«ءدال وسى ساتىندە ماعان اقيقات بولىپ كورىنەتىن وي-پىكىرلەرمەن عانا كەلىسەتىنمىن، ەگەر ولار بۇگىن ەسكىرىپ جاتسا، ءوزىمنىڭ دە، وزگەلەردىڭ دە كەشەگى ۇستانىمدارىنا قارسى شىعاتىنمىن. ويتكەنى شىندىققا بارار جول سەنىڭ ىشكى دۇنيەڭدە تىنىمسىز ءماجىلىس جاساپ جاتقان اقىل-ويدىڭ سوت-تارازىسى ارقىلى وتەدى».

ولجاس سۇلەيمەنوۆ. از ي يا.

الماتى قالاسى، 1975.

"از ي يا". بۇل كىتاپ ەسىڭىزدە شىعار؟ وسى كىتاپقا قاتىستى جايت ەسىمە تۇسسە، ءالى كۇنگە توبە قۇيقام شىمىرلايدى. ءبىز بۇل كىتاپتى جاتاقحانادا ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەي، ەل ۇيقىعا جاتقاندا جاسىرىنىپ وقيتىنبىز. الدەكىم الدەبىر جاققا حابارلاپ قويماسى ءۇشىن. كىتاپتى تارتىپ الىپ كەتپەسى ءۇشىن.

بۇل كىتاپتى وقىپ شىعۋ وزىندىك ويلاۋعا ۇيرەتەتىن، نەمەسە اقىل تولىقتىرۋعا ارنالعان تەست تاپسىرۋمەن بىردەي ەدى. سول كەزدە وسىلاي بولاتىن.

بۇل كىتاپتىڭ اۆتورىنا ءبىز ىنتى-شىنتىمىزبەن تابىناتىنبىز، ءپىر تۇتاتىنبىز. ەشقانداي اسىرەلەۋسىز، بوياماسىز. اۆتور بۇگىنگى كۇنى دە جاس بۋىننىڭ تابىناتىن پىرىنە اينالا الار ەدى. اسىرەسە، بۇگىنگى كۇنى.

بىراق، ءبىز تابىنعان ءپىر قاراقان باسىنىڭ قامىن كۇيتتەپ كەتتى. ءوز ۋاقىتىنىڭ، ومىرلىك جاعدايلاردىڭ  تۇرمىستىق مۇددەنىڭ تۇتقىنىنا اينالدى. باق پەن سوردىڭ اراسى ءبىر-اق قادام ەكەن. ايانىشتى-اق...

بارشا نارسەنىڭ شەگى، مەرزىمى، ءوز ۋاقىتى بولادى ەكەن. ءتىپتى، ءبىز قۇلاي تابىنعان پىرلەردىڭ دە.

«ءدال وسى ساتىندە ماعان اقيقات بولىپ كورىنەتىن وي-پىكىرلەرمەن عانا كەلىسەتىنمىن، ەگەر ولار بۇگىن ەسكىرىپ جاتسا، ءوزىمنىڭ دە، وزگەلەردىڭ دە كەشەگى ۇستانىمدارىنا قارسى شىعاتىنمىن. ويتكەنى شىندىققا بارار جول سەنىڭ ىشكى دۇنيەڭدە تىنىمسىز ءماجىلىس جاساپ جاتقان اقىل-ويدىڭ سوت-تارازىسى ارقىلى وتەدى».

ولجاس سۇلەيمەنوۆ. از ي يا.

الماتى قالاسى، 1975.

"از ي يا". بۇل كىتاپ ەسىڭىزدە شىعار؟ وسى كىتاپقا قاتىستى جايت ەسىمە تۇسسە، ءالى كۇنگە توبە قۇيقام شىمىرلايدى. ءبىز بۇل كىتاپتى جاتاقحانادا ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەي، ەل ۇيقىعا جاتقاندا جاسىرىنىپ وقيتىنبىز. الدەكىم الدەبىر جاققا حابارلاپ قويماسى ءۇشىن. كىتاپتى تارتىپ الىپ كەتپەسى ءۇشىن.

بۇل كىتاپتى وقىپ شىعۋ وزىندىك ويلاۋعا ۇيرەتەتىن، نەمەسە اقىل تولىقتىرۋعا ارنالعان تەست تاپسىرۋمەن بىردەي ەدى. سول كەزدە وسىلاي بولاتىن.

بۇل كىتاپتىڭ اۆتورىنا ءبىز ىنتى-شىنتىمىزبەن تابىناتىنبىز، ءپىر تۇتاتىنبىز. ەشقانداي اسىرەلەۋسىز، بوياماسىز. اۆتور بۇگىنگى كۇنى دە جاس بۋىننىڭ تابىناتىن پىرىنە اينالا الار ەدى. اسىرەسە، بۇگىنگى كۇنى.

بىراق، ءبىز تابىنعان ءپىر قاراقان باسىنىڭ قامىن كۇيتتەپ كەتتى. ءوز ۋاقىتىنىڭ، ومىرلىك جاعدايلاردىڭ  تۇرمىستىق مۇددەنىڭ تۇتقىنىنا اينالدى. باق پەن سوردىڭ اراسى ءبىر-اق قادام ەكەن. ايانىشتى-اق...

بارشا نارسەنىڭ شەگى، مەرزىمى، ءوز ۋاقىتى بولادى ەكەن. ءتىپتى، ءبىز قۇلاي تابىنعان پىرلەردىڭ دە.

بۇل تۋرالى ايتۋ دا وڭاي         ەمەس. ال جازۋ ودان دا قيىن. وسى تۇرعىدا ولجاس ومارۇلىنىڭ ءوز ءسوزى ويعا ورالادى: "سەن ءوز ۇستازدارىڭنىڭ ەڭبەگىن باعالاعاندا ەركىن بولۋعا ءتيىسسىڭ. بۇل - شىعارماشىلىق ءومىردىڭ تاجىريبەسى ساعات سايىن دالەلدەپ وتىرعان بۇلجىماس قاعيدا".

ءوز باسىم "قازپراۆدانى" جازدىرىپ المايمىن. بىراق، كەي-كەيدە وقىپ تۇرام. وندا دا وراز جاندوسوۆتىڭ ايتۋىمەن. ول تەندەر مەن اۋكتسيوندار تۋرالى حابارلاندىرۋلاردى قالت جىبەرمەي، ۇزبەي وقىپ تۇرادى. ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدىڭ قايدا بەت الىپ بارا جاتقانىن ءبىلىپ وتىرۋ ءۇشىن.

مەن ادەتتە ەڭ الدىمەن گازەتتىڭ تاقىرىپتارىنا كوز جۇگىرتىپ وتەم. اسىرەسە، بادىرايعان، ايقايلاپ تۇرعان، مىزعىمايتىن تاقىرىپتارعا. وزگەرمەيتىن، وزگەرۋدى قالامايتىن تاقىرىپتارعا قاراپ، ءبارىن دە تۇسىنە بەرۋگە بولادى.

راس، كەيدە قىزىقتى تاقىرىپتار دا كەزدەسەدى. ءيىسى بۇرقىراپ، الىستان كوز تارتىپ تۇراتىن. ماسەلەن، جاقىندا وسىنداي تاقىرىپقا كەزىكتىك: "دەموكراتيا دەگەنىمىز - ويعا كەلگەننىڭ ءبارىن جاساي بەرۋ ەمەس".

ادەتتە مۇنداي ءسوزدى پرەزيدەنت ايتاتىن. ون بەس جىلدان بەرى ايتىپ تا كەلەدى. ارينە، قۇرعاق تەزيس. قۇرعاق ءارى ۇيرەنشىكتى. قۇلاقتى مەزى ەتەتىن...

مۇنداي ءسوزدى "اقوردانىڭ" ورتانقول كەڭسە قىزمەتكەرلەرى دە ايتادى. اسىرەسە، "وتاندىقتار" مەن "ازامات-اگرارلىقتار" ۇزبەي ايتادى. كەيدە "اسارلىقتار" دا ايتىپ قالادى. مۇنىڭ كىسى تاڭداناتىنداي ەشتەڭەسى جوق. قاۋىن پالەگىنەن ۇزاي قويۋشى ما ەدى.

كۇللى دۇنيە تاپ ءبىر "دەموكراتيا دەگەنىمىز نە؟" دەپ پىكىرتالاس وتكىزىپ جاتقانداي-اق، ءدال وسى تاقىرىپقا ءجىپ تاققانىن قايتەرسىز. باتىستىڭ دەموكراتياسىنا "ويعا كەلگەننىڭ ءبارىن جاساپ بەرۋ", نەمەسە "ويىنا كەلگەننىڭ ءبارىن جاساي بەرمەۋ" قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعانداي-اق.

وسى تاقىرىپتىڭ ۇستىڭگى جاعىندا تۇرعان اۆتوردىڭ اتى-ءجونىن وقىعاندا، ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەدىم. قاتەلەسكەن شىعارمىن دەپ تە ويلادىم. بۇل جەردە شىن مانىندە "سۇلەيمەنوۆ" دەگەننىڭ ورنىندا "نازارباەۆ" دەگەن فاميليا تۇرسا، الدەقايدا جاراسار ەدى. "گاۋھارعا مالىنعان قول" فيلمىندە ايتىلاتىنداي: "ونىڭ ورنىندا مەن تۇرۋعا ءتيىستى ەدىم" - "سەن دە تۇرارسىڭ! ولەردەي ءىشىپ الساڭ!".

كوزاينەگىمدى ءسۇرتىپ، قايتا ءۇڭىلدىم. جوق، قاتەلەسپەپپىن. سونىڭ اتى-ءجونى. سۋرەتى دە باسىلىپتى.  جوق، قاتەلەسپەپپىن...

ەرىكسىز ماقالانى وقۋعا تۋرا كەلدى. شىنىمدى ايتسام، وقىعانىما وكىندىم. وقىعانىم بىلاي تۇرسىن، ەندى بۇل تۋرالى جازۋعا دا تۋرا كەلىپ تۇر...

اقىل-وي تۋرالى...

ءبارىن باسىنان باستايىقشى. ەڭ اۋەلى ماتىنگە ۇڭىلەلىك. ولجاس ومارۇلى بىلاي دەيدى: "ساياسي پروتسەستەردى ورىنسىز جەدەلدەتىپ، ونى ەكونوميكالىق رەفورمادان وزدىرىپ جىبەرگەن بۇرىنعى كەڭەستىك كەڭىستىكتەگى رەسپۋبليكالاردا ءتۇرلى كاتاكليزمدەر ورىن الدى. قازاقستاندا ءبارى باسقاشا ءوربىدى.  ءبىزدىڭ پرەزيدەنتتىڭ ەڭبەگى دە وسىندا جاتىر عوي دەپ ويلايمىن، ول الدىعا دا جۇگىرىپ كەتكەن جوق، اسىعىستىققا دا ۇرىنعان جوق، كورشى مەملەكەتتەردە نە بولىپ جاتقانىن ۇدايى باقىلاۋمەن بولدى".

وسىنى ولجاس سۇلەيمەنوۆ ءبىر جەردەن ۇرلاپ العان جوق پا؟ ءبىرىنشى سويلەم نازارباەۆتىڭ بايانداماسىنان الىنعان ۇزىندىگە قاتتى ۇقسايدى.

ال ەكىنشى تەرەششەنكونىڭ ايتقانىمەن ۇندەسىپ تۇر. نەمەسە قاراعاندى وبلىسىنىڭ اكىمى قامالتين مۇحامەدجانوۆتىڭ پىكىرىن قايتالاپ تۇرعانداي. سوندا ولجاستىڭ ءوزى قايدا، ومىردەگى ءھام ونەردەگى جالعاندىق پەن جاساندىلىققا قارسى كۇرەسكەن ولجاس قايدا؟

مەنىڭشە، ولجاستىڭ جوعارىداعى ايتقانى وزىندىك پىكىردەن گورى ۇجىمدىق كوزقاراسقا كوپ كەلىڭكىرەيدى. ونىڭ شەتەلگە كەتكەننەن كەيىن نازارباەۆپەن تەلەفون ارقىلى ءجيى سويلەسۋى دە مۇمكىن. ءباسپاسوز ارقىلى تاسماعامبەتوۆپەن حات جازىسىپ، جاۋاپتاسقانى دا بەلگىلى. سول كەزدە بىرلەسىپ، ءوز باعىتتارىن ايقىنداپ تا العان شىعار. دەي تۇرساق تا، ولجاستىڭ پىكىرى وعاشتىعىمەن كوزگە ۇرىپ-اق تۇر.

اقىن بۇل جەردە قانداي "كورشى مەملەكەتتەردى" ايتىپ وتىر؟ ءازىربايجاندى ما؟ تۇرىكمەنستاندى ما؟ وزبەكستاندى ما؟ بىراق، بۇلاردا ساياسي رەفورمانىڭ ءوزى تۇرماق، ءىزى دە بولعان جوق قوي. قاندى وقيعالاردىڭ بولعانى راس. مۇنداي كەلەڭسىز وقيعالار نەگە ورىن الدى؟  ەڭ الدىمەن، ساياسي رەفورما جوق بولعاندىقتان!

بالكىم، ولجاس گرۋزيا مەن ۋكراينانى ايتتى ما ەكەن؟ مۇمكىن قىرعىزستاندى ايتقان بولار؟ بىراق، وندا رەفورمالار ەندى عانا باستالدى عوي. اۆتوريتارلىق بىلىق-شىلىقتى تازالاۋعا دا ەندى كىرىستى. بۇرىنعى بيلەۋشىلەر ۇرلادى-جىرلادى، ەليتانى ازعىندىققا ۇشىراتتى. ەندى وسى بىلىق-شىلىقپەن بيلىككە جاڭادان كەلگەندەر كۇرەسىپ جاتىر. مىنە، مۇددەلەر قاقتىعىسى دا وسىدان كەلىپ ءوربيدى.

بالكىم، رەسەيدى ايتتى ما ەكەن؟ رەسەيدىڭ يمپەريا بولعانىن ۇمىتپايىق. رەسەي ءوز باسىنان تالاي وتكەلەكتى وتكىزدى، ۇلكەن مورالدىق كۇيزەلىستى باستان وتكەردى. جارالاندى. جاپا شەكتى. قانسىرادى دا. رەسەي ءالى ءوز-وزىنە كەلگەن جوق. قۇرىلىمدىق رەفورمالار توقتاپ قالدى.

ەندى قانداي "كورشى مەملەكەتتەر" بار؟ اۆتور بەلارۋسسيانى مەڭزەدى مە ەكەن؟ كۇدىگىمىز بار...

وسى جەردە ەندى سۇراق تۋىندايدى، ءبىز نەگە وسى مەملەكەتتەردى عانا "باقىلاپ", وسى مەملەكەتتەرگە عانا قاراۋىمىز كەرەك؟ بالتىق بويىنداعى مەملەكەتتەرگە نەگە كوز سالمايمىز؟ ولار ساياسي رەفورمالار جاسادى. جانە ساياسي رەفورمانى ەكونوميكالىق رەفورمادان بۇرىن جاسادى. كەيبىرى  بۇل ەكى رەفورمانى ءبىر مەزگىلدە جۇزەگە اسىردى. ەشتەڭەسى قيسايىپ، ءبۇلىنىپ قالعان جوق.  بۇل ەلدەر قازىر جاقسى ءومىر ءسۇرىپ، وتە باقۋات تۇرمىس كەشىپ جاتىر.  الەمدىك رەيتينگ بويىنشا 30-بەن 40-ىنشى ورىنداردىڭ ورتاسىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الدى ء(بىز سەكىلدى 80-ءىنشى ورىندا ەمەس). ءىجو-ءى دە جوعارى! تۇرمىس دەڭگەيى دە بيىك! وزگە الەۋمەتتىك كورسەتكىشتەر بويىنشا دا بىزدەن كوش ىلگەرى! بىزدەگى سياقتى مۇندا سىبايلاس جەمقورلىق تا جوق! بىزدەگىدەي مۇنايى جوق بولسا دا، گازى جوق بولسا دا، كۇيلى، اسا باقۋاتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر!

بالكىم ءبىزدىڭ پرەزيدەنت پەن ولجەكەڭ بۇل ەلدەرگە نازار اۋدارماعان دا بولار؟ نازار اۋدارۋى كەرەك-اق ەدى! ءبىزدىڭ 15 ميلليون حالقىمىز تۇرىكمەنستان مەن سينگاپۋردىڭ اراسىندا قاشانعا دەيىن تالتايىپ تۇرا بەرمەك؟ وبال ەمەس پە...

ەندى ولجەكەڭنىڭ مىنا پىكىرىنە كوز توقتاتالىقشى: "بيلىك قوعامنان قول ءۇزىپ، الشاقتاپ كەتكەن جوق، كەرىسىنشە، ونىڭ اسا ماڭىزدى ورگانىنا اينالىپ وتىر. قوعامنىڭ ميى، اقىل-ويى كىم قازىر؟ ول - پارلامەنت، ۇكىمەت، زيالى قاۋىم، بيزنەس. قوعامدىق كوزقاراس ۇدايى قايناپ، بۋىرقانىپ جاتادى - مىنە ۇكىمەتكە جول سىلتەپ، وعان نە ىستەۋ كەرەكتىگىن كورسەتىپ وتىراتىن ازاماتتىق قوعام دەگەنىمىز دە وسى".

ارينە، پوەزيا  ەمەس ەكەنى بەپ-بەلگىلى. كوسەمسوز دەۋگە دە اۋزىمىز بارمايدى. بىراق، ولجاس ومارۇلى تەرەڭنەن قازىپ، تۇپكىرلەپ ويلايتىنداي. ولجاسشا ايتساق، ءبىزدىڭ پارلامەنت - ءبىزدىڭ "اقىل-ويىمىز" ەكەن.

جاندوسوۆ پەن ەرتىلەسوۆا - ءبىزدىڭ "اقىل-ويىمىز" ەمەس. ال، اعاتاەۆا مەن بوياركين - ءبىزدىڭ "اقىل-ويىمىز".

دەپۋتات نەحوروشەۆ - ءبىزدىڭ "اقىل-ويىمىز"! ارينە، نەحوروشەۆتىڭ "حلەب" دەگەن ءسوزدىڭ قازاقشاسى "نان" ەكەنىن، سونان كەيىن پرەزيدەنتتىڭ اتى-ءجونىن ەشكىممەن شاتاستىرمايتىنىن ءبىز دە جاقسى بىلەمىز...

ولجەكەڭنىڭ قيسىنىنا جۇگىنسەك، اكادەميك جۇرىنوۆ - ءبىزدىڭ "اقىل-ويىمىز" ەمەس. پارلامەنتكە وتپەي قالعانى دا سوندىقتان. ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ بىلدەي پرەزيدەنتى بولسا دا!

قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ كوشباسشى-اقساقالى داۋلەت سەمباەۆ تا - "اقىل-وي" ەمەس! (پارتيالىق تىزىمنەن ىسىرىپ تاستاعانى دا سودان). بەلگىلى مەملەكەتتىك قايراتكەر تولەگەن جۇكەەۆ تە - "اقىل-وي" ەمەس!

بولات ءابىلوۆ تە - "اقىل-ويدان" جۇرداي. ونى ءتىپتى سايلاۋعا جولاتۋدى قويدى!

عالىمجان جاقيانوۆ تا - "اقىل-وي" ەمەس. "اقىل-وي" بولعاننىڭ وزىندە دە، وتە قاۋىپتى "اقىل-وي". ونى تۇرمەدە قاماپ ۇستاپ وتىرعانى دا سودان.

پروفەسسور، عىلىم دوكتورى ورازالى سابدەن دە - "اقىل-وي" ەمەس! ونىڭ پارلامەنتكە "وتپەي" قالعانى دا سوندىقتان!

ال وزگەلەر - ءبىزدىڭ "اقىل-ويىمىز"! اينا قاتەسىز!

ەندى اينالامىزعا قارايىقشى، وسى "اقىل-ويلار" قالاي جۇمىس ىستەپ جاتىر؟ ماسەلەن، پارلامەنت. مۇندا پىكىرلەر تالاسى، كوزقاراستار قاقتىعىسى بولا ما؟ اقىل-وي تارتىسى شە؟ شىنىمەن-اق، پارلامەنت قايناپ، بۋىرقانىپ جاتىر ما؟ جوق، الدە ولگەن سيىردىڭ مۇيىزىنە ۇقساپ...

ۇكىمەت تە - "اقىل-ويدىڭ" ورداسى ەكەن! ازاماتتىق قوعامدى "مۇقيات تىڭداپ، سونىڭ جول سىلتەۋىمەن" جۇمىس ىستەيدى ەكەن! بىزدە "ازاماتتىق قوعام" بار ما؟ جوق قوي! جوقتى قايدان تاپپاقشى ۇكىمەت؟ سۇلەيمەنوۆتىڭ "اقىل-وي" تىزىمىنە، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، پرەزيدەنت ەنبەي قالىپتى. سوندا پرەزيدەنت "اقىل-وي" ەمەس قوي، شاماسى. وندا پرەزيدەنتتىڭ كىم بولعانى؟

يۋپيتەرگە رۇحسات ەتىلگەن...

پرەزيدەنت تۇرلىشە سويلەيدى. بۇگىن باسقاشا، ەرتەڭ - ودان دا باسقاشا ايتا بەرەدى. جاقىندا بىلاي دەپ قويىپ قالدى: "قازاقستاندا، قازاقتاردا ەشقاشان شەكارا بولعان جوق. بۇگىنگى شەكارا شەگىندە ەشقاشان دا مەملەكەتتىلىك بولماعان". تىكەلەي ەفيردەن وسىلاي دەدى! 10 تەلەارنا بويىنشا بەرىلگەن تىكەلەي ەفيردەن!

مەن ويلاپ ەدىم، ەندى ايتىس-تارتىس قىزاتىن شىعار دەپ. ەشتەڭە دە بولعان جوق. ءبارى ءتىلىن جۇتىپ قويعانداي ءۇنسىز قالدى. اۋ، باعاناعى "اقىل-ويلارىمىز" قايدا؟ نەگە ءۇن قاتپايدى؟

پارلامەنت ءلام-ميم دەگەن جوق.  پرەزيدەنتتى ءوز وتىرىستارىنا شاقىرىپ،  تۇسىندىرمە تالاپ ەتكەن جوق. حالىقتان كەشىرىم سۇراۋدى دا تالاپ  ەتپەدى. ەڭ اياعى پروفەسسور-دەپۋتات  ايتالى دا جۇمعان اۋزىن اشقان جوق. پرەزيدەنتتىڭ وسى ءسوزىنىڭ قيسىنسىز ەكەنىن جەتە ءتۇسىنىپ، ونى وزگەلەردەن گورى تەرەڭىرەك ءبىلىپ تۇرسا دا.

جارايدى، اعاتاەۆا مەن نەحوروشەۆتى بىلمەيدى-اق دەلىك. بىراق، حح عاسىردىڭ باسىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ جانە الاشوردانىڭ وزگە دە اياۋلى ازاماتتارىنىڭ ماسكەۋگە ارنايى بارىپ، ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى كۇنگى شەكاراسىن بەلگىلەپ، ناقتىلاپ بەرگەنىن ايتالى بىلەدى عوي. وزدەرىنىڭ ءبىلىمى مەن بىلىگىنە سۇيەنىپ، تاريحي ايعاقتار مەن دەرەكتەردى كولدەنەڭ تارتىپ، الاش ازاماتتارىنىڭ ءبىزدىڭ شەكارامىزدى ايقىنداپ كەتكەنىن نەگە ۇمىتۋعا ءتيىسپىز؟

ۇكىمەت تە ءۇنسىز قالدى. ۇكىمەت ءاماندا ءۇنسىز عوي.

ولجەكەڭنىڭ ءوزى دە ءتىس جارعان جوق. نەگە ءتىس جارماعانىنىڭ سەبەبىن ەندى بىلدىك.  قالعاندارى قايدا؟ زيالىلارىمىز بار ەمەس پە؟

بەلسەنىپ شىققان زيالىنى كورمەدىم. نامىسقا شاپقان اكادەميك-جازۋشىلاردى دا بايقاي المادىم. عالىمدارىمىز پرەزيدەنتكە اشىنا وتىرىپ اشىق حات جازۋعا ءتيىس ەدى. پرەزيدەنتتىڭ مۇنداي قاتەلىكتى ەندى قايتىپ قايتالاماسى ءۇشىن. عىلىمعا جات، تاريحقا قايشى، ەل مەن حالىقتى مازاق ەتكەن مۇنداي قورلىقتى ءسوزدى ەكىنشى قايتارا اۋزىنا الماسى ءۇشىن. حالىقتان كەشىرىم سۇراتۋ ءۇشىن. بىراق، ەشكىم باس كوتەرمەدى. تەك زاردىحان قيناياتۇلى عانا ءوز ويىن اشىق ايتا الدى. زاردىحان قيناياتۇلى - موڭعوليادا تۋىپ، ازامات رەتىندە موڭعوليادا قالىپتاسقان تۇلعا. شىندىقتى ايتقانى دا سودان بولار...

جيرينوۆسكيدى ەسىڭىزگە ءتۇسىرىڭىزشى. وسىعان ۇقساس پىكىردى ول دا ايتقان. سول كەزدە، نامىس، اشۋ-ىزا قالاي تاسقىنداپ ەدى. كەمەرىنەن اسىپ كەتىپ ەدى عوي. "جيرينوۆسكيمەن بولعان سۇحباتتى جاريالادىڭ" دەپ، وپپوزيتسيالىق گازەتكە قانشا قارا كۇيە جاعىلدى؟! ال، ەندى ءدال وسىنداي پىكىردى ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز ايتىپ ەدى - جىم-جىرت قالدىق. ءولى تىنىشتىق! "اقىل-ويلارىمىز" ۇيىقتادى دا قالدى!

پرەزيدەنت نە دەپ ەدى؟ پرەزيدەنتكە سەنسەك، بىزدە شەكارادا بولماعان. تەرريتوريا دا جوق. مەملەكەتتىلىگىمىز دە بولماپتى! سوندا ءبىز سىعاندارمەن تۋىس بولىپ شىقتىق قوي. دوڭگەلەكتى ويلاپ تاپقان، وركەنيەتتىڭ ءورىسىن كەڭەيتكەن، باتىس پەن شىعىستىڭ اراسىنا التىن كوپىر سالعان وزگە ءبىر سىعاندار بولدى عوي شاماسى...

ال، ءبىز بايعۇس، ماڭ دالادا، قۇلا تۇزدە قاڭعي بەرىپپىز. دومبىرا تارتىپپىز. قىمىز ءىشىپپىز. قامسىز بولىپپىز. وڭتۇستىك كورشى مەملەكەتتە قىستاپپىز، شىعىستاعى كورشىمىزگە كوشىپ بارىپپىز، سولتۇستىك كورشىلەرمەن ساۋدا جاساپپىز. سولاي عوي؟

ال، ولاي بولسا، مىنا ۇلانعايىر، كەڭبايتاق جەر بىزگە قالاي مۇرا بوپ قالعان؟ جوڭعارلارمەن نەگە 300 جىل بويى جولبارىسشا جۇلقىسىپ، ارىستانشا الىستىق؟ نە ءۇشىن كۇرەستىك؟

1991 جىلى عايىپتان تايىپ "باعىمىزعا" قۇداي ءبىر بيلەۋشىنى بەرە سالىپتى. مەملەكەتتى دە سول جاساپتى! شەكارانى دا سول انىقتاپتى. جانە ءبىز ءۇشىن جەردى دە ىزدەپ تاۋىپتى. جەر بولعاندا قانداي! مۇنايى دا،  كوگىلدىر وتىنى دا، حرومى دا، مىرىشى دا، كومىرى دە، تەمىرى دە، التىنى دا بار جەر! مەندەلەەۆ كەستەسىندەگى بۇكىل مەتالدار تابىلاتىن تاڭعاجايىپ جەر! ورمانى قانداي، كولى قانداي! ءارى باسپانا، ءارى ۇستاحانا، ءارى ساۋىقتىرۋ ورنى! باقىت دەگەن وسى ەمەس پە؟! ءتىل-كوزىم تاسقا، ءتىپا-ءتىپا...

وسى دۇرىس پا؟ وسى شىندىق پا؟

ەگەر شىندىق بولسا، وندا ولجاستىڭ "قىش كىتابى" وتىرىك بولعانى. ەكىنىڭ ءبىرى...

بالكىم ءبىزدىڭ "اقىل-ويلارىمىزدىڭ" ادامگەرشىلىگىندە ءبىر كىلتيپان بار شىعار؟ مۇنايدىڭ باعاسىن 35 دوللار ەتىپ بيۋدجەتكە ەنگىزگەن دە وسى "اقىل-ويلار" عوي. شىن مانىندە مۇنايدىڭ 60 دوللاردان كەم ەمەس باعاعا ساتىلاتىنىنا سەنسەك، جاقىن ۋاقىتتا مۇنايدىڭ باعاسى 100 دوللارعا دەيىن كوتەرىلمەك. سول كەزدە بيۋدجەتكە مۇنى قانشا دوللار ەتىپ ەنگىزەمىز؟ 50 مە؟ 55 پە؟

باسقا قىرىنان العاندا، بۇلار اۋىزدان شىققاندى جەرگە تاستامايدى. قاجەتى بولا قالىپ ەدى، بۇلار 100 ميلليارد تەڭگەنى دە تاۋىپ بەردى. جوعارىدان "جارلىق" تۇسكەندە تاپپاي قويمايدى. جەردەن قارادى ما، كوكتەن شۇقىدى ما، ايتەۋىر تاپتى. مىنە، بۇلار قالاي-قالاي قيمىلدايدى؟!

ءبىز قانداي حالىقپىز؟

ونان ءارى ءۇزىندى كەلتىرەيىن. ولجەكەڭ بىلاي دەيدى: ء"بىزدىڭ حالقىمىز - جاي حالىق ەمەس، نەگىزگى باسىم كوپشىلىگى - كونسەرۆەتيۆتى، وزگەرىستەردى  اسا ساق قابىلدايدى. ءبىزدىڭ حالقىمىز تالاي قيىندىقتى باستان وتكەردى: اشتىق، سوعىس، ستالينيزم، 37-جىل. كەڭەس وداعىنىڭ قۇلاۋى مەن تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىن دا اسا اۋىر قابىلدادى. بۇل وزگەرىستەر قۋانىش اكەلە قويعان جوق. ءاربىر قاراپايىم  وتباسى ءوزىنىڭ جيناپ-تەرگەنىن جوعالتتى. بۇكىل وداقتىڭ حالقىن ليبەرالداردىڭ، ناقتىراق ايتساق، دەموكراتپىز دەپ جۇرگەندەردىڭ قيسىنسىز ءىس-ارەكەتىنەن قاتتى تونالدى. ولار سوتسياليزمنەن كاپيتاليزمگە ءوتۋدى شۇعىل قولعا الدى.  بۇرىن-سوڭدى  كورمەگەن قۇقايىمىز تەوريا بويىنشا، كاپيتاليزمنەن سوتسياليزمگە وتۋگە بولادى، ال ءبىز  كەرىسىنشە جاسادىق. سوتسياليزم جەتىلمەگەن، كەمەلدەنبەگەن بولسا دا، ءبىزدى يدەولوگيالىق تۇرعىدان بىرىكتىرىپ، بولاشاقتان ۇلكەن ءۇمىت كۇتتىرەتىن.  كەنەتتەن وسىنىڭ ءبارىن باسىنان اياعىنان كەلتىرىپ، توڭكەردىك تە تاستادىق، اتا-بابالارىمىز بەن اكەلەرىمىز قارعاپ وتكەن كاپيتاليزمدى ورناتۋعا كىرىستىك".

شىنىندا دا، ءبىز - ايرىقشا حالىقپىز. وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. "كۇردەلى" حالىقپىز. مۇنىمەن كەلىسۋگە بولادى. بىراق، ولجاس ومارۇلىنىڭ اسا نازىك لوگيكاسىمەن كەلىسە قويۋعا بولا قويار ما ەكەن؟

ءيا، ءبىزدىڭ حالقىمىز تالاي وتكەلەكتى باستان وتكەردى. قىستالاڭ جىلدار. اشتىق. سوعىس. اتىپ-اسۋ. جاپپاي قونىس اۋدارۋ. يمپەريانىڭ كۇيرەۋى. مۇنىڭ بارلىعى - شىندىق.

بىراق، ولجەكەڭ نەگە مەڭزەپ وتىر؟ ءبىزدىڭ حالىقتى الدان ەندى ەشقانداي جاقسىلىق كۇتىپ وتىرعان جوق دەگىسى كەلە مە؟ جوق الدە حالىققا ەندى تۇك تە كەرەگى جوق، تەك سوعىس بولماسا بولعانى دەي مە؟

ءبىزدىڭ ەلىمىزدى ءدال بۇگىنگى كۇيىندە، ءدال بۇگىنگى جاعدايدا قالدىرۋعا بولاتىن شىعار، بالكىم؟ حالىقتى جاقسى جاققا قاراي سۇيرەۋدىڭ دە قاجەتى جوق پا؟ ۇزدىك ستاندارتتارعا قاراي؟ وزىق، يگىلىكتى ومىرگە قاراي؟ جوق الدە وسىلاي ءومىر سۇرە بەرسىن بە؟ سوعىستى كۇتىپ، كۇيزەلىستى كۇتىپ؟ ەگەر كوسەمنىڭ تابەتى شاپپاسا، جاھاننامعا كەتۋگە دايىندالىپ، ەگەر بيلەۋشى سۋىق ءتيىپ اۋىرىپ قالسا، اقىرزاماندى توندىرتە بەرمەكپىز بە؟

سولاي عوي؟

كوممەرسون وتە دۇرىس ايتادى، ول بىلاي دەگەن عوي: "كەرىتارتپا ادامنان گورى مەن تاسباقانى كوبىرەك سىيلايمىن، ويتكەنى ول ەڭ قۇرىعاندا العا قاراي جىلجيدى عوي، ايتەۋىر".

قازىر دەموكراتتارعا ءتيىسۋ، دەموكراتتاردى جەردەن الىپ، جەرگە سالۋ ۇردىسكە اينالدى. بۇل ءۇردىستى كوپتەگەن ادامدار ۇستانىپ تا ءجۇر. كەشەگى كۇنى ءوزى دەموكرات بولعاندار دا.  ولجەكەڭ دە - سول دەموكراتتاردىڭ ءبىرى. ەندى كەلىپ دەموكراتتاردى سىباۋعا كوشكەن. مەيلى، سىباي بەرسىن.

ەلدى كىم كۇيرەتىپ ەدى؟ مۇنى ەڭ الدىمەن پارتنومەنكلاتۋرادان سۇراعانىمىز ءجون شىعار؟ ولاردىڭ ءالى كۇنگە دەيىن قاعاناسى قورىق، ساعاناسى سارىق قوي؟ بالكىم، بۇگىنگى كۇنگى زەينەتكەرلەر رىجكوۆ پەن پاۆلوۆتان سۇرايمىز با؟ ولاردىڭ حالىقتى قالاي توناعانىن؟ ويتكەنى بۇل كەزدە گايدارلار لابوراتوريا مەڭگەرۋشىسى بولاتىن.

كوردىڭىز بە، اڭگىمەنىڭ قالاي وربىگەنىن؟

ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تىزگىنىن "مىقتى باسقارۋشى" ۇستادى عوي. ليبەرال دا ەمەس. دەموكرات تا ەمەس. ءتىپتى ليبەرال-دەموكرات تا ەمەس. ال بىراق سولاي بولا تۇرسا دا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى "شىقپا، جانىم، شىقپامەن" وتىر عوي. ال كەيبىرەۋلەر مۇلدە ادام توزگىسىز جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ ءجۇر.

سونان كەيىن، ءبىز نەگە  كاپيتاليزمگە وتپەۋىمىز كەرەك؟ وعان قالاي بارۋ، ءوتۋ كەرەك ەدى؟ بۇكىل الەم سياقتى فەوداليزم ارقىلى عوي؟ 400-500 جىلداپ؟ ەگەر وسىلاي بولسا، ولجەكەڭنىڭ ايتقانىنداي بولسا، وندا ءبىز بۇگىنگى كۇنى فەودالدىق قوعامدى قۇرۋعا بارا جاتىرمىز. ونان كەيىن فەوداليزم ارقىلى كاپيتاليزم قۇراتىن بولامىز!

ولجاس ومارۇلى بىلاي دەيدى: "كسرو قۇلاعاننان كەيىن وراسان زور وداقتىق پيروگتى ءبولىسۋ باستالدى. ونىڭ ءاربىر ءۇزىمى التىنعا بالاندى، اسا زور كولەمدەگى اقشا شەتتەگى ادامداردىڭ قولىندا كەتتى. مۇنىڭ ءبارى اياق استىنان كەلگەن جەڭىل اقشالار ەدى، بۇل اقشا قوعامدى ازعىنداتىپ جىبەردى".

تاماشا. ەندى ءبارىن ءوز اتىمەن اتايىقشى. الىپ ونەركاسىپتەر كىمنىڭ قولىندا قازىر؟ بۇلاردى ولار قانداي اقشاعا جەكەشەلەندىرىپ-مەنشىكتەپ الدى؟ كىمنىڭ قولى ءجۇردى؟ التىنعا كىم، مىسقا كىم، كومىر مەن تەمىرگە كىم يە بولىپ قالدى؟ مۇنايدان ءتۇسىپ جاتقان قىرۋار تابىس قايدا كەتىپ جاتىر؟ حالىقتىڭ قالتاسىنا ءتۇسىپ جاتپاعانى ونسىز دا بەلگىلى. اشىعىن ايتار بولساق، ەلىمىزدىڭ ۇلتتىڭ بايلىعى ات توبەلىندەي بيلەۋشىلەر مەن  اۆانتيۋرالىق كاپيتالدىڭ وكىلدەرىنىڭ قولىندا كەتتى. بۇلار الىپ ونەركاسىپتىڭ ارقاسىندا مىڭعىرعان بايلىققا يە بولدى. بايدىڭ بايىنا اينالدى.  بۇل اقشاعا ولار ەلىمىزدىڭ كەز كەلگەن پۇشپاعىن، ءتىپتى  اقىل-ويىن دا ساتىپ الا الادى.

بالكىم پلانەتارلىق سانا ءۇشىن مۇنىڭ ۇساق-تۇيەك بولىپ كورىنۋى دە مۇمكىن! بىراق حالىق ءۇشىن مۇنى ءبىلۋ اسا ماڭىزدى. ءارى ءپرينتسيپتى.

مۇنىڭ ماڭىزدىلىعى سوندا، قازىر ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ تەڭ جارتىسىنان استامى كەدەيشىلىكتىڭ تابالدىرىعىندا تۇر.

مۇنىڭ اسا ماڭىزدىلىعى سوندا، قازىر سەيفۋللين مەن سايىن كوشەلەرىنىڭ بويىندا ءبىزدىڭ جۇمىسسىز ازاماتتارىمىز ءورىپ ءجۇر.

سۇلەيمەنوۆ نەگە ۇنمەدەيدى؟ ول نەگە قازاقستاننىڭ "شىن يەلەرى مەن قوجالارىن" اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ بەرمەيدى؟ ميللياردەر بولىپ شىعا كەلگەن "شەتتەگى ادامداردى" اتايىق تا ەڭ بولماعاندا. قازاقستانعا بۇلاردى كىم الىپ كەلىپ ەدى، ونى دا انىقتاي كەتەيىك. ولاردىڭ قولىنا وداقتىق پيروگتىڭ مايلى بولىگىن ۇستاتقان كىم، ونى دا تۇستەپ-تاني جۇرەيىك...

ۋكراينا تۋرالى، وتباسى تۋرالى جانە...

كىسى تاڭدانارلىعى، ولجەكەڭ ءبىزدى تۇرىكمەنستانمەن ەمەس، وزبەكستانمەن ەمەس، ەۋروپامەن سالىستىرادى. ول بىلاي دەيدى: "قازاقستانداعى ءباسپاسوز شۇعىل ەكىگە جارىلدى: ءبىرى - بيلىكتى قولداسا، ەكىنشىسى - بيلىككە قارسى. ەجەلدەن دەموكراتيالىق ءداستۇردى ۇستانىپ كەلە جاتقان ەلدەردە  مۇنداي ادەت جوق. وندا گازەتتەر ءوز وقىرماندارىنا نەعۇرلىم قىزىقتى ماتەريالدار ۇسىنۋعا تىرىسادى. ەگەر بيلىكتىڭ ءجونسىز ءىس-ارەكەتىن كورسە، بۇل جونىندە وزگەلەردەن بۇرىنىراق ايتۋعا، جاريالاۋعا ۇمتىلادى. ال بىزدە شە؟  بىرنەشە گازەت تەك بيلىكتى جامانداۋعا مامانداعان. بيلىكتىڭ دالىزىنەن "تاراقان تاۋىپ الساممەن" الەك. ال ەكىنشى ءبىر گازەتتەر "تاراقاندى قارسى لاگەردىڭ دالىزىنەن تاپسام ەكەن" دەپ جانىعۋدا.

كىم ءبولىپ وتىر؟

ماعان تاعى دا الىپپەلىك قاعيدانى قايتالاۋعا تۋرا كەلىپ وتىر. بىزدە قالاي؟ جۋرناليستەردى ءولتىرىپ تە جىبەرەدى. پوليتسيا وپپوزيتسيالىق گازەتتەردى تارتىپ الادى، ءتىنتۋ جۇرگىزەدى. تەلەفونىن جاسىرىن تىڭدايدى. ءىزىن اڭديدى. وپپوزيتسيونەرلەردى تۇرمەگە وتىرعىزادى. ازىرگە ايتەۋىر جىندىحاناعا تۇسىرە قويعان جوق. ازىرگە عانا...

ال دەموكراتيالىق ەلدەردە مۇنداي سوراقىلىق پەن قاساقىلىقتىڭ بىردە-ءبىرى جوق قوي. سوندىقتان وندا ءباسپاسوز دە باسقاشا.  بىزدە 10 ۇلتتىق تەلەارنانىڭ 6-ۋىن ءبىر وتباسى عانا يەمدەنىپ السا، ول ەلدەردە مۇنداي شەكتەن شىعۋشىلىق اتىمەن دە، زاتىمەن دە جوق. سوندىقتان دا باتىستا ءسوز بوستاندىعى  مەن وي ەركىندىگى وركەن جايىپ تۇر.

قازاقستاننىڭ فرانتسياداعى جانە يتالياداعى بۇرىنعى ەلشىسى رەتىندە ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ مۇنى  بايقاماعانىنا تاڭىم بار. جوق الدە بايقاعىسى كەلمەدى مە ەكەن...

ەلشى مىرزا تاعى دا بىلاي دەپ جازادى: "مەن قازاقستانداعى جاعدايدى ەۋرازيادا كورشى مەملەكەتتەردە بولىپ جاتقان وقيعالاردىڭ اياسىندا ۇدايى زەرتتەپ، ساراپتاپ وتىرامىن. قازاقستاندىقتارعا ۋكرايناداعىداي  وزگەرىس كەرەك پە؟ مەنىڭشە، بۇل سۇراققا الداعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا حالىق ناقتى جاۋاپ بەرەدى عوي دەپ ويلايمىن".

بۇل پىكىرمەن كەلىسە المايمىن. ۋكراينادا بيلىك اۋىسقاننان كەيىن ونداعى جۋرناليستەردى  ءولتىرىپ كەتۋ ساپ تىيىلدى.

ماتەريال التىنبەك سارسەنبايۇلى اتىنداعى قوردىڭ سايتىنان الىندى.