ماقتاعاندى، باي-باقۋاتتى بولعاندى كىم جەك كورسىن. سولار تەك تابان اقى، ماڭداي تەرمەن، ادال ەڭبەكپەن، الدەكىمنىڭ ناقاق كوز جاسىنسىز كەلسىن دەڭىز. ارينە، بۇلاي ويلايتىنداردى ۋتوپيستەر، قيالشىلار رەتىندە قابىلدايتىندار تابىلادى.

سەبەپ بىرەۋ – ادام بالاسى جاراتىلعاننان بەرى تاعدىرى تالاس-تارتىسپەن، قاقتىعىسپەن، سوعىسپەن ورىلۋدە. دەمەك، قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان، باي مەن كەدەي قاتار قونعان زامان ىلۋدە-شالۋ ەكەن. مۇنى بابالارىمىز جاقسى بىلگەن. بىلگەندىكتەن باي مەن كەدەي ءىلىنىسىپ زورعا جۇرەدى دەگەن.

وسى ءسوزدىڭ ايداي اقيقات ەكەنىنە نارىق تۇسىندا كوزىمىز تولىق جەتتى. كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ اسەرىمەن ناعىز تاريح پرولەتارلىق رەۆوليۋتسيادان كەيىن باستالادى، كاپيتاليزمگە سوقپاستان سوتسياليزمگە وتە شىعۋمەن باقىتقا كەنەلدىك دەگەن جالعان تۇسىنىكپەن جۇرە بەرىپپىز. كوكپ-نىڭ كۇيرەۋىمەن تاريحقا ماتەرياليستىك مونوكوزقاراس ءبىرجولاتا كۇيرەمەسە دە، پىكىر الۋاندىعى باسىمدىققا يە بولدى. بۇعان قوسا توتاليتارلىق رەجيم ورناتقان ورىندى-ورىنسىز تىيىمدار مەن شەكتەۋلەر كاسىپكەرلىككە، بيزنەسكە ورىن بەرگەن سوڭ، كاپيتالدىڭ العاشقى قورلانۋى باستالدى. بولشەۆيكتەر جاقتىرمايتىن مەنشىك يەلەرى، بايلىق يەلەرى، كوممۋنيستىك تىلمەن ايتساق، قاناۋشى تاپ پايدا بولدى. بىراق ءبارى بىردەي قانسورعىشتار، قاناۋشىلار ەمەس ەكەن. زاماناۋي كاپيتاليستەردى حح عاسىر باسىنداعى كاپيتاليستەرمەن قاتار قويا المايمىز. ارالارىندا قالتاسىنان قاراجات شىعارىپ، جەرلەستەرىنە، كەمباعالدارعا، تۇرمىس دەڭگەيى تومەن جاندارعا مەكتەپ، ەمحانا، تۇرعىن ءۇي سالىپ بەرگەندەر، اۋرۋدى ەمدەتكەندەر، تالانتتى جاستارعا قولداۋ كورسەتكەندەر بارشىلىق. بۇلار، شىنىنا كەلگەندە، قۇلداي ىستەپ، بيدەي ىشەتىندەر. ساقالىن دا ساتقان جوق، كوزىن دە ساتقان جوق. اقىلى مەن ەڭبەگىنە سۇيەنىپ، جاڭا ءومىردىڭ جارشىسى بولا العاندار.

بايلار، باقۋاتتىلار نەعۇرلىم كوپ بولسا، قوعام دا باي تۇسەتىنىن، ادامداردى الاڭداتاتىن ماسەلەلەر وڭايىراق شەشىلەتىنىن ءبىزدىڭ ازاماتتار قاپىسىز ءتۇسىندى. ولاردى جاقتىرماي، ۇركە قاراۋ قوعامدىق سانا مەن پىكىردە السىرەپ، قايتا سولارداي بولۋعا تىرىساتىندار قاتارى ۇزدىكسىز وسۋدە.

دەگەنمەن، قازىرگى قازاقستاندا بۇلاردان وقشاۋ تۇرعان اسا باي توپ بار. ەرتەدە، ءحىح-حح عاسىر توعىسىندا «شىرىگەن باي» اتانعاندار. قازاقستاندىق شىرىگەن بايلار قۇرامى كىمدەرمەن قالىپتاسقانىن ەندى ءبىلىپ جاتىرمىز. باسىم بولىگى، ءتىپتى ءبارى دەرلىك ن.نازارباەۆتىڭ تۋعان-تۋىستارى مەن ءار جىلدارعى سەنىمدى سەرىكتەرى بولىپ شىقتى. وتاندىق اسا باي ادامدار قاۋىمىنا، ياعني وليگارحتارعا كوزقاراس باسقاشا. بۇلاردى جەمقورلىقپەن، زاڭدى بۇزۋمەن، سالىقتان جالتارۋمەن كۇرت بايىپ كەتكەندەر سانايتىن تۇسىنىك ۇستەمدىك قۇرىپ تۇر. وسىلايشا ويلاۋدىڭ جانى دا بار. ەشقانداي ءوندىرىس ورنىن قۇرماستان، دايىن مينەرالدى رەسۋرستاردى ساتۋمەن، تەك تابىس اكەلەتىن سالالاردى (قوناق ءۇي بيزنەسى، باق قۇرالدارى، بانك  ت.ب.) قولعا الۋمەن ميللياردەر اتانعان م.ءابلازوۆ، س.احمەتوۆ، ت.ەرمەگياەۆ، ۆ.حراپۋنوۆ سىندى سوتتالعاندار مەن ەلدەن قاشقانداردى كورىپ، باسقاشا ويلاۋ استە مۇمكىن ەمەس.

11 قاڭتار كۇنى قر پارلامەنتىنىڭ ماجىلىسىندە سويلەگەن سوزىندە مەملەكەت باسشىسى ق.توقاەۆ ەلباسى ن.نازارباۆتىڭ قولداۋىمەن الەمدىك ولشەممەن قاراعاندا اسا باي كومپانيالار مەن جەكەلەگەن تۇلعالار پايدا بولعانىن جاريالادى. الەمدىك اقپاراتتىق كەڭىستىكتە نازارباەۆتار اۋلەتىنىڭ قيساپسىز بايلىعى جايلى مىڭداعان ماتەريالدار بار جانە ولاردى بەكەرلەۋگە تالپىنىپ جۇرگەندەردىڭ بولماۋى كۇدىكتى كۇشەيتە تۇسەدى.

ءتۇيىپ ايتساق، كاپيتالدىڭ العاشقى قورلانۋى قازاقستاندا جارتىلاي لەگيتيمدى، جارتىلاي قىلمىستىق، الاياقتىق، زاڭسىز جولمەن ءجۇردى. مۇنىڭ اكەلگەن زارداپتارىن ساناپ تاۋىسا المايمىز. الەۋمەتتىك تۇرعىدان ەڭ اۋىرى – ءىرى ۇلتتىق بۋرجۋازيانىڭ تولىق قالىپتاسپاعانى. كەزىندە الاش قوزعالىسى دا قازاق بۋرجۋازياسىنىڭ السىزدىگىنەن كوپ قيىنشىلىقتارعا تاپ بولىپ ەدى. تاۋەلسىز قازاقستاندا سول تاريح تاعى قايتالاندى. وقۋ ورىندارىنىڭ، عىلىمي مەكەمەلەردىڭ، ونەر وشاقتارىنىڭ، باق-تاردىڭ جۇدەۋلىگىن وسىدان كورەمىن.

«التىن كورسە، پەرىشتە جولدان تايادى». قاتارداعى قاراپايىم جانداردىڭ جولدان تايۋى بىردە بايقالسا، بىردە بايقالماي قالۋى بەك مۇمكىن. ال التىنعا بولا تەرىس جولعا وتە جوعارى بيلىك يەلەرى تۇسكەندە ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، مادەني-يماندىق اپات قاۋپى ارتادى. جاسامپازدىق، شىعارماشىلىق ىزدەنىس، باسەكەلاك قابىلەت اتاۋلىدان جۇرداي پىسىقايلار ءومىردىڭ تورىنە وزادى. بيلىك پەن بيزنەس زاڭدى بەلدەن باسا اۋىزجالاسقان ەلدە تۇبىندە ساياسي ساحناعا ديكتاتور كوتەرىلەدى، كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىس تۇراقسىزدانادى، الەۋمەتتىك تەكە-تىرەس پەن قاقتىعىس تۋىندايدى. بولۋ نەمەسە بورداي توزۋ بەتپە-بەت كەلگەندە شەشۋشى ءسوزدى حالىق ايتادى. كوپكە توپىراق شاشا المايسىڭ. كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى. ونىڭ نەمەن تىناتىنىن 2011 جىلى جاڭاوزەن وقيعاسى كورسەتىپ ەدى. بيلىك يەلەرى ءتيىستى قورىتىندى شىعارماعاندىقتان 2022 جىلدىڭ العاشقى اپتاسىندا بۇكىل ەل بويىنشا قايتالاندى. «ۇرلىق ءتۇبى - قورلىق». تۇبىندە قايىرى جوق يت تىرشىلىك دەگەنىمىز وسى. دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىندا مىڭ-ميلليون رەت دالەلدەنگەن بۇلجىمايتىن اقيقات بۇل. جاقىندا عانا ەلىمىزدىڭ باسىنان وتكەن «قاڭتار قاسىرەتى» قازاقستان ءۇشىن ەرەكشە جول جوق ەكەنىن دالەلدەدى.

ءبىز بايلىققا قارسى ەمەسپىز. بايلاردى، جارتىلاي فەودالداردى تاپ رەتىندە جويۋ قازاققا قانداي اپات اكەلگەنىن دە بىلەمىز. مەملەكەتتىك بيلىك تىزگىنىن قولىندا ۇستاعانداردىڭ حالىق الدىنداعى، تاريح الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى ۇمىتىپ، دۇنيە-بوقتىڭ قىزىعىن قۋعانىنا قارسىمىز. ەل بيلەۋ مەن جەكە باستىڭ بايلىعىن ەسەلەپ ارتتىرۋ ارقاشان ۇيلەسىم تابا بەرمەيدى. «اسا بايلىق نە كەرەك» دەگەن ولەڭ جولدارى وسىندايدان تۋسا كەرەك، ءسىرا.

«قاڭتار قاسىرەتى» ءبارىمىزدىڭ جانىمىزعا باتۋدا. «كىم كىنالى؟»، «نە ىستەۋ كەرەك؟» سۇراقتارىنا جىلدار بويى جاۋاپ تا ىزدەلەر. تاريحشى رەتىندە ءۇش ماسەلەگە ەرەكشە نازار اۋدارعاندى ءجون سانايمىن. ەڭ الدىمەن، ۇلتتىق تاريح پەن پەداگوگيكا قويناۋىندا ءپىسىپ جەتىلگەن ماڭگىلىك قۇندىلىقتارىمىزدى تولىق ماعىناسىندا قايتا جاڭعىرتۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، ءداستۇرلى قازاق قوعامىنداعى ەلتۇتقالار – حاندار، بيلەر، باتىرلار پاراقورلىقتى، جەمقورلىقتى، حالقىنىڭ يگىلىگىنە قول سۇعۋدى ادەتكە اينالدىرىپ پا ەدى، ءتايىرى؟ ەشقاشان شايتان جولىنا ءتۇسىپ، وندايعا بارعان ەمەس. اردان بەزگەن باۋكەسپە ۇرى بولماسا، قاراپايىم جانداردىڭ ءوزى الا جىپتەن اتتاماعان عوي. تاماشا عالىم كەنجەحان ماتىجانوۆ بالالار فولكلورىن «رۋحاني ۋىز» دەپ ايدارلايدى. ءدال ايتىلعان. ەندەشە ۇلتتىق ۋىز تاربيەنىڭ وزەگىندە ادالدىق، ادىلدىك، يمان سىندى قۇندىلىقتار تۇرۋى كەرەك. سوندا ول ۇرپاقتىڭ ومىربويعى ۇستانىمىنا اينالادى. الەمنىڭ ازاماتى بولعاننان ۇلتتىڭ پەرزەنتى بولۋ الدەقايدا قيىن.

ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك بيلىك ۆەرتيكالىنا تەپە-تەڭدىك پەن تەجەمەلىك مەحانيزمىن ەنگىزبەسەك، وڭالمايدى ەكەنبىز. بۇل تالاپ ەڭ جوعارعى قىزمەت يەسى قر پرەزيدەنتىنە كەلگەندە مۇلتىكسىز ورىندالۋى قاجەت. تارقاتا ايتپاساق تا، ءبىر ادام 30 جىل ۇزدىكسىز مەملەكەت باسقارسا، قانداي حالگە ۇشىرايتىنىمىز بەلگىلى بولعان جوق پا. قىسقاسى، تۇبەگەيلى ساياسي رەفورما، ونىڭ ىشىندە كونستيتۋتسيالىق رەفورما قاجەت. دۇرىسى – پارلامەنتتىك-پرەزيدەنتتىك بيلىك ينستيتۋتىنا كوشۋ شىعار.

ۇشىنشىدەن، حالىق بايلىعىن تالان-تاراجعا سالۋ اتتوبەلىندەي توپتى راحاتقا بولەگەنمەن، سان مىڭ ادامنىڭ قايعىسىنا اينالدى. كەدەيشىلىكتەن قانشاما جان اۋرۋعا ۇشىرادى، ەمدەلە المادى، وتباسىلار ويراندالدى. جەتىم-جەسىرلەر قاتارى ۇلعايدى. جىعىلعانعا جۇدىرىق دەگەندەيىن قازاقستاننىڭ سىرتقى قارىزى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە قاتەر توندىرۋدە. ەندەشە، جاڭا ۇكىمەت الدىنداعى كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەت – زاڭسىز شەتەل اسقان قيساپسىز قاراجاتتى ەلىمىزگە كەرى قايتارۋ. وڭاي شارۋا ەمەس. بىراق تاپ وسى ماسەلەدە الەمدىك تاجىريبەنى كەشەندى ءارى تاباندى تۇردە كادەگە جاراتا الساق، تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋعا مول ولجا سالىنادى.

كەڭەستىك جىلدارى قازاقستاندى ۇزاق ۋاقىت باسقارعان ەكى-اق قازاق بولدى. ءبىرى – جۇماباي شاياحمەتوۆ، ەكىنشىسى – دىنمۇحامەد قوناەۆ. قوناەۆتىڭ قاراپايىمدىلىعى مەن تاقۋالىعى جايلى ءبىراز جازىلدى. قىرىق جىل ىشىندە قىرىق قالا سالسا دا ديمەكەڭنىڭ جەكە مەنشىگىندە جەڭىل كولىگى دە بولماپتى. مىنە، وسىنداي تازالىعىنا ءتانتى بولعانى سونشالىقتى، سابەتبەك ەركىنبايۇلى دەگەن ازامات «ادەپتەن وزبايىق...» ساراپتاما كىتابىن جازىپتى. بەينە قوناەۆتانۋداعى سوت، پروكۋرور، ادۆوكات ءبىر ءوزى دەرسىز. «قوناەۆتىڭ تابيعي بولمىسى مۇلدەم ول سۋرەتتەگەندەي ەمەس» دەپ جازۋشى س.دوسانوۆتى اياۋسىز سىنعا الادى. ەڭ سوڭىندا: «جيىرماسىنشى عاسىر» رومانى حالىقتىق سىننان وتە الماسى كامىل» دەگەن ۇكىمىن جاريالايدى.

اقىن نەسىپبەك ايتۇلىنىڭ «جەر – جاننان قىمبات» پوەماسىنداعى:

بۇيىرماس اشىق ايتساق ەل ايىپقا،
سۇتتەن اق، سۋدان تازا بولايىق تا.
اۋليە تۇتقانىمەن اينالاسى،
حالىقتىڭ وكپەسى كوپ قوناەۆقا -

جولدارى ءۇشىن ەستىمەگەن ءسوزى جوق. توبىقتاي ءتۇيىنى مىناداي: «جىرىڭدا شىندىقتى باتىل ايتقانسىپ، ءبىرىن مۇقاتىپ، ءبىرىن اسىرا ماقتاپ اراسىنا سىنا قاققانىڭدى، جۇرتتىڭ اراسىنا جىك سالعانىڭدى ءوزىڭ ايتپاقشى «اينالاڭداعى» ات توبەلىندەي جاندار بولماسا قالىڭ قازاق ءجون دەي قويماس. ويتكەنى پوەماڭ ادىلدىكتىڭ، مادەنيەتتىلىكتىڭ اۋىلىنان تىم الىس. يماندىلىقتىڭ، پوەزياعا تازالىقتىڭ ماڭىنا دا جۋىمايدى».

اۆتور تانىمال ازامات قايىم-مۇنار تابەەۆتى تىڭعىلىقتى زەرتتەۋشى ساناپ، سىرتتاي بولسا دا قۇرمەتپەن قاراپ جۇرگەن ەكەن. «قالا مەن دالا» گازەتىندە جاريالاعان ماقالادان قوناەۆ تۇسىندا 700-دەن اسا قازاق مەكتەبى جابىلدى، قازاق ءتىلى قولداۋ تابا بەرمەدى دەگەن پايىم-تۇجىرىمداردى وقىپ بۇرىنعى ويىنان كۇرت قايتادى. تىڭعىلىقتى زەرتتەۋشىنىڭ جازعانىن «جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيە» دەڭگەيىندە باعالايدى.

وسىلايشا قوناەۆتى پەرىشتەگە اينالدىرعان. وسىنداي ماداقتاۋلار ولىگە كەرەك ەمەس. ول جۇمىر باستى پەندەنى تۋرا جولدان اداستىراتىنى ءسوزسىز. ەگەر كۇنى كەشەگە دەيىن ەلباسىنىڭ اتىنا ايتىلىپ كەلگەن ماداق سوزدەردى ولشەيتىن جابدىق تابىلسا، سالماعى قارا جەردەن دە اۋىر تارتادى-اۋ، ءسىرا. باسقاشا ايتساق، تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ جەكە باسىنا تابىنۋعا ءبارىمىز ۇلەسىمىزدى قوستىق. نازارباەۆ قۇبىلىسى ءالى ۇزاق جىلدار بويى تالقىلانا بەرەتىنى اقيقات.

ال ج.شاياحمەتوۆكە كەلسەك ناعىز تاقىر كەدەي كۇيىندە دۇنيەدەن وزعان ەكەن. 1966 جىلعى 17 جەلتوقساندا تولتىرىلعان اكتىدە مارقۇمنىڭ ارتىندا 2 ۇستەل، 2 ادامدىق كەرەۋەت، 3 ەسىكتى گاردەروب، تەلەۆيزور، 10 ورىندىق، 2 جاستىق، 2 كورپە، 1 توڭازىتقىش، 2 كىلەم، ت.ب. ۇساق-تۇيەك دۇنيە قالعانى كورسەتىلىپتى. ۇزىن-ىرعاسى 31 زات، قۇنى 294 رۋبل. 60-80 پايىزعا دەيىن توزىعى جەتكەن. ءتاۋىر دەۋگە جارايتىن جالعىز كوستيۋم-شالبارى الماتىداعى قىزىنىڭ قولىندا ەكەنى ايتىلادى. اكتىنىڭ كولەمى 2 بەت قانا. قاتەلەسسەم قۇداي كەشىرسىن، بۇگىنگى بيلىك يەلەرىنىڭ دۇنيە-مۇلكى تىزىمدەلە قالسا، 200 بەتتەن دە اسىپ تۇسەتىنىنە كامىل سەنەمىن.

30 جىل قازاقستاندى باسقارعان ن.نازارباەۆ ءبىر سوزىندە: «ميللياردەرلەردى كوپ كوردىم، بىراق ناعىز باقىتتىلارىن كورمەدىم» دەگەن ەدى. شىنىندا دا، باقىت اكەلمەيتىن اسا بايلىق نە كەرەك.

حانكەلدى ءابجانوۆ،

ۇعا اكادەميگى

Abai.kz