13.07.12.

بىلتىرعى 30 جەلتوقساندا ۇكىمەتتىڭ «الماتى قالاسىنىڭ جەرگىلىكتى ماڭىزى بار تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن مارتەبەسىنەن ايىرۋ جانە ولاردى جەرگىلىكتى ماڭىزى بار تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ مەملەكەتتىك تىزىمىنەن شىعارىپ تاستاۋ تۋرالى» №1672 قاۋلى قابىلداعانى بەلگىلى. وسىعان بايلانىستى الماتىدا 35 ەسكەرتكىش جەرگىلىكتى ماڭىزى بار تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ مەملەكەتتىك تىزىمىنەن الىندى.

ولاردىڭ ىشىندە 11 عيمارات: بۇرىنعى اۋەجاي، «مەدەۋ» قوناقۇيى، كوپەس مۋروۆ­تىڭ ءۇيى، سوفيا شىركەۋى، حودجاەۆتىڭ ءۇيى، گەنە­رال-گۋبەرناتوردىڭ كەڭسەسى، جەتىسۋ وبلىس­تىق ۇلتتىق ىستەرى جونىندەگى ءبولىمنىڭ عيما­را­تى، الماتى - 1 تەمىر جول ۆوكزالىنىڭ عيما­راتى، امبەباپ دۇكەن، قازاق سرو ىىحق-ءنىڭ كلۋب-تەاترى، باعبان برەۋسوۆتىڭ ءۇيى، 9 ءمۇ­سىن ەسكەرتكىشتەرى: ۆ.ي.لەنيننىڭ 2 ەسكەرت­كىشى، كيروۆتىڭ ەسكەرتكىشى، ل.پ.ەمەلەۆتىڭ كەۋدە ءمۇسىنى، پ.ۆينوگرادوۆتىڭ كەۋدە ءمۇ­سى­نى، قازان رەۆوليۋتسياسى كۇرەسكەرلەرىنە ارنالعان ەسكەرتكىش، م.فرۋنزەنىڭ ەسكەرت­كىشى، م.كالينيننىڭ ەسكەرتكىشى جانە بيۋس­تى، سونىمەن قاتار 15 ارحەولوگيالىق ەس­كەرتكىش، ولاردىڭ قاتارىندا ۇلجان، كوك­قاينار، قۇرىلىسشى، «زاريا ۆوستوك» شاعىناۋداندارىندا ورنالاسقان قورعان قورىمدارى بار.
- ەسكەرتكىشتەردى مەملەكەتتىك تىزىمنەن شىعارۋداعى باستى ماقسات - الماتى قالا­سىنىڭ تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى­نىڭ مەملەكەتتىك ءتىزىمىن رەتكە كەلتىرۋ، - دەيدى الماتى قالاسى مادەنيەت باسقارماسى تا­ريحي-مادەني مۇرا، مۋزەي-كىتاپحانا ءبولىمى­­نىڭ باستىعى ءلاززات ساعىندىقوۆا. - ەڭ العاش الماتى قالاسىنىڭ رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءتىزىمى قازاق كسر-نىڭ مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ 1982 جىلعى 26 قاڭتارداعى №38 قاۋلىسىمەن بەكىتىلگەن.
ال جەرگىلىكتى ماڭىزى بار ەسكەرت­كىشتەردىڭ ءتىزىمى حالىق دەپۋتاتتارى­نىڭ الماتى قالالىق سوۆەتى اتقارۋ كومي­تەتىنىڭ 1984 جىلعى 26 قاڭتارداعى №2/35 شەشىمىمەن بەكىتىلگەن بولاتىن. 1985-1988 جىلدارى تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەن. وسى جىلدارى الماتىداعى مەملەكەت­تىڭ قورعاۋىنا الىنعان ەسكەرتكىشتەردىڭ
سانى نەبارى 77 بولعان.
الماتى قالاسىندا ورنالاسقان 35 نىسان ارنايى مامانداندىرىلعان مەكەمەلەردىڭ جۇرگىزگەن تاريحي-مادەني ساراپتاما قورىتىندىسى جانە مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى جانىنداعى «تاريحي-مادەني مۇرا نىساندارىن تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى دەپ تانۋ، سونىمەن قاتار ولاردى تاريح جانە مادە­نيەت ەسكەرتكىشتەرى مارتەبەسىنەن ايىرۋ تۋرالى قورىتىندى دايىنداۋ جونىندەگى ارنايى كوميسسياسىنىڭ» شەشىمى نەگىزىندە تولىق تۇگەل جويىلعان نەمەسە تاريحي-مادەني قۇندىلىعىن جوعالتقان دەپ تا­نىلدى جانە ولاردى مەملەكەتتىك تىزىمنەن شىعارۋ ۇسىنىلدى.
سونداي-اق الماتى قالاسى اكىمدى­گىنىڭ 2010 جىلعى 10 قاراشاداعى №4/840 قاۋلىسىمەن 118 نىسان الماتى قالاسى­نىڭ جەرگىلىكتى ماڭىزى بار تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشىنىڭ مەملەكەتتىك تىزىمىنە ەنگىزىلدى. وسى ورايدا، تىزىمنەن شىعارىلعان نىساندارعا ناقتىراق توقتايىق.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «تاري­حي-مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن قورعاۋ
جانە پايدالانۋ تۋرالى» زاڭىنىڭ 5-با­بىنىڭ 5-تارماعىنا سايكەس، تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكiشiن مارتەبەسىنەن ايىرۋعا، ونى تاريح جانە مادەنيەت ەس­كەرتكىشتەرىنىڭ مەملەكەتتىك تىزىمىنەن شىعارىپ تاستاۋعا نىسان تولىق تۇگەل جويىلعان نەمەسە تاريحي-مادەني ءمانىن جوعالتقان جاعدايدا عانا ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ، وبلىستاردىڭ (رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالانىڭ، استانانىڭ) ات­قارۋشى ورگاندارىنىڭ ۋاكىلەتتى ور­گاننىڭ ارناۋلى كوميسسياسىمەن كەلi­سiلگەن ۇسىنىسى بويىنشا، تاريحي-مادەني ساراپتامانىڭ قورىتىندىسى نەگiزiندە ۇكiمەت شەشiمiمەن جول بەرiلەدi.
الماتى قالاسىندا ورنالاسقان ار­حەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر 2000 جىل­دارعا دەيىن تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ مەملەكەتتىك تىزىمىندە بولماعاندىقتان، مەملەكەتتىڭ قورعاۋىنا جانە باقىلاۋىنا الىنباعان. وسىنىڭ سالدارىنان ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر ءارتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى جويىلۋ پروتسەسىنە ۇشىراعان.
2004 جىلدان باستاپ قازاقستان رەس­پۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.نا­زارباەۆتىڭ ساليقالى ساياساتى­نىڭ ارقاسىندا مەملەكەتتىك «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى قابىلداندى. وسى مەملەكەتتىك باعدارلاما اياسىندا حا­لىقتىڭ ۇلكەن مادەني مۇراسىن، ونىڭ ىشىندە زاماناۋي ۇلتتىق مادەنيەت، فولكلور جانە سالت-داستۇرلەرىن، ۇلت­تىق تاريح ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزى بار تا­ري­حي-مادەني مۇرا نىساندارى - ساۋلەت جانە قالا قۇرىلىسى ەسكەرتكىشتەرىنە قالپى­نا كەلتىرۋ جۇمىستارى، ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرگە زەرتتەۋ جۇمىستارى قول­عا الىنىپ جانە كوپتەگەن تاعى دا باسقا ەل يگىلىگى ءۇشىن ماڭىزدى جوبالار ىسكە اسىرىلدى.
اتالعان باعدارلاما اياسىندا قالا اۋماعىندا ورنالاسقان ارحەولوگيا ەسكەرتكىشتەرىن انىقتاۋ بويىنشا جۇ­مىستار جۇرگىزىلدى. ناتيجەسىندە انىقتالعان 15 نىساننىڭ كوبىسى (ۇلجان، كوكقاينار، قۇرىلىسشى ىقشام­اۋداندارىندا ورنالاسقان ەسكەرتكىشتەر) جاپپاي زاڭسىز باسىپ الۋ سالدارىنان، رۇقساتسىز قۇرىلىستار سالىنىپ، جاپ­پاي شارۋاشىلىق ءىس-ارەكەتتەر ناتيجە­سىندە ولاردىڭ اپاتتى جاعدايدا ەكەندىگى بەلگiلi بولدى. وسىنىڭ ىشىندەگى كەيبىر ەسكەرتكىشتەرگە قازبا جۇمىستارى 70 جىلداردىڭ سوڭى مەن 90 جىلداردىڭ باسىندا جۇرگىزىلگەندىگى انىقتالدى. ءما­سەلەن، ورتا عاسىرلار قونىسى (ب.ز.د. X-XIII عع.) دوستىق داڭعىلىنىڭ بويىندا
ح.مۇقان، تايمانوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىستارىنىڭ مۇيىسىندە ورنالاسقان. قازىرگى تاڭدا ول جەردە الماتى شە­كا­راشىلار ۋچيليششەسى (قازىرگى اسكەري ينستيتۋت) ورىن تەپكەن. بۇل قونىستى العاش 1922 جىلى ارحەولوگ عالىم ۆ.گو­رودەتسكي 1922 جىلى انىقتاعان. كەيىن 1979 جىلى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، ونىڭ ورنىنا قازىرگى اسكەريلەر ينستيتۋتى سالىنعان. وسى قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە شاعاتاي تىلىندە جازىلعان تيىن ديرحەمدەر تابىلعان. بۇل ديرحەمدەردىڭ الماتى قالاسىنىڭ تاريحىن انىقتاۋدا بىردەن-
ءبىر دەرەك كوزى بولىپ تابىلاتىنىنا ەش كۇمان كەلتىرە المايمىز.
كەيىن 1985 جىلى تەرەڭقارا قونىسىن (قۇرىلىسشى ىقشاماۋدانىنىڭ جانە «زاريا ۆوستوك» ەلدى مەكەنىنىڭ سولت. بولىگى، تەرەڭقارا مەن اششىبۇلاق وزەنىنىڭ ورتا­سى، قولا ءداۋىرى ب.ز.د. IX-VIII ع.ع) ارحەولوگ ف.گريگورەۆتىڭ باستاماسىمەن انىقتا­لىپ، 1985-1992 جىلدارى «قازجوسپارجاڭ­­عىر­تۋ» ينستيتۋتىنىڭ ەكسپەديتسيالىق توبى قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. قازىرگى تاڭدا ونىڭ ورنىندا ساۋدا قۇرىلىس بازارى ورنالاسقان.
جاپپاي زاڭسىز باسىپ الۋ سالدارىنان اپاتتى جاعدايداعى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردىڭ قالدىقتارىنا «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، زەرتتەلدى. زەرتتەۋ جۇمىستارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى­نىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ جانىنداعى ءا.مارعۇلان اتىنداعى ارحەو­لوگيا ينستيتۋتىمەن (ارحەولوگيالىق جۇمىس توبىنىڭ باسشىلارى گورياچەۆ ا.، احتانوۆ گ.) جۇرگىزىلگەن. قازبا جۇ­مىس­­تارىنىڭ ناتيجەسىندە تابىلعان تاريحي جادىگەرلەر الماتى قالاسى تا­ريحىنىڭ مۇراجايىندا جانە مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ قو­رىندا ساقتالۋدا. زەرتتەلگەن نىسان­دارعا «ءا.ح.مارعۇلان اتىنداعى ارحەو­لوگيا ينستيتۋتى» رمقك ولاردىڭ جويى­لىپ، تاريحي-مادەني قۇندىلىعى جوعال­عاندىعىنا بايلانىستى، مەملەكەت­تىك تىزىمنەن شىعارۋ تۋرالى تاريحي-مادە­ني ساراپتاما قورىتىندىسىن بەرگەن.
- ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىنە كەلسەك، ءتى­زىمنەن شىعارىلعان ەسكەرتكىشتەر كوبىسى 80-جىلداردىڭ اياعى مەن 90-جىلداردىڭ باسىندا ءارتۇرلى سەبەپ-سالدارىنان (ورتەنۋ، ءوزىنىڭ باستاپقى كەلبەتىن جوعالتۋ، بۇزىلۋ) جويىلىپ كەتكەن. ماسەلەن، 1858 جىلى سالىنعان 90-جىلدارعا دەيىن بۇزىلىپ كەتكەن بۇرىنعى سوفيا شىركەۋىنىڭ ورنىندا بۇگىنگى كۇنى 2000 جىلدارى جاڭادان تۇرعىزىلعان شىركەۋ تۇر. سونىمەن قاتار بۇرىنعى ۆەرنىي گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ كەڭسەسىنىڭ باستاپقى كەلبەتى 30-جىلداردا وزگەرىسكە ۇشىراعان، كەيىن وندا اسكەري اۋرۋحانا ورنالاسقان. ونىڭ ورتتەن كەيىنگە قالدىقتارى ۇزاق جىلدار بويى قالانىڭ ورتاسىندا تۇردى، ءسويتىپ، ونىڭ ورنىنا 2000 جىلدارى جاڭادان تۇرعىن ءۇي سالىنعان (قازىبەك بي مەن دوستىق داڭعىلىنىڭ قيىلىسىن­دا ورنالاسقان 9 قاباتتى عيماراتتىڭ ور­نى). ال مىسالى، الماتى - 1 تەمىر جول ۆوكزالى، قازاق كسر ىىحك-ءنىڭ كلۋب تەاترى سياقتى عيماراتتاردىڭ باستاپقى كەلبەتى تانىماستاي وزگەرىسكە ۇشىراعان، ناتيجەسىندە كوركەمدىك قۇندىلىعىن جوعالتقان. جالپى ايتقاندا، تىزىمنەن شىعارىلىپ وتىرعان ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى جوعارىدا ايتىلعان ءارتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى بۇگىنگى كۇنى ولار تاريحي-مادەني، كوركەمدىك قۇندىلىعىن جوعالت­قان جانە كوبىسى تولىعىمەن جويىلىپ كەتكەن.
مۇسىندىك ونەر ەسكەرتكىشتەرىنە توق­تالساق، مىسالى، س.كيروۆتىڭ ەسكەرتكىشى، ل.پ.ەمەلەۆتىڭ ءبيۋستى 80 جىلداردىڭ اياعى 90-جىلداردىڭ باسىندا جوعالىپ، قۇرىپ كەتكەن. كەڭەس ءداۋىرى يدەولوگياسىنىڭ سيمۆولىنا اينالعان ۆ.ي.لەنيننىڭ 2 ەسكەرتكىشى، پ.ۆينوگرادوۆتىڭ كەۋدە ءمۇسىنى، قازان رەۆوليۋتسياسى كۇرەسكەرلەرىنە ارنالعان ەسكەرتكىش، م.فرۋنزەنىڭ، م.كالينيننىڭ ەسكەرتكىشتەرى تاريحي قۇندىلىعى مەن ساياسي ماڭىزدىلىعىن جوعالتقان. بىراقتا ولار تىزىمنەن شىعارىلىپ، ەسكەرتكىش مارتەبەسىنەن ايىرىلسا دا، بۇل ەسكەرتكىشتەر كەزىندە اتاقتى مۇسىنشىلەردىڭ قول تۋىندىلارى بولعاندىقتان ولاردى ءبىز بۇزىپ تاستاماي، تەك قالامىزدىڭ اۋەزوۆ اۋدانىندا ورنالاسقان ساياباعىنا كوشىرەمىز. بولاشاقتا ول جەر كەڭەستىك ءمۇسىن سايا­باعىنا اينالادى، - دەيدى مادەنيەت باسقارماسى تاريحي-مادەني مۇرا، مۇرا­جاي-كىتاپحانا ءبولىمىنىڭ باستىعى ءلاززات ساعىندىقوۆا.
ءسويتىپ، بۇگىنگى كۇنى ەسكەرتكىشتەر ءتىزىمى ءبىراز رەتكە كەلتىرىلدى، ياعني قازىرگى كەزدە جويىلىپ، ءوزىنىڭ تاريحي-مادەني قۇندىلىعىن جوعالتقان كەيبىر نىساندار (جوعارىداعى 35 نىسان) تىزىمنەن الىنىپ، ال جاڭادان انىقتالعان نىساندار مىسالعا قر ورتالىق مۇراجايىنىڭ عيماراتى، «كوكتوبە» تەلەمۇناراسى، «دوستىق»، بۇرىنعى «ەسىك» قوناقۇيى، م.تولەباەۆتىڭ، ع.مۇسىرەپوۆتىڭ، م.ماقاتاەۆتىڭ ەس­كەرتكىشتەرى، بورولداي ساق قورعانى جانە ت.ب. نىساندار مەملەكەتتىك تىزىمگە جاڭا­دان ەنگىزىلدى. بولاشاقتا ەسكەرتكىشتەر ءتىزى­مىن تاعى دا 4 تاريحي-مادەني مۇرا نىسانى­مەن تولىقتىرۋ كوزدەلۋدە.
قازىرگى كەزدە الماتى قالاسىندا 146 نىسان تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشى مارتەبەسىن الىپ، مەملەكەتتىڭ قورعاۋى­­نا الىنعان. «مادەني مۇرا» باعدارلا­ماسى اياسىندا 2006 جىلى الماتى قا­­لاسىنىڭ اكىمدىگىنە قاراستى مادە­نيەت باسقارماسىندا «تاريحي-مادەني مۇرا» ءبولىمى العاش رەت قۇرىلعان. قازىر مادەنيەت باسقارماسى تاريح ءجا­نە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءتىزىمىن رەتكە كەلتىرىپ، ەسكەرتكىشتەردى ەسەپكە الۋ، تولقۇجاتتاندىرۋ بويىنشا جۇ­مىستاردى تولىعىمەن اياقتادى. قازىر ەسكەرتكىشتەردىڭ مەنشىك يەلەرى نەمەسە پايدالانۋشىلارىمەن «ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ مىندەتتەمەسىن» راسىمدەۋ جانە ەسكەرتكىشتەرگە قورعاۋ تاقتايشاسىن ءىلۋ جۇمىستارى اياقتالۋ ۇستىندە. سونداي-اق اعىمداعى جىلى تاريحي-مادەني مۇرا وبەكتىلەرىنىڭ قورعاۋ ايماقتارى، قۇرى­لىس سالۋدى رەتتەۋ ايماقتارى انىقتالىپ، ونى جەرگىلىكتى وكىلدى ورگاننىڭ ء(ماس­ليحاتتىڭ) بەكىتۋىنە ۇسىنىلادى جانە ولار الماتى قالاسىنىڭ تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى مەن جاڭادان انىقتالعان وبەكتىلەردىڭ ورنالاسۋى تىركەلەتىن تاريحي-ساۋلەت تىرەك جوسپارىنا جانە كارتا-كەستەسىنە ەنگىزىلەتىن بولادى.
شاھار باسشىسى احمەتجان ەسىموۆ بيىلدى الماتى قالاسىنداعى «مادەنيەت جىلى» دەپ جاريالاعانى ءمالىم. وسى ورايدا تاريحي-مادەني مۇرا نىسانى - الاتاۋ اۋدانىنا قاراستى 430 گەكتار جەردى قامتىپ جاتقان بورالداي ساق قورعاندارى ورنالاسقان ايماقتا ۇلكەن ەتنومادەنيەت ورتالىعى مەن تۋريستىك ينفراقۇرىلىم قالىپتاستىرۋ جوسپارلانىپ وتىر. سونداي-اق رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار ەسكەرتكىشتەر - 28 گۆاردياشى-پان­فيلوۆشىلار ساياباعىنداعى داڭق مە­موريالى، ى.دۇكەنۇلى اتىنداعى حالىق اسپاپتار مۇراجايى قايتا جوندەۋدەن وتەدى. اعىمداعى جىلى د.قوناەۆتىڭ، ءا.قاستەەۆتىڭ، ءا.مارعۇلاننىڭ مۇسىندىك ونەر ەسكەرتكىشتەرىندە جوندەۋ جۇمىستارى جۇگىزىلدى. وتكەن جىلدارى ب.مومىشۇلى مەن ن.تىلەنديەۆكە ەسكەرتكىش ورناتساق، بيىل كوشىرىلەتىن «قازان رەۆوليۋتسياسى كۇرەسكەرلەرىنە ارنالعان» ەسكەرتكىشتىڭ ورنىنا رايىمبەك باتىرعا ەسكەرتكىش قويىلادى.
قورىتا ايتقاندا، الماتىداعى تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىمىزدىڭ سانى سالىستىرمالى تۇردە العاندا كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا 77 نىسان بولسا، ال قازىرگى كۇنى 146 بولىپ وتىر. ياعني بۇگىنگى كۇنى مەملەكەت تاراپىنان ەلىمىزدىڭ تاريحي-مادەني مۇراسىن زەردەلەۋ، ساقتاۋ جانە قورعاۋ بويىنشا اتقارىلعان ءىس-شارالار سان الۋان، بىراقتا وسى سالادا ءالى دە بىرقاتار جۇمىستاردى اتقارۋ قاجەت.