قىتاي مەن تايۆان اراسىنداعى شيەلەنىس سوڭعى 40 جىلداعى ەڭ ۇلكەن مەجەگە جەتتى. تاراپتار اراسىندا انە-مىنە سوعىس باستالىپ كەتۋى دە مۇمكىن. ساراپشىلار قىتايدىڭ سوڭعى ەكى ايداعى ارەكەتى «سوعىس الدىنداعى دايىندىق» دەيدى. قىتاي تايۆان اۋە كەڭىستىگىن 140 ۇشاقپەن بۇزىپ كىرىپ، بارلاۋ جۇرگىزگەن. ال كەمەلەرى ۇدايى شەكارانى بۇزىپ، قاۋىپتى مانەۆرلار جاساۋدا. 

قىتاي بيلىگى تايۆاندى باتىل شەشىم قابىلداۋدان اۋلاق بولۋعا شاقىرۋدا. ءۇش اپتا بۇرىن قىتاي توراعاسى سي تايۆاندى قايتارىپ الۋ تۋرالى جالىندى ءسوزىن جۇرتقا ارنادى. بۇل قىتايدىڭ ىشىندەگى كەزەكتى پاتريوتتىق تولقۋلاردى وياتتى. قازىرگى تاڭدا «قىتايدىڭ ۇستەمدىگى مەن تايۆانعا جاسىرىنعان باتىستىق اگەنتتەر» جايلى ءتۇرلى ماقالالار مەن سيۋجەتتەر شىعۋدا. ارينە ول ىشكى اۋديتورياعا ارنالعان. قىتاي بيلىگى ىشكى جانە سىرتقى اۋديتورياعا نەگىزدەلگەن اقپاراتتاردى قاتاڭ سۇزگىلەپ، اراجىگىن اجىراتىپ وتىرادى. مىسالى ىشكى اۋديتوريا ءۇشىن اقش اسكەرىنىڭ اۋعانستاننان كەتۋى جەڭىلىس رەتىندە سيپاتتالسا، شىنايى تۇرعىدان ولاي ەمەستىگىن بەيجىڭ جاقسى بىلەدى. تايۆان ماسەلەسىندە دە ءدال سولاي. بەيجىڭ تايۆاندى ءوزىنىڭ باستى يدەولوگيالىق قۇرالى ەتۋگە تىرىسۋدا. توراعا سي تاريحتا ورتالىقتانعان ءبىرتۇتاس قىتاي جۇيەسىن قۇرعان تۇلعا رەتىندە قالۋدى ارماندايدى. ونىڭ شىعىس تۇركىستانداعى ارەكەتى، گونكونگتى جانشۋى مەن تايۆانعا اۋىز سالۋ نيەتى سونىڭ ايقىن دالەلى.

تايۆان بيلىگى دە قاراپ جاتقان جوق. ولار 2025 جىلعا قاراي بەيجىڭ جاتتىعۋدان شىنايى اسكەري قيمىلعا كوشەدى دەپ بولجاۋدا. سوندىقتان قازىردەن باستاپ اسكەري دايىندىقتى كۇشەيتكەن. ناقتىلاپ ايتقاندا جاعالاۋدى قورعاۋ، زىمىرانعا قارسى جۇيەنى كۇشەيتۋ جانە زاماناۋي ۇشاقتار سانىن ارتتىرۋ بويىنشا جۇمىستار جاسالىنۋدا. تايۆان بيلىگى العاش رەت اقش اسكەري جاتتىقتىرۋشىلار ساربازداردى دايىنداپ جاتقانىن رەسمي مويىندادى. ولار ارنايى جاساقتىڭ ۇرىسقا دايىندىعىن كۇشەيتۋ ۇستىندە.

تايۆان ەلىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى دجوزەف ۋ الەم ەلدەرىن قىتايمەن قاتىناستا بارىنشا ساقتىققا شاقىردى. «ەگەر سىزدەر قىتايعا تاۋەلدىمىز دەپ ساناساڭىزدار، وندا سىزدەردىڭ سىرتقى ساياساتتارىڭىزدا ءتۇرلى ماسەلەلەر پايدا بولادى. ەگەر سىزدەر قىتايعا تاۋەلدىمىز دەپ ويلاساڭىزدار، وندا وتە ساق بولۋعا تيىسسىزدەر، سەبەبى سىزدەر وزدەرىڭىزدىڭ مۇمكىندىكتەرىڭىزدى جوعالتۋلارىڭىز مۇمكىن», - دەدى ول.

بۇل ەسكەرتۋلەرى قازاقستانعا دا قاتىستى ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون. قىتايمەن شەكارالاس ەل رەتىندە قازاقستان ساۋدا جانە ەكونوميكالىق بايلانىسىن ارتتىرۋ ۇستىندە. الايدا قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ۇستەمدىگى دە ورتالىق ازيا ەلدەرىندە ارتىپ كەلەدى. قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى 50-دەن استام زاۋىت سالۋ ماسەلەسى دە ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق جانە ساياسي سۇراقتار بويىنشا بارىنشا ساقتىقتى تالاپ ەتەدى.

«قىتاي ۇنەمى پاراقورلىق ادىسىنە جۇگىنەدى، ولار پاراقور ساياساتكەرلەردىڭ قالتاسىنا قوماقتى قارجى سالىپ، ۋادەنى ءۇيىپ-توگەدى. الايدا ول ۋادەسىنىڭ ورىندالۋى مۇلدە كوڭىل كونشىتپەۋى مۇمكىن. ولار قاتىسقان كوپتەگەن جوبالار كوبىنە ساپاسىز بولادى. ەگەر وسىنىڭ ءبارىن جيناقتاساق، وندا قىتايمەن بيزنەس جۇرگىزگىسى كەلەتىن كەز كەلگەن ەلگە ساباق بولارى انىق», - دەيدى ۋ.

تايۆاندىق مينيستر قىتايدىڭ دەموكراتيانى بۇزۋ جانە قاتىناستاردى ناشارلاتۋعا تالپىنۋ ارەكەتىنە قاتىستى بىلاي دەيدى.

«تايۆان سىرتقى ساياساتتا قانداي دا ءبىر جەتىستىككە جەتىپ، ديپلوماتيالىق قاتىناستار ورناتا باستاسا بولدى، بەيجىڭ جەڭىلىس تابامىز دەپ قورقىپ، تايۆان ەلىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن شەكتەۋگە تىرىسادى. سوندىقتان حالىقارالىق ارەنادا تايۆان مەن قىتاي اراسىندا باسەكەلەستىك ءجۇرىپ جاتىر. سوعىس قازىر ەشكىمگە كەرەك ەمەس، اسىرەسە اقىلدى باسشىلارعا. الايدا ءبىز بەيجىڭدە وتىرعان بيلىكتىڭ اقىل-پاراساتىنا كۇمانمەن قارايمىز. اسىرەسە قازىرگى ۋاقىتتا، ويتكەنى ولاردىڭ ىشكى قايشىلىقتارى دا كوپ قوي. 

قىتايدىڭ قالاعانى ءبىر عانا دۇنيە، ول تايۆاندى حالىقارالىق ساياساتتا جالعىز، قولداۋسىز قالعانىن كورگىسى كەلەدى. ارينە مەن تايۆان ەلىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى رەتىندە ءبىزدىڭ دوستارىمىزدىڭ كوپ بولۋىنا جاۋاپ بەرەمىن», - دەيدى ۋ.

ول ءسوزىن بىلاي دەپ قورىتىندىلايدى: «تايۆان مۇلدە بولەك. ءبىز ءوزىمىزدى قورعاۋعا بارىمىزدى سالامىز. اقش-تىڭ رەسمي بيلىگى ءبىز ءوزىمىزدى بارىنشا قولدايتىنداي، قولداي المايتىنىن ايتادى. اۋعانستاندا كوپشىلىك ءوزى ءۇشىن كۇرەسكىسى كەلمەيتىندەي اسەر قالدىردى، الايدا تايۆان حالقىندا جاعداي مۇلدە باسقا. ءبىز ءوزىمىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋ ايامىزدى قورعاعىمىز كەلەدى. ءبىز بوستاندىقتى، دەموكراتيانى، سۋۆەرەنيتەتىمىزدى قورعايمىز».

ارينە، قىتاي مەن تايۆان اراسىنداعى قاتىناس تاراپتاردىڭ وزدەرىنە عانا ءتان بولىپ كورىنگەنىمەن، قاقتىعىستىڭ شەشىلۋ كورىنىسى الەمگە، ونىڭ ىشىندە ورتالىق ازيا ەلدەرىنە دە تىكەلەي اسەر ەتەرى انىق.  بۇگىندە تايۆاندا 15 ەلدىڭ عانا ديپلوماتيالىق كورپۋسى بار، ال قالعان ەلدەر قىتايمەن قاتىناسىن سۋىتىپ الماۋ ماقساتىندا تايۆانمەن قاتىناس ۇستاۋدان قاشقاقتايدى.

قازاقستان مەن قىتايدىڭ اراسىنداعى شەكارادا ونداعان مىڭ كولىك كەزەك كۇتىپ، قاڭتارىلىپ تۇر. ساراپشىلار ونى تاراپتاردىڭ كەلىسە الماۋىنان دەيدى، الايدا قانداي سۇراق بويىنشا ەكەنىن ناقتى ايتۋ مۇمكىن ەمەس. تايۆانداعى قىتايدىڭ قىتايدان ساقتانۋعا شاقىرۋى دا تەگىن ەمەس.

اسحات قاسەنعالي

Abai.kz