«دەموكراتيا كەرەمەت دەي المايمىن، بىراق
ادامزات ونان اسقان دانەڭە ويلاپ تاپقان جوق»
ۋينستون چەرچيلل، اعىلشىننىڭ ۇلى پەرزەنتى.

وتانىمىز قازاقستان جاڭارۋ قارساڭىندا تۇر... ول جاڭارۋدى اكەلەتىن كۇش قايسى؟ ونىڭ اتى – قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋ! ويتكەنى، الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدەرىنىڭ قاي قايسىسى دا شىنايى دەموكراتيا ارقاسىندا ويقاستاپ وزىپ وتىر. دەموكراتيا شارتى – تەڭدىك پەن ادىلدىك. ازاماتتار تىكەلەي قاتىسىپ شەشەتىن ماسەلەلەر كوبەيگەن سايىن دەموكراتيا اۋىلى جاقىنداي تۇسپەكشى. اسىرەسە، ءادىل  سايلاۋدىڭ الار ورنى ەرەكشە. قاي ەلدە ازاماتتارعا سايلاۋ قۇقىعى قامتاماسىز ەتىلسە، سول ەل دامۋدىڭ داڭعىلىنا تۇسۋگە مۇمكىندىك الادى.

سونىمەن، دەموكراتيا لەبى، اۋاسى ءبىزدىڭ ەلىمىزگە دە كەلىپ جەتتى. ونى كورىپ-ءبىلىپ وتىرمىز. بۇنى ءسوز ەتۋدەن بۇرىن دەموكراتيا انىقتاماسىنا توقتالايىق. قوعامدىق ومىرگە، مەملەكەت تۇرىنە قاتىستى قولدانىلاتىن بۇل تەرمين «حالىق بيلىگى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. حالىق بيلىگىنە كەرەگى نە؟ جاڭا ايتتىق، ول – تەڭدىك پەن ادىلدىك. بۇل ەكەۋى ءوز-وزىنەن بولا قالمايدى. ءبىر ۇشى – ەركىندىك، ەكىنشى ۇشى – قاتاڭ ءتارتىپ كەرەك. فيلوسوفيا تۇرعىسىنان كەلەر بولساق، تابيعاتتا بارلىق قۇبىلىستار ەكى جاقتى (كۇن مەن ءتۇن، جاقسى مەن جامان، ىستىق پەن سۋىق دەگەندەي). ءتىپتى وركەنيەت تە وسى زاڭعا باعىنادى: ءبىرى – رۋحاني بولمىس، ەكىنشىسى – ماتەريالدىق بولمىس. سوندىقتان دەموكراتيا ەكىجاقتى (ەركىندىك جانە ءتارتىپ) بولۋى زاڭدى قۇبىلىس. ولاردىڭ ۇيلەسىمى بۇزىلعان جاعدايدا  انارحيا ء(تارتىپسىز ەركىندىك) نە بولماسا توتاليتاريزم (قاتال، ياكي ەرىكسىز ءتارتىپ) سالتانات قۇرادى. سوڭعىسى – ستاليندىك زوبالاڭ زاماننان جاقسى تانىس (ونان الار ساباق – قاتاڭ ءتارتىپ ادىلەتتى قورعاسا عانا جەتىلەمىز، ەگەر كەرىسىنشە بولسا، وندا قۇلدىراۋ قۇرالى).  ءسويتىپ، دەموكراتيالىق ەل بولۋدىڭ شارتى – ەركىندىك پەن قاتال ءتارتىپتىڭ ۇيلەسىمدىلىگى دەگەن بايلامعا توقتايمىز.

رەتى كەلگەن سوڭ ايتايىق، كوشپەلى داۋىردە قازاق ەلى تۇرمە، پوليتسيا دەگەندى بىلمەدى. ايتسە دە حالقىمىز ىنتىماقتى، بەرەكە-بىرلىگى مىقتى ەل بولدى. نەگە دەسەڭىز، ونىڭ ەكى تىرەگى: تەڭدىك پەن ادىلدىك كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتالدى. اتاپ ايتقاندا، بيلەر – دەموكراتيا تىرەگى، ال جىراۋلار – حالىق تىلەگىنىڭ جوقشىسى، ادىلەتتىلىك جىرشىسى بولدى.  سونىڭ ءبىر مىسالى – اسان قايعىنىڭ، بۇقار جىراۋدىڭ، تاتتىقارا اقىننىڭ «دات» دەپ، حانعا شىندىقتى قايمىقپاي بەتىنە ايتقاندارى. دالەلگە اسان قايعىنىڭ جانىبەك حانعا:

اي، حان، مەن ايتپاسام، بىلمەيسىڭ،
ايتقانىما كونبەيسىڭ.
شابىلىپ جاتقان حالقىڭ بار،
ايماعىن كوزدەپ كورمەيسىڭ.
قىمىز ءىشىپ قىزارىپ،
ماستانىپ، قىزىپ تەرلەيسىڭ.
وزىڭنەن باسقا حان جوقتاي
ەلەۋرەپ نەگە سويلەيسىڭ؟! –

دەگەنىن الساق تا جەتكىلىكتى. وسى ايتىلعاندار دالا دەموكراتياسى بولعانىنىڭ بۇلتارتپاس ايعاعى بولسا كەرەك. ءسويتىپ، قازاققا دەموكراتيا تاڭسىق «يمپورت» ەمەس، قايتا جانىنا جاقىن دۇنيە. حالقىمىز ەركىندىك پەن ءتارتىپتىڭ ۇيلەسىمىن ەجەلدەن بىلگەن، جاقتاعان.

ەندى بۇگىنگى احۋالعا ويىسايىق. اتا زاڭىمىزدا «قازاقستان زايىرلى، دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق مەملەكەت» دەپ تاسقا باسىلعان. حالىقتىڭ بيلىگى (دەموكراتيا) تەك سايلاۋ ارقىلى جۇزەگە اسپاقشى. ءادىل سايلاۋ –  حالىقتىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعىن  انىقتاۋشى قۇدىرەت. بىراقتا ءادىل سايلاۋعا جەتە الدىق پا؟ جەتە الماساق، ونىڭ باستى سەبەبى نەدە؟ اتتەڭ-ايى، جەتە المادىق، ونىڭ سەبەبى مىناۋ: وتىز جىل بويى ەش وزگەرىسسىز، سىرەسكەن جۇيە، جاساندى مودەل جاعدايىندا ءومىر سۇردىك! الەۋمەتتىك ءومىر بۇرق-سارق قايناماسا، قوعامدا اۋىس-ءتۇيىس بولماسا، بولدى، ءبىتتى. تىرشىلىك ءولدى، تابيعات زاڭى بۇزىلدى دەي  بەرىڭىز. سەنسەڭىز، «ەڭ كەرەگى –  تىنىشتىق، وزگەرىستى قالامايمىز» دەگەن ۇستانىم، اقىر سوڭىندا مىندەتتى تۇردە توقىراۋ مەن تىعىرىققا اكەپ تىرەيدى. سونىڭ كورىنىسى –  لاۋازىمدى تۇلعالار اراسىنداعى سىبايلاس جەمقورلىق، جەگىدەي جەگەن كوررۋپتسيا ايىقپاس دەرتىمىز. وعان كەدەيشىلىك، زاڭنىڭ سولقىلداقتىعى، سوت جۇيەسىندەگى ادىلەتسىزدىك، وليگارح توپتىڭ تويىمسىزدىعى قوسىلىپ وتىر. تاربيەنىڭ، عىلىم-ءبىلىمنىڭ تومەن قۇلدىراعانى تاعى بار. مىنە، وسىنىڭ ءبارى جيىلىپ كەلىپ، حالىقتى اشىندىرماعاندا قايتەدى. دالەل وتىنبەيتىن ءومىر شىندىعى وسى ەمەس پە.

قالىپتى ومىرگە كەرەگى – وزگەرىستەر مەن اۋىس-تۇيىستەر. بۇل زاڭدىلىق! دالەلگە ابايعا جۇگىنەيىك. 1884 جىلعى «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇيقى سەرگەك» ولەڭىندە اقىن:

جاس قارتايماق، جوق تۋماق، تۋعان ولمەك،
تاعدىر جوق قايتىپ كەلىپ ويناپ كۇلمەك.
باسقان ءىز، كورگەن قىزىق ارتتا قالماق،
ءبىر قۇدايدان باسقانىڭ ءبارى وزگەرمەك، -

دەيدى. 1902 جىلعى «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن ولەڭىندە حاكىم اباي وسى پايىمىن تاعى ايتادى:

اللا وزگەرمەس، ادامزات كۇندە وزگەرەر،
جارلىق بەردى ول سىزدەرگە، ءسوزدى ۇعارعا.
...كۇللى ماحلۇق وزگەرەر، اللا وزگەرمەس،
ءاھلي كىتاپ بۇل ءسوزدى بەكەر دەمەس.

كوردىڭىز بە، اللادان باسقانىڭ ءبارى ۇدايى وزگەرىستە بولۋعا ءتيىس. اباي بىزگە بۇلجىماس ءومىر زاڭى وسى دەپ ۇقتىرىپ وتىر. دەمەك، دەموكراتيانىڭ تۇپكىلىكتى ماقساتى –  وزگەرىستەر كوپتىگىن قامتاماسىز ەتۋ! قوعامدىق ءومىر بارلىق قىرلارىمەن  جاڭعىرىپ وتىرۋى كەرەك. سوندا عانا ادىلەتسىزدىك تامىر جايا الماي قالادى. وزا شاپقان ەلدەردىڭ دەموكراتيا دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىنى، ول ءۇشىن ايانباي  كۇرەسەتىن سىرى وسى ارادا.  مىسالعا پرەزيدەنت، نە بولماسا الدەبىر پارتيا بيلىكتى ۇزاق ۇستاماۋىن اتا زاڭدا بەكىتەدى جانە مۇنى بۇكىل اقپارات قۇرالدارى نىساناعا الىپ وتىرادى.

قۇر ءسوز بولماۋى ءۇشىن الپاۋىت ەل – اقش-تى مىسالعا الايىق. ەرەكشەلىگى – كونستيتۋتسياعا سايكەس ءومىر سۇرەدى ءھام وزگەرىستەر شوعىن ارنايى ۇرلەپ وتىرادى. سونىڭ ءۇشىن ءاربىرىنىڭ وزىندىك زاڭى بار بولەك-بولەك شتاتتارى بار. ولار ورتالىقتاندىرىلماي وتىر.  نەگە؟ بۇل دا – وزگەرمەلى، اۋىسپالى ءحالدى قامتاماسىز ەتۋدىڭ قامى. اقش-تىڭ اتا زاڭىندا ەڭ نەگىزگى ماقساتتار: تەڭدىك، قۇقىق، ادىلدىك، بىرلىك، تاتۋلىق دەپ كورسەتىلگەن. بۇلاردىڭ ورىندالۋ شارتى – ەركىندىك پەن ءتارتىپتى تارازى باسىندا تەڭ ۇستاۋ. قىسقاسى، اقش – تابيعي مودەلدى تاپقان، ونىڭ زاڭىن تانىپ-بىلگەن ەل. قاي قىرىنان قاراساق تا، الا-قۇلا ەلدىڭ الەمدىك لوكوموتيۆكە اينالۋ سىرى وسى ارادا.

سونىمەن، باسقا ەلدەرمەن تەرەزەڭ تەڭ بولۋى شارتى – دەموكراتيالىق مەملەكەت بولۋ. ونسىز سەرپىلىس تە، قارقىندى دامۋ دا جوق. سول سەبەپتى مەملەكەتىمىز «جاڭا قازاقستان» دەگەن جاڭا ساياسي باعداردى قابىلداۋعا بەيىلدى. ەندەشە اكىمدەردى سايلاۋ، ساياسي جۇيەنى جەتىلدىرۋ (ساياسي پارتيالار مەن دەربەس باق-تى قالىپتاستىرۋ), بيلىك پەن بۇقارا، باي مەن كەدەي اراسىن جاقىنداتۋ، ادام قۇقىعىنىڭ زاڭمەن قورعالۋ دەڭگەيىن كوتەرۋ سياقتى ءىس-شارالار باتىل قولعا الىنسىن! قارا حالىق وسىلاردى كۇتىپ وتىر. «تەزىرەك، ويلان! شەش!» دەپ وتىر. وبالى نەشىك، ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ۇيقىدان ويانىپ، ءوز ۇسىنىستارى مەن تالاپتارىن اشىق ايتا باستادى. كوڭىلگە ءۇمىت ۇيالاتار وسى ءۇردىس قارقىن الار بولسا، تەڭدىك پەن ادىلەتكە نەگىزدەلگەن ەل باسقارۋ جۇيەسى پايدا بولار، بالكىم.

قورىتا كەلگەندە، «سەن اسىقتى ەكەن دەپ، اللا ءامىرىن وزگەرتپەس» (اباي) دەمەكشى، ءار نارسەنىڭ ءوز ۋاقىتى بار. شىنايى دەموكراتيانىڭ جەلى ەسكەن، حالىق ەركىندىكتى تالاپ ەتكەن ۋاقىت قازاق ەلىنە جەتتى، اعايىن. ارتقا شەگىنەر جەر جوق! ساياسي رەفورمالار قارقىندى جۇرسە، وعان ىلەسە، كوكتەمدە تاسىعان وزەندەي، جاعىمدى رۋحاني-مادەني جانە ەكونوميكالىق وزگەرىستەر ءوز-وزىنەن جوڭكىلە جونەلەرى ءسوزسىز. تاعدىرلى ساتتە قازاق ەلىن ءبىر اللا ءوزى قولداسىن!

اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى

Abai.kz