قۇداي ونىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن), ءار قايسىمىز ءار جاققا قاراپ جامىرايتىنداي بولساق، وندا، ارينە، جاعىداي بەلگىلى دەي بەرىڭىز.
شىڭعىسحان بابامىز: «قايدا جۇرسەڭدەر دە مەن سەندەردى كولەڭكەممەن قورعاي جۇرەمىن»، - دەمەدى مە. سول ايتقانداي، ءبارىمىز دە اۋەلى اللا، سودان سوڭ ارۋاقتىڭ ىقىلاسىنان دامەلىمىز. الايدا، شىن ىقىلاس، شىن كوڭىلمەن باستاسا قۇدايىم قۇل پەندەسىن قاي ىستە دە قۇر الاقان قالدىرماس دەپ ۇمىتتەنەم.
ارينە، اتتارى اتالماعان ابىرويسىزداۋ پەردەنىڭ ارتىنا قانشا جاسىرىنعاندارىڭىزبەن، مەن سىزدەردىڭ كىم ەكەندەرىڭىزدى شامامەن توپشىلاپ وتىرمىن. الايدا، الا تايداي تۋلاپ، اسىعىستىقپەن، الدە قالاي ارەكەتتەرگە بارۋعا ءوزىمدى وبالسىندىم. قانشاما عاسىرلىق عالامات سوققىلاردان قالجىراپ بارىپ، قايتا كۇش جينايمىز با دەگەندە، ،ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا، كىلەڭ تورە بولىپ، ءوزارا سالعىلاسۋعا كوشسەك، ءتىرى ماسقارا بولعانىمىز ەمەس پە؟وسىنى ويلايىق، باۋىرلارىم. اڭگىمەنى قىسىر سوزگە اينالدىرماي، الدىڭعى كۇندەردەن جاقسىلىق كۇتەيىك.
ال، مەنىڭ عايباتشىل باۋىرلارىمنىڭ اتى- جوندەرىن اشىپ ايتۋدان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتىپ وتىرعان ناعىز پارتيزان «دات» گازەتى، مەنىڭ سىزگە دەگەن اشۋىمنىڭ دا ۋىتى تارقاي باستاعان سەكىلدى. تەك، ايتارىم - وسىدان ارمەن قاراي ىمىرالى جۇرسەك. ءتىپتى، ءبىر-ءبىرىمزدى سىناعان كۇننىڭ وزىندە ءىلتيفاتتى بولساق.
بارشاڭىزعا اماندىق تىلەۋشى-ارمان اقمۇقانوۆ.
«اباي-اقپارات»
