بيىلعى «قاندى قاڭتار وقيعاسى» وتىز جىل دارىپتەلگەن الدىمەن ەكونوميكا، سونان سوڭ ساياسات  اتتى ەل باسقارۋدىڭ جەتەكشى يدەياسىنىڭ قاتە ەكەنىن انىق كورسەتتى. بۇعان پرەزيدەنت  ق.توقاەۆتىڭ: «ءبىزدىڭ قۇرعان ەكونوميكالىق جۇيەمىز ەكونوميكانىڭ دامۋىنا ءتيىمدى  بولعانىمەن ەكونوميكانى بولىسكە سالۋدا ءتيىمسىز بولدى. ەلدەگى ەلۋ پايىز ادامنىڭ ايلىق كىرىسى  ەلۋ مىڭنان اسپايدى»، -  دەگەن ءسوزى انىق دالەل.

ق.توقاەۆ قازىر ساياسي رەفورما جايلى شىنداپ ويلانۋ ۇستىندە ەكەنىن ايتتى. ەكونوميكالىق رەفورمانى باستاپ كەتتى. الايدا ازاماتتىق قوعام ەڭ الدىمەن ساياسي رەفورما جاساۋدى تالاپ ەتۋدە. نە ءۇشىن ءبىز ەڭ الدىمەن ساياسي رەفورما جاساۋىمىز كەرەك؟

بۇگىنگى كۇنى كەز-كەلگەن ەل ءوز مەملەكەتىن دامىتۋ ءۇشىن فيلوسوفيالىق تۇرعىدان ءبىر ماسەلەگە جاۋاپ بەرۋى كەرەك. ول سانامەن ماتەريانىڭ قاتىناس ماسەلەسى.

كاپيتاليستىك قوعام سانانى ءبىرىنشى (بەلگىلەۋشى) ورىنعا قويادى. ادامنىڭ ساناسىن باستى ورىنعا قويۋى دەموكراتيانى ۇعىمدى العا شىعارادى. دەموكراتيا ادامزات قوعامىن وتە تەز  قارقىنمەن دامىتادى. دەموكراتيا ساياسي رەفورمالار ارقىلى جولعا قويىلىپ، كەمەلدەنىپ  داميدى. بۇعان بۇگىن ادامزاتتىڭ دامۋ ءتاريحى كۋا. ءبىز وتكەن وتىز جىلدا كاپيتاليستىك قوعامنىڭ  وسى قاعيداسىنان سىرت اينالدىق. بۇل تەورياعا قارسى جۇردىك دەۋگە بولادى. الدىمەن ەكونوميكا،  سونان سوڭ  ساياسات  دەپ جار  سالىپ،  قوعام  ساناسىن  تۇنشىقتىردىق. وتىز جىلدا ءبىز قۇرعان ەكونوميكالىق جۇيەمىز ەكونوميكالىق ەركىندىكتى نارىقتىق باسەكەنى شەكتەيتىن جۇيە  بولىپ قالىپتاستى. سوندىقتان بۇگىنگى بيلىك ەڭ الدىمەن ويلاۋ كوزقاراستى وزگەرتۋ قاجەت. دەمەك ساياسي رەفورمالاردى الدىمەن قولعا الۋ اسا قاجەت.

ەكونوميكالىق جۇيەمىزدە ءادىل باسەكەلەستىك، اشىقتىق، جاريالىق بولۋى اۋداي قاجەت.  ەكونوميكالىق جۇيەدەگى بۇل پرينتسپتەرگە كۇشتى ازاماتتىق قوعام، ءادىل ساياسي باسەكەلەستىك، سوت  جۇيەسىنىڭ دەربەستىگىن قالىپتاستىرادى. سوندا عانا زاڭ ۇستەمدىگى، دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ تولىق قاندى جۇمىس ىستەۋىنە جول اشىلادى. بۇگىنگى تاڭداعى اكىمشىلىك جۇيەدەگى  كادرلىق اۋىس-ءتۇيىس، ءامىرشىل اكىمشىلىك جۇيەنى وزگەرتە المايدى. ەكونوميكالىق جۇيەدەگى  مونوپوليانىڭ نەگىزى ساياسي جۇيەدەگى مونوپوليا. ساياسي  جۇيەدەگى  مونوپوليانى  جويعاندا عانا  ەكونوميكالىق مونوپوليا جويىلادى.

عالىمدار جيرماسىنشى عاسىردا مەملەكەتتەردىڭ كەدەي-باي بولۋىنىڭ سەبەبىنە زەرتتەۋ  جاساعان.

دارامان جىنگۋدىڭ «ءبىر مەملەكەتتەر نەگە باي، ءبىر مەملەكەتتەر نەگە كەدەي» اتتى كىتابىندا   دۇنيەجۇزىندەگى بارلىق مەملەكەتتى سالىستىرىپ زەرتتەۋ ارقىلى مىناداي اقيقاتتى بايقاعان: ءبىر مەملەكەتتىڭ باي-كەدەي بولۋى ونىڭ جاراتىلستىق شارت جاعدايىنا قاتىستى ەمەس.  مەملەكەتتىڭ قوعامداعى ينكليۋزيۆتى ينستيتۋتتى دامىتۋمەن عانا بايلانىستى. ينكليۋزيۆتى  ينستيتۋت دەگەنىمىز زاڭنىڭ ورىندالۋىن، ادام قۇقىعىنىڭ ساقتالۋى، ازاماتتاردىڭ پوزيتسيا  ءبىلدىرۋ قۇقىعىنىڭ قورعالۋى قاتارلىلاردى كورسەتەدى. اتالمىش كىتاپتا قاق ورتاسىنان  امەريكا مەن مەكسيكاعا بولىنگەن بردەي  جاراتىلىستىق شارت  جاعدايداعى نوبلس شتاتىن العا تارتادى. قازىر شتاتتىڭ امەريكاعا قاراعان  جاعىنىڭ جىلدىق جان باسىندىق كىرىسى وتىز مىڭ  دوللار. مەكسيكاعا ءتان جاعى  ون  مىڭ دوللار (ەكونوميست ماقسات حالىق  سۇحباتىنان).

بۇگىنگى بيلىك وتىز جىل بويى دەموكراتيا جونىندەگى ءبىر ايتىلىمدى قاتە ءتۇسىندىرىپ كەلدى.  دەموكراتيا دەرەۋ ورناتا سالاتىن قۇرىلعى ەمەس، ونىڭ قالىپتاسۋىنا بارىس قاجەت.  بۇل اقيقات.  الايدا ءبىزدىڭ بۇگىنگى بيلىك دەموكراتيا ورناتۋعا شارت جاعداي كەرەك، شارت جاعداي ءپىسىپ-جەتىلگەندە  جولعا قويامىز دەيدى. بۇل قاتە. دەموكراتيا تەك دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ  تولىققاندى جۇمىس ىستەۋى ارقىلى بىرتىندەپ قالىپتاسادى. امەريكانىڭ بۇگىنگى دەموكراتيكالىق جەتىستىگى تۇڭعىش پرەزيدەنت دجوردج ۆاشينگتوننىڭ ون  سەگىزىنشى عاسىردا تۇرىپ پرەزيدەنتتىك  ينستيتۋتتى ءوزى باس بولىپ دەموكراتيكالىق جولعا سالۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ول كەزدەگى امەريكا قوعامىنىڭ مادەنيەت دەڭگەيىن بۇگىنگى قازاقستان قوعامنان تومەن بولاتىن. لوگيكادا  قاجەتتى العى شارت دەگەن ۇعىم بار.  بەلگىلى ءبىر ءىستى جاساۋ ءۇشىن قاجەتتى العى شارتى بولماسا ول  ءىس جۇزەگە اسپايدى. جاڭا قازاقستان تەك جاڭا ساياسي رەفورمالارمەن عانا  قالىپتاسادى.

اعىباي اكبارۇلى

Abai.kz