«قاراباقتىڭ شىنايى وقيعالارى» اتتى كىتاپتان

تەرانە ۆاحيد

ءبىر ۋىس توپىراق

جاڭبىر استىندا بۇكشەڭدەگەن بىرنەشە ادام، جان-جاقتان گاريپتىڭ سوڭعى تىلەگىن ورىنداۋ ءۇشىن ءبىر نارسە ىزدەپ ءجۇر... جاڭبىر توقتاۋسىز جاۋىپ تۇر. سوڭعى ۋاقىتتا بۇل ايماقتا قالىڭ جاڭبىر جاۋماپ ەدى. جاڭبىردى ەلەڭ قىلماعان الگىلەر، ءبىر نارسە ىزدەۋلەرىن توقتاتار ەمەس.

جەر باسقان پەندەنىڭ ءبارى توپان سۋدان قاشىپ  جالماجان جانساۋعالاپ گاريپتىڭ ۇيىنە قاراي قاشتى. جۇرت ۇيگە جاقىنداپ قالعاندا، كوجا ءمۋسليمنىڭ اياعى قايىرىلىپ سەل سۋىنان پايدا بولعان باتپاققا قۇلاۋدىڭ از-اق الدىندا قالدى. شاپشاڭ قيمىلداپ ءمۋسليمنىڭ قولىنان ۇستاپ قالدى دا: “اسىقپاڭىز، اقساقال، اسىقپاڭىز مەن بولماعاندا ءبىتىپ ەدىڭىز”، دەدى.

ءۇيدىڭ الدىندا جينالعان ادامدار ءبىر ساتتە ەكى جاققا بولىنە ورتادان ءدالىز جاساپ قوجا مۋسليمگە جول اشتى. قوجا مۋسليم اسىعىس سۋ تامشىلاپ تۇرعان باس كيىمىن سىلكىپ جىبەردى دە ىشكە ەندى. گاريپتى استاڭ-كەستەڭى شىققان ءۇيىنىڭ ءبىر بولمەسىندە ءجۇزىن قۇبىلاعا بەرىپ جاتقىزىپ قويعان. ۇيدە جيىلعان كورشى ەر كىسىلەر يىق پەن يىق تىرەسىپ وتىر. ءبىر بۇرىشتا ءۇش-ءتورت ايەل گاريپتىڭ قورعانسىز قالعان ايەلى گۋلەۆەتيندى تىنىشتالدىرۋعا ارەكەتتەنگەنىمەن بۇلارىنان تۇك شىعار ەمەس. بوزداعان ايەل كوزىن اشىپ جۇمعان سايىن، كوز جاسى سىرتتاعى سەل سۋىنداي توقتامادى. قوجا مۋسليم گاريپتىڭ باس جاعىنا ءوتتى دە، شوكەلەپ وتىرىپ،  باس كيىمىن جانىن قويىپ، موينىن سوزىپ، ەڭكەيىپ، گاريپكە دىرىلدەگەن داۋىستا ءتىل قاتتى: ء“بىر اللا جار بولسىن، گاريپ! مۇنشالىقتى اياق استىنان نە بولدى ساعان؟

گاريپ ءمۋسليمدى ەستىسە دە جاۋاپ بەرمەدى. كوزى بادىرايىپ كەتتى... كوڭىلى الابۇرتىپ، تىنىسى تارىلدى...

يۋسۋپ كيشي مۇڭعا تولى كوزىمەن “ە، جاراتقان، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى شىعىپ كەتكەندەي، ءۇيىندىنىڭ استىندا قالدىق، گاريپ تە وسىلاي بولعالى تۇر...” دەپ سويلەدى دە مۋسليمگە قارادى.

وقتا-تەكتە سىرتتاعىلاردىڭ داۋىسى ەستىلىپ قالادى. بولمە ءىشى بالالار مەن ايەلدەردىڭ باقىرىپ-شاقىرعان جوقتاۋلارىنا تولى.

قوجا مۋسليم سۇيەگىنە ىلىنگەن تەرىسى عانا قالعان گاريپتىڭ قولىن ەكى الاقانىنىڭ اراسىنا سالىپ، بولمەدەگىلەرگە اقىرىن داۋىسپەن: “ايەلدەر مەن بالالارعا ايتىڭدار تىنىشتىلسىن! اللاعا كوپ شۇكىر، گاريپكە قاتىستى قورقىنىشتىڭ ءبارى ارتتا قالدى. ءبىراز جاۋراعاندىقتان، اۋىرىپ قالىپتى... دارىگەر راسيم قايدا؟!” – دەپ باعانادان شۇڭقىرعا قاداپ وتىرعان كوزىمەن بولمە ىشىندەگىلەردىڭ اراسىنان دارىگەر راسيمدى ىزدەدى.

سول ساتتە يۋسۋپ كيشي بارىنە ەستىرتە: “دارىگەر ءراسيمنىڭ كەلگەنىنە ءبىرشاما ۋاقىت بولدى. ول دا تۋرا سەنىڭ ايتقانىڭداي ايتتى: “گاريپ بار امالى تاۋسىلا، كۇدەرىن ۇزە باستاعان تۇستا اۋىلىن، ءۇي-جايىن ويلاپ، قاتتى الاڭدادى، بۇل سىناقتى كوتەرە المايتىنداي كورىندى. الاڭدايتىن ەشتەڭە جوق، بۇگىن ياكي ەرتەڭ ساۋىعىپ، اياققا تۇرادى” دەدى. باقشالىنىڭ نەمەرەسى دە اۋىرىپ جاتقانىن ايتىپ، سول جاققا كەتتى. اۋرۋدان ايىعا الار ەمەسپىز، مۋسليم! باقشالىنىڭ نەمەرەسىن يت قاۋىپ الىپتى”، دەدى دە كوزى قاراۋىتىپ، تىزەرلەپ وتىرا كەتتى.

اليش يۋسۋپتىڭ بۇل سوزىنەن كەيىن بولمە ىشىندەگى قايعىنى ءبىراز دا بولسا سەيىلتكىسى كەلدى: “باۋىرىم، ەڭ الدىمەن بۇكىل الەمدى جاراتۋشى اللا تاعالاعا شۇكىر ەتەيىك. باسىمنان قانداي قيىندىق كەلگەنىن سۇراما، مەن ايتپايمىن... كەشە اسپان اينالىپ جەرگە تۇسەردەي، مىنا تۇرعان جەرىمدە ءومىرىم بىتكەندەي كورىندى. ولۋگە ءسال-اق قالدىم. بۇل ساتتە گاريپ تىپىرشىپ ىڭىرسىدى. ءبىر نارسەلەر ايتقىسى كەلگەنىمەن، ىڭىرسىعانىنان، ۇزىك-ۇزىك ۇنىنەن ەشكىم ەشتەڭە تۇسىنبەدى. يۋسۋپ كيشي: “قۇرىپ كەتكىر، مىنا دەرت گاريپتى بىزدەن السا، كوپ ۇزاماي ونىڭ ارتىنان ءبىز دە قالمايمىز. بۇگىن ول – ەرتەڭ ءبىز. مۇنداي اۋرۋمەن كوپ ءومىر سۇرە الا ما؟ قۇداي-اي، مۇمكىن ەمەس قوي. ە، جاراتۋشى، جانىمىزدى ءوز اۋىلىمىزدا الساڭ ەتتى، تىم بولماعاندا ارعى دۇنيەدە اتا-بابامىزدىڭ قاسىندا، تۋعان توپىراقتا جاتار ەدىك” دەپ ءوزدى-وزىنە سويلەدى.

گاريپ قايتادان ىڭىلداي باستادى... تاعى دا ءبار نارسەلەر ايتقىسى كەلگەنىمەن، ايتارىن جەتكىزە المادى. ءال-دارمەنى ءبىتىپ، اياق-قولى جانسىزدانا، ءتىلى كۇرمەلىپ قالدى. ەكى تەرەڭ شۇڭقىردا قالعانداي ۇڭىرەيگەن كوزىندە عانا جان بارداي كورىنەدى.  وتى سونگەن ول كوزدى اجال ەلەسى مەكەندەپ العانداي. كەلگەندەر قاس قارايا ءبىر-بىرلەپ، ەكى-ەكىلەپ ۇيلەرىنە قايتا باستادى. قاريا كىسىلەر گاريپتىڭ ايەلى گۋلەۆەتيندى جۇباتىپ، بالالارىمەن بىرگە تۋىسقاندارىنىكىنە جىبەرىپ، وزدەرى گاريپتىڭ جانىندا قالدى.

...ءتۇن جارىمى... توقتاۋسىز جاۋعان جاڭبىرمەن قاباتتاسا تەگىس جەردە قۇرىلعان شاتىرلار مەن كۇركەلەردە، بىت-شىتى شىققان ۇيلەردە تۇرىپ جاتقان تۇرعىندار جايمەن ۇيقىعا كەتە باستادى. گاريپتىڭ قامىس پەن لايدان ارالاستىرىپ اسىعىس-ۇسىگىس تۇرعىزعان ۇيشىگى كۇزگى جاڭبىر سۋىنا شىداس بەرە المادى. بۇل باسپانادا شارا، تاباق سياقتىلاردىڭ ءبارىن توبەدەن اققان سۋ تامشىسىنىڭ استىنا قويىلعان.  ءۇيدىڭ توبەسىنىڭ ساۋ، سۋ تامشىسى وتپەگەن جەرى جوق، تامشى سۋلارى شەلەك پەن شارالاردى تەز تولتىرىپ جاتىر. ىشتەگىلەر كەزەكپەن اعاش ەسىكتى شيقىلداتىپ اشىپ، تولعان شەلەك پەن شارانى بوساتىپ اكەپ قويۋدا. گاريپتىڭ كوزى اشىق بولعانىمەن سىرتتى كورە المايدى. ول ءولىم مەن ءومىر اراسىنداعى تەرەڭ ۇيقىدا ءتۇس كورىپ جاتقان-دى...

تۇسىندە بالا كەيپىندە. اناسىنان ءبىر ەلى قالماي كەلەدى.  اناسىمەن قاربالاس ءبىر جەرگە قاراي ءجۇرىپ كەلەدى. قاتتى شارشادى. ءجيى-ءجيى باسىن جوعارى كوتەرىپ اناسىنان: “انا، تاعى دا كوپ جۇرەمىز بە؟” دەپ سۇرايدى. اناسى ءسات سايىن بالاسىن: “جاقىنداپ قالدىق، بالام، وتە جاقىن...” دەپ جۇباتادى. نەگىزگى جول بىتكەنىمەن قويماي، تاعى دا ءجۇرىپ، ۇلكەن شاتقالدىڭ سوڭىنا كەلىپ تىرەلدى. اناسى ءجۇرىپ وتكەن جولىنا كوز تاستادى. كەلگەن جولى اعىپ-اعىپ تەرەڭ شاتقال جاساپ كەتكەن وزەننىڭ ارناسى ىسپەتتى. اناسى ۇلىنىڭ بىلەگىن قاتتىراق قىسا، ءۇنى دىرىلدەپ: “ەش قورىقپا، بالام – دەدى. سەنى بۇل شاتقالدا تاستاپ كەتپەيمىن. جولىمىز ءالى بىتپەيدى. جولىمىز بار! مىندەتتى تۇردە شىعار جولىمىز تابىلادى”.

الايدا، باسقا جول جوق ەدى...

...گاريپتىڭ اشىق جاتقان كوزى ۇيقىدان ويانعانداي. ول ويران-توپانى شىققان ۇيدەگى كىشكەنە بولمەنىڭ قامىستان ورىلگەن قابىرعالارىنا تۇسكەن باعانادا ىلىنگەن شىراقتىڭ بولار-بولماس جارىعىنان ءارتۇرلى بەينەلەر كورە باستادى. بۇل ەلەستەر باسى كەسىلگەن قۇستارعا ۇقسايدى. العاشىندا قاتتى قورقىپ، ايقايلاعىسى كەلدى، ءبىرازدان سوڭ، ول ەلەستەر بۇرىننان تانىستاي كورىنە باستادى. تۋعان اۋىلىنداعى ءبىر قاۋىم تانىستارى بولىپ شىقتى. قاجىعان، ءال-دارمەنى قۇرىعان، دەرتكە الدىرىپ، قايعىعا جەڭىلىپ، ۇياتتان باستارىنان ايىرىلعان ادامداردى تانىدى. باسسىز ەلەستەر گاريپتىڭ جان جۇرەگىن ەزىپ، جانشىپ جىبەردى. ءىشى قىزىپ سۋ ىشكىسى كەلگەنىمەن ول سۋ مۇندا جوق-تى. تۋىپ-وسكەن اۋىلىنداعى تاۋ بۇلاعىنىڭ سالقىن ساپ-سالقىن سۋىن بۇدان بۇرىن دا ىشكىسى كەلگەن ەدى...  سول سالقىن سۋدان سوڭعى رەت ءتىپتى ءبىر جۇتىم ىشسە، شىركىن... ىشىندەگى ءورتتىڭ قىزۋىن باسار ما ەدى؟..

اجال تاڭعا جۋىق جەتتى... قۇلاعالى تۇرعان ءۇيدىڭ ءبۇيىر تۇسىنان كىرىپ، گاريپتى الا ءۇنسىز شىعىپ كەتتى...

جاڭبىر جاۋىپ جاتتى... ادامدار جاڭبىر استىندا ءماجبۇر تۇتقىنداي گاريپتىڭ سوڭعى تىلەگىن ورىنداۋ ءۇشىن ءبار نارسەلەر ىزدەپ جاتىر.

قوجا مۋسليم قاتار جاتقان اۋىلدان جانازا شىعارۋعا شاقىرىلعان يمامدى كىدىرتىپ، جانازا، جەرلەۋ ءراسىمىن ءبىراز كەشىكتىرۋ ءۇشىن اڭگىمەگە تارتىپ الەك.

“باجىوعلى، – دەپ باستادى، – اللا تاعالا ارميانداردىڭ وتباسىنىڭ ويرانىن شىعارسىن! قارا وزەننەن ەسكەن جەل ءبىزدى تۋعان جەرىمىزدەن قوزعاپ، بۇل جەرگە ءماجبۇر قونىستانعانىمىزدان بەرى ەلىمىزبەن بىرگە، باقىت شامشىراعىنان كوز جازىپ قالعاندايمىز! تۋعان جەر، وتان – قاسيەتتى ۇعىم، بالام! تۋىپ-وسكەن جەردەن امالسىز ايىرىلعان كۇننەن باستاپ، تاعدىردىڭ ءانىن ايتىپ كەتتىك. قۇداي تىلەۋىڭدى بەرسىن، بالام، قايتپاس ساپارعا كەتكەن باۋىرىمىز وتە جاقسى ادام ەدى. ارمياندار اۋىلىمىزدا اۋىر ارتيلەريامەن ارتقىلاپ، تۋعان جەرىمىزدى باسىپ العان ۋاقىتتا جانىنا ەشتەڭە الۋعا شاماسى كەلمەدى. جالاڭ اياق باس ساۋعالاپ، قاشقان كەزدە وسىعان سيىنىپ ءومىر سۇرەرمىن دەپ، بەتورامالىنا سىيعانىنشا ءبىر ۋىس توپىراق سالىپ اكەلىپ ەدى. توپىراقتى جوعالتىپ الماس ءۇشىن قايتا-قايتا ورنىن اۋىستىرىپ جۇرەتىن. بىزدەرگە قالدىرعان اماناتىندا: “ەگەر دە ولگەن كەزىمدە سول ءبىر ۋىس توپىراقتى كوزىمە توكپەسەڭدەر بۇدان دا بەتەر جامان كۇنگە تاپ بولاسىڭدار” دەپ ەدى. اماناتقا قيانات جاساعىمىز كەلمەيدى. بىردەن اۋىرىپ قالدى بەيشارا ءتىلى بايلانىپ، قايدا قويعانىن ايتا المادى. تاڭ سارىدەن بەرى اياعى جەر باسقان ءاربىر جان گاريپتىڭ تۋعان جەردەن اكەلگەن سول ءبىر ۋىس توپىراعىن ىزدەدى. قايدان ساقتاعان، قاي تاستىڭ استىنا قويعانىن ەش تابا المادىق. سول ءبىر ۋىس توپىراق جەردىڭ تۇبىنە ءتۇسىپ كەتتى مە، جوق.

يمام بەسىن نامازىنا دەيىن كۇتتى. الايدا، توپىراق تابىلمادى. ۋاقىت جەلدەي ەستى. اينالانى قاراڭعىلىق باستى. يمامعا ىزدەۋدىڭ سوڭى كورىنە قويماعان سوڭ، ءۇيىن بەتكە الدى...

ارادا جىلدار ءوتتى... اجال كۇل-تالقانى شىققان ءار الۋان ۇيشىك، باراكتاردا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادامداردى شەتىنەن الىپ كەتىپ جاتىر. تۋعان جەرىنەن، جۇرتىنان بوسقان ءبىر ميلليون ادام ءالى دە گاريپتىڭ سوڭعى تىلەگىن ورىنداۋ ءۇشىن باياعى ءبىر ۋىس توپىراقتى ىزدەۋلەرىن توقتاتپادى.

گاريپتىڭ جانازاسى شىعارىلمادى، دەنەسى ءالى جاڭبىردىڭ استىندا...

ءبىر ۋىس توپىراق تابىلماي جاتىر. تابىلماي جاتىر...

اۋدارعان: ەركىنبەك سەرىكباي

Abai.kz